Od redakcji:
Nieodżałowanej pamięci Czesław Rybicki – historyk łomżyński, w swojej bardzo starannie udokumentowanej pracy pt. ”Rozwój skautingu na Ziemi Łomżyńskiej” przedstawia jako pierwszy w tak całościowy sposób, wydarzenia i postacie związane z powstaniem oraz rozwojem w Łomży i najbliższych okolicach w latach 1913-1920 polskiej idei skautingu, a następnie harcerstwa. W szczególności omówiona jest w niej geneza powstania w okresie odzyskiwania niepodległości pierwszych męskich i żeńskich drużyn harcerskich, specyfika ich działania, jak również udział łomżyńskich harcerzy w rozwoju i codziennym funkcjonowaniu struktur Polskiej Organizacji Wojskowej. Autor w swoim przełomowym dla łomżyńskiej myśli niepodległościowej opracowaniu, przywraca również pamięć o udziale harcerzy w walkach w obronie Łomży 1920 roku oraz w walkach o kształtowanie granic Polski. Przedruk pracy na portalu historialomzy.pl dokonany jest za zgodą rodziny śp. Czesława Rybickiego.
Skauting męski w Łomży
Jesienią 1914 r. przez kilka miesięcy w okolicy Łomży toczyły się walki pozycyjne między wojskiem rosyjskim i niemieckim. W mieście przebywało wiele rosyjskich oddziałów wojskowych. Gmachy szkolne zajęto na szpitale wojskowe. W połowie roku szkolnego 1914/1915 przerwano naukę. Do mieszkańców docierało mało wiadomości o czynie legionowym Józefa Piłsudskiego. Za kolportowanie takich informacji można było zostać oskarżonym o agitację na rzecz nieprzyjaciela. W 1914 r. gubernator łomżyński specjalnym pismem adresowanym do naczelników wszystkich powiatów guberni nakazał tępienie wszelkich drużyn sokolich i skautowych81. Rozwój łomżyńskiego harcerstwa w tym czasie był bardzo utrudniony ze względu na wprowadzone ograniczenia w przemieszczaniu się między miejscowościami na obszarze Królestwa Polskiego. Powodowało to brak przepływu informacji, instrukcji i instruktorów. Łomżyński policmajster wydał na podstawie rozkazu głównodowodzącego frontu północno-zachodniego z dnia 27 maja 1915 r. rozporządzenie dotyczące przebywania w Łomży osób bez specjalnych zezwoleń. Osoby niezamieszkałe w Łomży, które nie uzyskały zezwolenia, musiały opuścić miasto w ciągu 10 dni od ukazania się rozporządzenia 82.
11 sierpnia 1915 r. Łomżę zajęli Niemcy. Miasto było znacznie wyludnione, panowała bieda spowodowana wojną, w mieście nie funkcjonowała żadna fabryka. Istniały dwie polskie szkoły średnie: Męska Szkoła Handlowa i szkoła żeńska – z pensją Marii Kraszewskiej, również o profilu handlowym. Powstały one po 1905 r., w wyniku poluźnienia terroru władz carskich po wojnie rosyjsko – japońskiej i rewolucji tegoż roku. Młodzież tych szkół przeważnie wywodziła się z Łomży z domów inteligencji urzędniczej, właścicieli nieruchomości, kupców i rzemieślników. Część uczniów pochodziła z podłomżyńskich wsi. Fundusze na swą działalność szkoły czerpały ze składek i ofiar. Nauczyciele pobierali tylko część pensji. Funkcjonowało też 9 szkół elementarnych z 500 uczniami. Szkolnictwo rozwijało się też na terenie wiejskim pod nadzorem inspektora Niemca. W szkołach byli zatrudnienie polscy nauczyciele. W latach 1915–1916 Łomża znajdowała na bezpośrednim zapleczu frontu i podlegała pod zarząd niemieckiej administracji wojskowej. Szkoły handlowe przejęły znaczną część uczniów z istniejących wcześniej państwowych szkół rosyjskich. Polskie szkoły funkcjonowały w swoich dotychczasowych siedzibach, natomiast budynki rządowych szkół wykorzystywane były przez władze niemieckie. Sytuacja ta pogorszyła znacznie warunki edukacyjne szkół handlowych83.
Wytworzono wiele wspomnień zawierających różne informacje o dacie powstania łomżyńskiego skautingu. Nawet Stanisław Dębowski, który pozostawił po sobie największą spuściznę w postaci wspomnień, podaje różniące się informacje w relacjach stworzonych w różnych latach. Autor w poniższym tekście przedstawia informacje z tych opracowań oraz dokumentów z roku 1916 wytworzonych przez szarże drużyny, która powstała jako pierwsza. W 1913 r. wśród uczniów 3 i 4 klasy Męskiej Szkoły Handlowej utworzono zastęp skautów. Z czasem rozrósł się on do plutonu składającego się z dwóch zastępów Inicjatorem i twórcą najpierw zastępu, potem plutonu składającego się z dwóch zastępów był uczeń 3 klasy tejże szkoły Włodzimierz Linenburg, używający pseudonimu „Czort” i „Słoń. Wniosek o nadanie Włodzimierzowi Linenburgowi Brązowego Krzyża Zasługi zawiera informację o założeniu przez niego w 1913 r. harcerstwa w Łomży84. Według Franciszka Piaścika ta pierwsza struktura skautowa w Łomży była stowarzyszeniem tajnym, tak jak cały ruch skautowy w zaborze rosyjskim85. Edward Kleindienst w „Czuwaj” z 1921 r. przekazał, że stowarzyszenie to miało „charakter więcej sportowo–wojskowy niż ideowy”86 i że „było to jeszcze coś spaczonego, mało mające wspólnego ze skautingiem”87.
Stanisław Dębowski, pełniący rolę drużynowego, na Zjeździe Harcerskim 4 stycznia 1931 r. tak wspominał początki harcerstwa w Łomży: „Trudno określić dokładnie datę powstania pierwszych jednostek organizacyjnych, które by miały coś wspólnego z zasadami skautingu. Pierwsze dokładniejsze wiadomości mamy o zastępie skautowym, utworzonym z uczniów Szkoły Handlowej (obecnie gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki) przez „Czorta” (druha Włodzimierza Linenburga). Zastęp ten zwracał baczniejszą uwagę na wyrobienie sportowe i wojskowe, pomijając stronę ideową. Wskutek tego trudno uważać go za zastęp skautowy”88.
W „Słowie Powszechnym” z 1980 r. Julian Wierzbowski, harcerz i uczeń Męskiej Szkoły Handlowej wspominał, że „…w jesieni 1913 r. (z początkiem roku szkolnego 1913–14) została założona I Męska Drużyna Harcerska w Łomży z drużynowym Teodorem Kleindienstem i opiekunem drużyny jego bratem profesorem Juliuszem Kleindienstem. Nazywała się wtedy patrolem, a nie drużyną i obrała sobie za patrona Tadeusza Kościuszkę. Pierwszymi członkami tej drużyny byli uczniowie tej szkoły: Janek Grzymkowski, Stefan Wądołowski, Tadeusz Schmidt, Ludwik Kleindienst, Janek Żbikowski, Walery Dąbrowski i Erwin Dąbrowski (nie bracia), Edward, Marian i Wiktor Puszowie, Antoni Śledziewski”89.
Maria Żbikowska Kleindienstowa przekazała w swojej relacji informację, że jej mąż Teodor Kleindienst, wówczas uczeń rosyjskiego gimnazjum w Łomży, przywiózł z Warszawy informacje o tworzących się w zaborze rosyjskim drużynach skautowych. Początkowo prowadzono o tym długie, pełne emocji i z konieczności tajne rozmowy w parkach i prywatnych ogrodach w gronie kolegów Teodora Kleindiensta z tegoż gimnazjum. Działo się to w drugiej połowie 1913 r. Według Marii Żbikowskiej-Kleindienstowej jesienią 1913 r. powstała I Męska Drużyna Harcerska im. Tadeusza Kościuszki. W jej skład weszli głównie chłopcy z Państwowego Gimnazjum Rosyjskiego. Drużynowym wybrany został Teodor Kleindienst „Gruda”, brat nauczyciela łaciny w tym gimnazjum Juliusza Kleindiensta90.
Taką samą datę powstania pierwszych struktur harcerskich w Łomży przedstawia Jerzy Kleindienst, syn Edwarda, opisując życiorys Juliusza Kleindiensta: „Pod jego opieką młodszy brat Teodor organizował od 1913 r. najpierw tajne, a potem jawne grupy skautowe. Juliusz przez pewien czas był opiekunem harcerstwa z ramienia rady pedagogicznej i był też komendantem XIV Okręgu Harcerstwa Męskiego”91. Przedstawiając życiorys Teodora Kleindiensta, pseudonim w Polskiej Organizacji Wojskowej – „Teodor Barski”, pseudonim harcerski – „Gruda” poinformował: „Tu w roku szkolnym 1913/1914 zorganizował pierwszy zastęp skautów, działający w konspiracji. Na podstawie przekazów ustnych, zachowanego zdjęcia wskazującego na wiek siedmiu chłopców z tego zastępu można przyjąć tę datę za początek harcerstwa w Łomży”92.
Stanisław Dębowski początki właściwego ruchu skautowego, opartego na metodyce pracy harcerskiej, datuje inaczej: „Dopiero w roku 1915 powstaje zastęp, oparty na zasadach ideowych, utworzony przez „Grudę” (druha Teodora Kleindiensta)”93.
89 „Słowo Powszechne” 1980, nr 278 z 27-28 XII, wydanie A, s. 6; Relacja ks. prałata Juliana Wierzbowskiego, w: Materiały harcerskie w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; J. Wierzbowski, Relacje …, M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 63.
90 Relacja M. Żbikowskiej-Kleindienstowej, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego (Informacja dotycząca pochodzenia członków I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki z Państwowego Gimnazjum Rosyjskiego w kontekście licznych pozostałych materiałów źródłowych wydaje się być niewiarygodna).
„Edward Kleindienst w „Czuwaj” z 1921 r. poinformował, że w 1915 r. powstał I pluton skautowy imienia Tadeusza Kościuszki, a utworzył go Teodor Kleindienst, używający pseudonimu „Gruda”. Ten uczeń VII klasy Szkoły Handlowej utworzył z 6 uczniów V klasy Męskiej Szkoły Handlowej następny zastęp skautowy w Łomży. Spotykali się oni konspiracyjnie dwa razy w tygodniu w posesji Antoniego Śledziewskiego przy końcu ulicy Dwornej. Na spotkaniach zastępu czytali książki skautowe, gawędzili na temat prawa skautowego, uczyli się sygnalizacji, węzłów, musztry i ćwiczyli zmysły. W każdą niedzielę udawali się w okoliczne lasy na wycieczki. Wśród nich byli druhowie, którzy oddali później życie w obronie ojczyzny: Jan Grzymkowski „Kłos”, Ludwik Kleindienst „Stach”, Antoni Śledziewski i Stefan Wądołowski „Słoń”. Nie używano wówczas nazwy drużyna, tylko patrol.
Należy zauważyć, że Maria Żbikowska-Kleindienstowa i Jerzy Kleindienst, syn Edwarda, nie powołali się na historię harcerstwa łomżyńskiego opisaną w „Czuwaj” z 1921 r. przez ojca Jerzego Kleindiensta, informującą o założeniu pierwszych zastępów harcerskich przez Włodzimierza Linenburga w 1913 r. oraz o utworzeniu pierwszego plutonu skautowego imienia Tadeusza Kościuszki w 1915 r. przez Teodora Kleindiensta. Wynika z tego, że relacja ta prawdopodobnie nie była im znana94.
Pismo „Czuwaj” z 1928 r. zamieściło informację, że „największą i najpoważniejszą organizacją ideową młodzieży jest harcerstwo. Pierwsza drużyna męska „Kościuszkowska” założona została już w 1916 r.”95. W 1931 r. Stanisław Dębowski przekazał uczestnikom Zjazdu Harcerskiego informację: „Na wiosnę roku 1916 łączą się dwa zastępy „Czorta” z zastępem „Grudy”, tworząc w ten sposób Drużynę Kościuszkowską z „Grudą” jako drużynowym na czele”96. „Czuwaj” z 1921 r. doniosło, że w 1916 r. „z końcem wakacji a początkiem nowego roku szkolnego formuje się drugi pluton oraz trzeci przygotowawczy dla małych „biszkoptów”, tworząc razem I Drużynę imienia Tadeusza Kościuszki”97.
Według Adama Dobrońskiego zaś poinformował, że pierwsza drużyna powstała w styczniu lub lutym 1916 r. Odbudowę męskiego skautingu zapoczątkował Teodor Kleindienst, a wśród szarż wymienił także Stanisława Dębowskiego „Młota”, Walerego Dąbrowskiego „Lwa” i Jana Grzymkowskiego „Kłosa”98. Zostało to także potwierdzone przez Stanisława Dębowskiego, który poinformował: „Tu właśnie na wiosnę szesnastego roku powstał zalążek drużyny. Było to kilkunastu chłopców w wieku 13–17 lat, uczniów wyższych klas wspomnianej handlówki”99. „Pierwsze nieśmiałe porywy wolnościowe, obchód Trzeciego Maja, ręcznie malowane orzełki na balkonach i z byle czego uszyte chorągiewki”100 – tak cytowany autor zapamiętał początki skautingu. Potwierdzeniem istnienia I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki w 1916 r. są informacje ukazujące się w miejscowej „Wspólnej Pracy”, jak również oryginalna korespondencja oraz raporty półmiesięczne za okres od 1 grudnia do 15 grudnia 1916 r. i od 15 grudnia 1916 r. do 1 stycznia1917 r. złożone do komendy miejscowej w Łomży, przekazane następnie do Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie. W raporcie z drugiej połowy grudnia 1916 r. Stanisław Dębowski relacjonował: „Drużyna powstała w lutym 1916 r. początkowo jako jeden zastęp. Jako pluton pod komendą Stanisława Dąbrowskiego weszła do P O S. Dziś składa się z 11zastępów i kierowana była dotychczas przez Radę, w skład której wchodzą plutonowi i ich zastępcy”101.
Tab. I. Liczebność członków i szarż męskiej I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki w Łomży, ilość plutonów, zastępów, aktywność w postaci zbiórek w 1916-1917
35
Źródło: Raporty męskiej I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki składane do Komendy Miejscowej Związku Harcerstwa Polskiego w Łomży za okres od 1 XII 1916 do 15 XII 1916 r. i za okres od 15 XII 1916 r. do 1 i 1917 r., – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916-19/18/, AAN, zespół nr 76 – ZHP, sygn. 51.
Sprawozdanie z działalności I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki sporządzone dla Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego przez Stanisława Dębowskiego 6 maja 1917 r. i „Wspólna Praca” z 1917 r. W artykule tegoż autora również precyzuje ten termin na początek lutego 1916 r. i informuje, że stało się to z inicjatywy Teodora Kleidiensta „Grudy” 102. Początkowo zastęp liczył tylko sześciu członków. Skauci szybko jednak zdobyli popularność. Kilkakrotny przemarsz przez miasto zastępu wyruszającego ze śpiewem na wycieczki spowodował, że w marcu istniał już 30-osobowy pluton. Pod koniec roku szkolnego było już 60 skautów zgrupowanych czterech zastępach o nazwach: „Czajki”, „Wrony”, „Jaskółki” i „Wilgi”. W tym czasie łomżyńscy skauci nie byli zrzeszeni w żadnej organizacji skautowej. Żaden ze skautów nie zetknął się też wcześniej naocznie ze skautingiem. O skautach dowiadywali się z gazet i tygodników. Wiedzę do pracy skautowej czerpali z prawa skautowego, zamieszczonego w zdobytej przypadkowo książeczce księdza Jana Zawady „Czuj Duch” i kilku numerów lwowskiego „Skauta”. Pracę ideową rozpoczęto od tłumaczenia i wprowadzenia w życie prawa skautowego.
W ramach nauki techniki harcerskiej prowadzono: musztrę, gimnastykę, ćwiczenia zmysłów, sygnalizację i ratownictwo103. Kolejnym zdobytym materiałem dydaktycznym było kilka podręczników terenoznawstwa i ratownictwa104. Edward Kleidienst w „Czuwaj” z 1921 r. poinformował, że w 1916 r. pod koniec roku szkolnego nastąpiło porozumienie między Włodzimierzem Linenburgiem „Czortem”, „Słoniem”, a Teodorem Kliedienstem „Grudą” i utworzono z trzech istniejących zastępów jeden pluton pod komendą Teodora Kliediensta. „Na wiosnę zasilają się szeregi skautowe, formuje się pluton liczący przeszło 40 chłopców, złożony z czterech zastępów (I– Czajek, II – Wron, III –Kukułek
36
i IV – Wilg). Kierownikami tych zastępów są: Ludwik Kleidienst „Stach”, Jan Grzymkowski „Kłos”, Walery Dąbrowski „Lew” i Wnorowski Tadeusz. Włodzimierz Linenburg „Słoń” został skarbnikiem tegoż plutonu, który za patrona przyjmuje Tadeusza Kościuszkę”105. Od czasu zawarcia porozumienia przez Włodzimierza Linenburga i Teodora Kliendiensta szeregi harcerskie szybko się powiększały. W krótkim czasie drużyna przekroczyła liczbę 100 członków106. „Czuwaj” obwieściło: „Ogłoszony do drużyny werbunek zasila znacznie szeregi harcerzy”107. Poinformowało też, że „przed wakacjami 1916 r. było nas 40 – w listopadzie 150. Codziennie do Izby Harcerskiej odbywała się wędrówka kandydatów, ochotników, co tydzień powstawał nowy zastęp, któremu trzeba było dać program, kierownika i opiekę”108. „Czuwaj” z 1921 r. zamieszczało informację, że na wiosnę 1917 r. uformował się pluton liczący przeszło 40 chłopców, zastępy „Czajek”, „Kukułek”, „Wron” i „Wilg”. Zastęp „Wilg” rekrutował się z najmłodszych uczniów z klasy I i II. Zastępowymi zostali Ludwik Klendienst „Stach”, Jan Grzymkowski „Kłos”, Walery Dąbrowski „Lew” i Tadeusz Wnorowski. Włodzimierz Linenburg „Czort”, „Słoń” został skarbnikiem tego plutonu. Pluton za patrona przyjął Tadeusza Kościuszkę109.
37
Fot. 5. List Prymas Polski Stefana Wyszyńskiego do Stanisława Dębowskiego
Źródło: Materiały harcerskie i peowiackie, w: Zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
Informację tę potwierdziły również wspomnienia Stanisława Dębowskiego z 2001 r. Członkiem zastępu „Czajek” I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki był Stefan Wyszyński, późniejszy prymas Polski. Od roku szkolnego 1915/1916 do końca roku szkolnego 1916/1917 był uczniem IV i V klasy Szkoły Handlowej, która mieściła się na rogu ulicy Sadowej i Dwornej. Pod pozorem zdobywania zawodu w szkole tej realizowano program średniej szkoły gimnazjalnej. Uczono historii Polski i literatury narodowej. Szkoły Handlowe podlegały Ministerstwu Handlu i Przemysłu, które w realizacji programu akcentowało naukę zawodu, a nie rusyfikację uczniów. Dyrektor szkoły był Polakiem, połowę kadry pedagogicznej stanowili nauczyciele narodowości polskiej.
Nauczanie odbywało się w języku polskim, dzienniki lekcyjne również prowadzono w języku polskim. Trafili do tej szkoły liczni uczniowie skreśleni wcześniej z listy uczniów Męskiego Gimnazjum Rządowego, często za udział w strajku szkolnym lub też tacy, którzy nie chcieli uczestniczyć w rusyfikacyjnym nauczaniu. Przyjmowano do szkoły młodzież z domów, w których dominowała atmosfera narodowego i patriotycznego przywiązania do ojczyzny. Szkoła przepojona była duchem polskości. Nauczyciele prowadzili tajne kółka: polonistyczne, historyczne i geograficzne oraz organizowali wycieczki krajoznawcze, podczas których uczniowie stykali się z artefaktami związanymi z dawną wolną ojczyzną. Profesorowie organizowali odczyty publiczne popularyzujące wiedzę. Na zajęciach robót ręcznych uczono zakazanej historii Polski i literatury narodowej. Do takiej właśnie szkoły wstąpił przyszły kardynał, prymas Polski ks. Stefan Wyszyński, który w Szkole Handlowej uczył się przez dwa lata. Front wojenny odciął Andrzejewo, w którym mieszkał Stefan Wyszyński od Warszawy, przyszły kardynał nie mógł więc powrócić do warszawskiego gimnazjum im. Wojciecha Górskiego. Dzięki zabiegom księdza Leonarda Załuski wszyscy uczniowie warszawskich szkół z parafii Andrzejewo zostali przeniesieni do łomżyńskiego gimnazjum. Stefan Wyszyński mieszkał na stancji u prof. Kazimierza Kęsickiego przy ulicy Krzywe Koło, brał udział w roratach w farze110. Czas ten wspominał: „Właśnie tutaj, w Łomży kształtowało się moje powołanie kapłańskie”111. Jako uczeń brał czynny udział w pracach koła polonistycznego, które dla uczniów szkoły prowadził prof. Karol Drewnowski. Był też harcerzem zastępu „Czajek” I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki. Uczestniczył w skautowych zbiórkach i wycieczkach do podłomżyńskich, głównie drozdowskich lasów. Andrzej Micewski poinformował, że władze niemieckie karały chłopców schwytanych w czasie zbiórek biciem, biciem pejczem od 10 do 25 uderzeń. Schwytanemu przez Niemców Stefanowi Wyszyńskiemu wymierzono taka właśnie karę. Podobno mocno zapadło to w pamięć przyszłego prymasa. Franciszek Piaścik, a za nim Adam Dobroński, oceniając opis tego zdarzenia, wykluczyli wersję mówiącą o takiej karze, ponieważ harcerstwo było wówczas ruchem jawnym, traktowanym jako szkolna organizacja uczniowska112.
Fot. 6. Polonistyczne Koło Zainteresowań Prywatnej 7 – klasowej Męskiej Szkoły Handlowej w Łomży w latach 1914-1915. Siedzą: drugi od lewej, opiekun koła – prof. Karol Drewnowski, ostatni Tadeusz Schmidt. Stoi drugi od lewej – Stefan Wyszyński, przyszły prymas Polski. Rozpoznania osób na zdjęciu dokonali koledzy Stefana Wyszyńskiego ze szkoły i harcerstwa: ks. prałat Jan Idźkowski, ks. prałat Julian Wierzbowski i ks. prałat Wacław Olender.
Źródło: Muzeum Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Łomży.
12 kwietnia 1917 r. na zjeździe kierowników ruchu harcerskiego w złożonym raporcie poinformowano o istnieniu w XIV A łomżyńskim okręgu harcerskim I drużyny w Łomży ze 111 harcerzami. Z Okręgu XV A suwalskiego nie przekazano informacji. W okręgu XVI A białostockim istniała jedna drużyna z 80 harcerzami113. W maju 1917 r. łomżyńska drużyna liczyła już 6 plutonów chłopców114. Stanisław Dębowski, Franciszek Piaścik i „Wspólna Praca” z 1917 r. poinformowali, że wraz z początkiem roku szkolnego 1916/1917 ożywiona działalność związana z codziennymi zbiórkami spowodowała kolejny znaczny napływ członków. W dwa tygodnie po rozpoczęciu roku szkolnego pluton liczył już ponad 100 członków. Powiększył się tak znacznie, że podzielono go na dwa odrębne plutony. Wkrótce po tym utworzono trzeci pluton – dla dzieci w wieku od 8 do 12 lat ze szkółek początkowych. Ruch harcerski wykroczył poza Szkołę Handlową. Prowadzono w nim poprzez zabawę przygotowania do udziału w skautingu. Utworzono też jeden pluton z uczniów Seminarium Nauczycielskiego. W marcu 1917 r. było już 112 członków115. Stanisław Dębowski tak wspominał czas kształtowania się składu drużyny: „Przychodzili do Drużyny różnymi czasy. Niektórzy byli tak dawno jak tylko zapamiętać można Drużynę, niektórzy potem, pojedynczo. Co miesiąc przybywał ktoś nowy. Przynosił z sobą pragnienie czystego szerokiego życia, żądzę wytrwałej pracy nad sobą, a ofiarnej nieustannej dla Ojczyzny. Szukał w Drużynie pomocy, otuchy, piękna i potęgi. A sam to przynosił Drużynie. Praca szła. Zastęp rozrastał się w pluton. Plutony stworzyły Drużynę”116. „Czuwaj” z 1921 r. poinformowało, że rozkazem Ekspozytury Warszawskiej Komendy Naczelnej Polskiej Organizacji Skautowej (nr D. L. 2) z 15 sierpnia 1916 r. były kierownik plutonu Teodor Kleindienst „Gruda” mianowany został drużynowym117.
Historiografia dotycząca powstania skautingu w Łomży zawiera wiadomości, które odnoszą się do czterech różnych dat: 1913, 1914, 1915 i 1916 r. Szczególnie wartościowe, bo obiektywne i zgodne z prawdą historyczną są informacje powstałe w trakcie opisywanych wydarzeń oraz te, które podawali ich uczestnicy – uczniowie łomżyńskich szkół w nieodległym czasie od wymienionych wyżej lat. Należą do nich raporty i sprawozdania z działalności drużyny do władz harcerskich, artykuł Stanisława Dębowskiego we „Wspólnej Pracy” z 1917 r., artykuł Edwarda Kleindiensta w „Czuwaj” z 1921 r., artykuł Stanisława Dębowskiego w „Czuwaj” z 1931 r. Wymienione artykuły informują o założeniu pierwszych dwóch zastępów skautowych przez Włodzimierza Linenburga w 1913 r. oraz o utworzeniu w 1915 r. następnego zastępu skautowego przez Teodora Kleindiensta. Autorzy tych artykułów zgodnie informują o porozumieniu zawartym wiosną 1916 r. przez Włodzimierza Linenburga i Teodora Kleindiensta i stworzeniu jednej drużyny pod dowództwem Teodora Kleindiensta. Odmienną datę powstania drużyny im. Tadeusza Kościuszki, dotyczącą roku 1913, podają Maria Żbikowska–Kleindienstowa, Jerzy Kleindienst i Julian Wierzbowski, a za nimi „Słowo Powszechne” z 1980 r. Mając na uwadze czas wytworzenia tych informacji, czyli ponad 60 lat i prawie 90 lat od ewentualnego zaistnienia faktu powstania zalążku Drużyny im. Tadeusza Kościuszki, data ta wydaje się mało wiarygodna118.
Kontakt z centralą Polskiej Organizacji Skautowej, której łomżyńska męska komórka skautowa stała się 1 sierpnia 1916 r. członkiem, ograniczał się tylko do przekazywania comiesięcznych raportów i odpisów od składek. Otrzymywano bardzo nieliczne instrukcje. w czasie wakacji 1916 r. przeprowadzona została wizytacja łomżyńskich skautów przez Stefana Pomarańskiego, szefa Głównej Kwatery Polskiej Organizacji Skautowej z Warszawy, będącego jednocześnie działaczem Polskiej Organizacji Wojskowej. Maria Żbikowska–Kleidienstowa poinformowała, że wizytator Stefan Pomarański w 1916 r. przebywał w Łomży dwukrotnie. Z zachowanych notatek Teodora Kleindiensta także wynika, że wizytator odwiedził Łomżę dwa razy. Zdarzenia te stanowiły jednak wyjątek w relacjach z władzami z Warszawy. Wobec takiej sytuacji i bardzo znacznego wzrostu ilości członków po rozpoczęciu roku szkolnego 1916/1917 pluton samodzielnie przemianował się w I Męską Drużynę Harcerską im. Tadeusza Kościuszki119.
Jesienią 1916 r. ówczesny drużynowy Teodor Kleindienst opuścił Łomżę i wyjechał na studia do Warszawy. Przed wyjazdem przekazał swoją władzę nowo przybyłemu do plutonu Stanisławowi Dębowskiemu „Młotowi”. Drużyna składała się już wówczas z trzech plutonów. Plutonowymi zostali: Jan Grzymkowski „Kłos”, Ludwik Kleindienst „Stach” i Tadeusz Szmidt „Sęp”. Nowy drużynowy nie bardzo wiedział, co czynić. Do tej pory był szeregowym skautem pilnie wykonującym rozkazy swojego przełożonego120. Jerzy Kleindienst poinformował, że „Po uzyskaniu matury w 1916 r. na jesieni Teodor udał się na studia do Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Drużynę pozostawił, typując na swego zastępcę Stanisława Dębowskiego „Młota” z Piątnicy, który do handlówki przybył z Gimnazjum Rządowego. Spotkało się to z lekkim niezadowoleniem „starej gwardii skautowej”, tej jeszcze z działań konspiracyjnych. Jednak okazało się, że wybór ten był słuszny, Dębowski ożywił pracę drużyny”121. Stanisław Dębowski twierdził, „że trudno było kierować tak liczną gromadą, powstaje Rada Drużyny, złożona z szarż”122. Nie zrezygnował z przekazanej władzy, ale zaczął się radzić swoich dawnych przełożonych – zastępowych (plutonowych). Zapoczątkowali wspólne zebrania. W ten sposób powstał twór, który kilka miesięcy później funkcjonował w hierarchii władz jako Rada Drużyny, w skład której wchodzili plutonowi i ich zastępcy. Rada Drużyny stała się najwyższą w niej władzą i rozstrzygała wszelkie sprawy związane z jej życiem. Brakowało jednak ostatniej instancji zamykającej dyskusję, decydującego głosu. W celu wypełnienia tej luki w działaniu „Rada Drużyny” zwróciła się do profesora Juliusza Kleindiensta z prośbą o przyjęcie funkcji drużynowego. Juliusz Kleindienst przyjął obowiązki drużynowego oraz został komendantem XIV okręgu Związku Harcerstwa Polskiego w Łomży.
Propozycja ta została zatwierdzona przez drużynę w demokratycznym głosowaniu123. Naczelna Komenda Polskiej Organizacji Skautowej przekazała 50 egzemplarzy „Jednodniówki Harcerskiej”, z której 25% uzyskanego dochodu miało być przeznaczone na korzyść okręgu. Chłopcy mieli podzielić się jednodniówką z drużynami żeńskimi. Naczelna Komenda poinformowała też, że opłaty z pogłównego powinny być wysyłane do Wydziału Skarbowego, a szarże mają być mianowane, a nie dobierane. Druha Tadeusza Schmidta i Jana Grzymkowskiego mianowano na plutonowych124. Stanisław Dębowski poinformował: „Byłem wtedy samodzielnym kierownikiem drużyny łomżyńskiej. Nauczony jednak doświadczeniem, że sam pracy nie poprowadzę, zorganizowałem z najbliższych mi duchem chłopców – szarż drużyny radę, która właściwie była władzą najwyższą. Byli tam śp. Jasiek Grzymkowski, śp. Lutek Kleindienst, śp. Tadek Schmidt”125 oraz Stanisław Dębowski. Rada Drużyny podjęła uchwałę, że przyjmuje przyrzeczenie od drużynowego, aby on mógł odebrać je od harcerzy. Przyrzeczenie zobowiązywało do służby ojczyźnie i bliźnim. Harcerze w warunkach panującej w Łomży okupacji niemieckiej z całą powagą traktowali słowa roty126.
Stanisław Dębowski tak podsumował rezultaty rocznej pracy łomżyńskiego plutonu skautowego: „… pod względem moralności podniosła się obowiązkowość i pilność w życiu szkolnem, zmieniły się na lepsze stosunki koleżeńskie, dość głęboko zakorzeniły się: wesołość, prawdomówność, czystość, karność; idea skautowa stała się ogólnie zrozumianą; pod względem technicznym dały się zauważyć: znajomość musztry, wytrzymałość na trudy życia obozowego, rozwinięcie energii, dzielności i samodzielności, znajomość węzłów, znaków tajemniczych i alfabetu Morse’go, oraz znaczne postępy w ćwiczeniach wzroku, pamięci, słuchu za pomocą gier”127.
„Czuwaj” z 1922 r. poinformował, że Jan Grzymkowski „Kłos”, Teodor Kleidienst „Gruda” i Stanisław Dębowski „Młot” po złożeniu matur wyjechali z Łomży na studia do Warszawy. Komendantem I Drużyny został Leon Kaliwoda „Grzmot”. Przeprowadził on wraz z nowym komendantem okręgu Czesławem Jankowskim kurs dla szarż, który po dwóch tygodniach został przerwany128.
Po 11 listopada 1918 r. drużyna została pozbawiona szarż. W tym pierwszym dniu budzącej się wolności zginął od niemieckiej kuli drużynowy – zastępca komendanta okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej w Łomży Leon Kaliwoda „Grzmot”. Teodor Kleidienst „Gruda”, Jan Grzymkowski „Kłos” i Stanisław Dębowski „Młot” przerwali studia i wyjechali jako ochotnicy bronić Lwowa przed wojskami ukraińskimi. Kilku starszych harcerzy wstąpiło do wojska. Na zebraniu szarż obydwu istniejących w Łomży drużyn męskich podjęto uchwałę o złączeniu znów tych drużyn w jedną. Nastąpiło to „wskutek braku szarż i ważności chwili, wymagającej zjednoczenia sił”129. 16 listopada 1918 r. ówczesny komendant okręgu XIV A Czesław Jankowski przeprowadził reorganizację struktur harcerskich. Dwie istniejące męskie drużyny harcerskie połączył w jedną. Nowo utworzona drużyna przejęła od I Drużyny imię patrona Tadeusza Kościuszki. „Czuwaj” z 1919 r. poinformowało, że drużyna została podzielona na cztery plutony, a „Czuwaj” z 1922 r., że na sześć130. Kierownictwo nad drużyną objął Stefan Wądołowski. Z warszawskiej centralnej komendy harcerskiej przybył pieszo kurier z instrukcjami o tworzeniu Pogotowia Wojennego wśród harcerzy i wstępowaniu starszych harcerzy do Batalionów Harcerskich131.
15 grudnia 1918 r. Drużyna Męska im. Tadeusza Kościuszki obchodziła uroczystość poświęcenia sztandaru. Po uroczystej mszy świętej odprawionej przez księdza Stanisława Pardo odbyła się ceremonia poświęcenia. Zgodnie z tradycją wybrano rodziców chrzestnych. Zostali nimi: p. Janina Cabertowa, pułkownik Bronisław Kapliński (dowódca 33 pp), p. Anastazja Kruszewska – włościanka z Jednaczewa i dyrektor Jan Hellmann. Po mszy plutony w szyku marszowym ze sztandarem z przodu przemaszerowały do gimnazjum. W auli gimnazjum drużynowy złożył raport komendantowi okręgu. Wręczono krzyże harcerzom, którzy złożyli przyrzeczenie. Komendant Jankowski odczytał rozkaz dotyczący złożenia przyrzeczenia. Odśpiewano „Rotę”. Przemówił dyrektor Jan Hellmann, życząc harcerzom, by byli dobrymi harcerzami i uczniami. Komendant Czesław Jankowski ponownie zabrał głos i odczytał życzenia i pozdrowienia od pani Adeli Jarnuszkiewiczowej z Warszawy, którą również wybrano na matkę chrzestną, jednak nie mogła przybyć na uroczystość132.
Podział I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki na kolejne drużyny. II Męska Drużyna Harcerska imienia Józefa Piłsudskiego”, „III Drużyna ks. Józefa Poniatowskiego” i IV Drużyna
Jerzy Kleindienst przekazał informację, że Teodor Kleindienst po kilku miesiącach od wyjazdu na studia powrócił do Łomży, przerywając naukę z powodu trudnych warunków materialnych i zagrożenia chorobą płuc. Kontynuował działalność harcerską i peowiacką, używając pseudonimu „Teodor Barski”. Utrzymywał się z udzielania korepetycji133. W 1917 r. I Drużyna imienia Tadeusza Kościuszki liczyła 120 harcerzy. Informował o tym Julian Wierzbowski134, Aniela Malanowska135 i słowa „Marszu I Drużyny”, ułożonego przez Stanisława Dębowskiego: „Kościuszkowska najlepsza drużyna, sto szeregowców, dwadzieścia szarż” 136. „Czuwaj” z 1922 r. i Edward Kleindienst poinformowali także o tym, że w lutym 1917 r. powrócił na dłuższy czas do Łomży Teodor Kleindienst „Gruda” oraz o podziale drużyny. Spowodowane było to napływem dużej liczby członków137.
Fot. 7. I Drużyna Harcerska im. Tadeusza Kościuszki. Zdjęcie wykonane 20 III 1918 r. Stoją z lewej strony: 1. Mateusz Rudnicki, 2. Stanisław Jarząbek, 3. Bronisław Pardo, 4. Józef Rosochacki, 5. Edward Kleidienst, 6. Tomasz Gedroyć, 7. Erwin Dąbrowski, 8. Jan Grzymkowski, 9. Teodor Kleidienst, 10. Stanisław Dębowski, 11. Edward Pusz, 12. Franciszek Piaścik, 13. Kazimierz (brak pewności) Iwanowski,14.Nierozpoznany, 15 Jerzy Olszewski, 16. Zygmunt Selens, 17. Aleksander Rytelewski, 18. Wacław Olender. Klęczą z lewej strony: 19. Bogdan Nowosadowski, 20. Jan Żbikowski, 21. Antoni Sobolewski, 22. Edward Pisarski, 23. Piotr Pusz (stoi), 24. Zygmunt (brak pewności) Gryczewski, 25. Tadeusz Suchorzewski, 26. Władysław Rdułtowski, 27. Henryk Rogowski, 28. Leopold Gardocki. Leżą i klęczą z lewej strony: 29. Jan Żelazny, 30. Roman Nowosadowski, 31. Wacław Bruszewski (klęczy), 32. Jan Charubin (klęczy), 33. Jerzy Jarnuszkiewicz (leży), 34. Marian Pusz, 35. Tadeusz (prawdopodobnie) Suszycki.
Źródło: „Czuwaj” 1926, nr 9-10 z V-VI, s. 5; Materiały harcerskie, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; M. Mieszkowski, Rys monograficzny działalności drużyny weteranów – harcerzy Ziemi Łomżyńskiej – Kręgu Seniorów im. Leona Kaliwody na tle skautingu światowego i polskiego. Jest taka drużyna, t. II, Łomża 2003, s. 455 (Na zdjęciu w ŁTN jest adnotacja z datą 20 III 1918 r., w cyt. pozycji M. Mieszkowskiego jest informacja o VI 1918 r.).
Teodor Kleindienst w swoich zapiskach poinformował, że 28 października 1917 r. nastąpił podział I Męskiej Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki. Utworzono z niej dwie nowe drużyny. Jedna z nich otrzymała numer I i imię Tadeusza Kościuszki, II Drużyna przyjęła imię Józefa Piłsudskiego. Komendantem I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki został Teodor Kleindienst „Gruda”. 29 października 1917 r. nastąpił wybór drużynowego II drużyny138.
138 „Czuwaj” 1922, nr 7 z I, s. 2; Zapiski Teodora Kleidiensta, twórcy łomżyńskiego harcerstwa, drużynowego „I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki” w Łomży, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
Fot. 8. II Drużyna Harcerska im. Józefa Piłsudskiego w Łomży. Stoją z lewej: 1. Edward Lendzioszek, 2. (nierozpoznany), 3. Mieczysław Radłowski, 4. Andrzej Schmidt, 5. Włodzimierz Linenburg, 6. Tadeusz Schmidt, 7. Stefan Wądołowski, 8. Julian Wierzbowski, 9. Walery Jurkowski, 10. Stefan Zajkowski, 11. (nierozpoznany). Klęczą i siedzą: 12. Paweł Załuska, 13. (nierozpoznany), 14. (nierozpoznany), 15. Tadeusz Wnorowski, 16. (nieznany), 17. Eugeniusz Gardocki, 18. (nierozpoznany), 19. (nierozpoznany), 20. Piotr Łada, 21. Aleksander Łada. 22. Witold Bossowski
Źródło: Materiały harcerskie, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; M. Mieszkowski, Rys monograficzny działalności drużyny weteranów – harcerzy Ziemi Łomżyńskiej – Kręgu Seniorów im. Leona Kaliwody na tle skautingu światowego i polskiego. Jest taka drużyna, t. II, Łomża 2003, s. 456.
Komendę nad II Drużyną, która przyjęła imię Józefa Piłsudskiego, objął Tadeusz Schmidt „Sęp”. W pracy z drużyną pomagali mu Stefan Wądołowski i Julian Wądołowski139. Drużynowy Tadeusz Schmidt „Sęp” redagował pismo o nazwie „Drużyna”. Pierwsze jego numery ukazały się pod koniec 1917 r. i były pisane ręcznie140. II Drużyna Harcerska w swojej izbie przy ulicy Polowej zorganizowała warsztat stolarski, urządzała zbiórki, pisała raporty, wydawała pisemko „Bez tytułu”141. Aniela Malanowska poinformowała, że drużynowy Tadeusz Schmidt wraz z II Drużyną Harcerską pod koniec 1917 r. rozpoczął wydawanie czasopisma harcerskiego o nazwie „Drużyna”142.
Członkami I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki byli: Mateusz Rudnicki, Stanisław Jarząbek, Bronisław Pardo, Józef Rosochacki, Edward Kleidienst, Juliusz Kleidienst, Teodor Kleidienst, Tomasz Gedroyć, Erwin Dąbrowski, Jan Grzymkowski, Stanisław Dębowski, Antoni Florczyk, Edward Pusz, Franciszek Piaścik, Kazimierz Iwanowski, Jerzy Olszewski, Zygmunt Selens, Aleksander Rytelewski, Wacław Olender, Bogdan Nowosadowski, Jan Żbikowski, Antoni Sobolewski, Edward Pisarski, Piotr Pusz, Zygmunt Gryczewski, Tadeusz Suchorzewski, Władysław Rdułtowski, Henryk Rogowski, Leopold Gardocki, Jan Żelazny, Roman Nowosadowski, Wacław Bruszewski, Jan Charubin, Jerzy Jarnuszkiewicz, Marian Pusz, i Tadeusz Suszycki143.
Członkami II Drużyny Harcerskiej im. Józefa Piłsudskiego” w Łomży byli: Edward Lendzioszek, Mieczysław Radłowski, Andrzej Schmidt, Włodzimierz Linenburg, Tadeusz Schmidt, Stefan Wądołowski, Julian Wierzbowski, Walery Jurkowski, Stefan Zajkowski, Paweł Załuska, Tadeusz
141 „Czuwaj” 1922, nr 8 z II, dz. cyt., s. 3.
142 J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 342; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Jana Charubina, sygn. CAW WBH, MN 04 XI 1933.
143 Materiały harcerskie, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; M. Mieszkowski, dz. cyt. t. II, s. 455; Relacja Erwina Dąbrowskiego, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Relacja ks. Prałata J., Wierzbowskiego w: Materiały harcerskie w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Relacja M., Żbikowskiej-Kleindienstowej żony Kleindiensta Teodora, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Janowi Charubinowi, sygn. CAW WBH, MN 04 XI 1933; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Erwinowi Dąbrowskiemu, sygn. CAW WBH, MN 2 VIII 1931; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Antoniemu Florczykowi, CAW WBH, odrzucony, 16 X 1933; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Leopoldowi Gardockiemu, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Janowi Grzymkowskiemu, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931; Wniosek nadanie Medalu Niepodległości Jerzemu Jarnuszkiewiczowi, sygn. CAW WBH, MN 15 VI 1932; Wniosek o nadanie Krzyża Walecznych Teodorowi Kleidienstowi, sygn. CAW WBH, KW-241; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Edwardowi Puszowi, sygn. CAW WBH, MN 02 VI 1931; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Mateuszowi Rudnickiemu, sygn. CAW WBH, MN 21 IV 1937; Wniosek o nadanie Krzyża Zasługi dla Aleksandrowi Rytelewskiemu, sygn. CAW WBH, KZ 17-1150; Relacja księdza Juliana Wierzbowskiego w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Zapiski Teodora Kleindiensta, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
Wnorowski, Eugeniusz Gardocki, Piotr Łada, Aleksander Łada, Witold Bossowski i inni144.
Teodor Kleindienst „Gruda” wyjechał z grupą chłopców na miesięczne harcerskie kolonie robocze do majątku Wybrane koło Rutek w gminie Puchały. W Łomży pozostał Leon Kaliwoda, „Grzmot”, „Lewiński”, który jako komendant miasta zorganizował kursy dla zastępowych, przewodził patrolowi – drużynie rzemieślniczej oraz wydzierżawił ogród owocowy. Drużyny rozwijały się dynamicznie. Patrole rywalizowały o pierwszeństwo w działalności. 40 chłopców złożyło egzamin na III stopień harcerski, szarże złożyły egzamin na II stopień, zorganizowano kursy rzemieślnicze. Stworzono nowy podział na drużyny, zwane wówczas patrolami: pierwszym dowodził Stanisław Dębowski „Młot”, drugim Jan Grzymkowski „Kłos”, trzecim Ludwik Klendienst „Stach”, a czwartym, złożonym z seminarzystów, Teodor Kleindienst „Gruda”. Powstałe patrole stały się odrębnymi, samodzielnymi drużynami.
III Drużyna przyjęła za patrona ks. Józefa Poniatowskiego. Korzystała z dużej sali przy ulicy Wesołej (obecnie Sienkiewicza) w domu Śledziewskiego. Przybocznym w tej drużynie został Edward Pusz, a Jan Charubin „Grzebiński” zastępowym. Z czasem nastąpiły zmiany pełniących funkcję drużynowego. Kolejnym drużynowym został Edward Pusz, a po nim Jan Charubin „Grzebiński”. W skład drużyny wchodzili również uczniowie Seminarium Nauczycielskiego. Chłopcy pracowali tam we własnych warsztatach introligatorskich i stolarskich145.
Istnieją odmienne informacje dotyczące daty podziału I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki na dwie nowe. Edward Kleindienst poinformował o lutym 1917 r., a Teodor Kleindienst o 28 października 1917 r.146.
Istnieją dwie różne informacje dotyczące daty podziału licznej I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki. Edward Kleindienst poinformował o lutym 1917 r., a Teodor Kleindienst o 28 października 1917 r.147.
Dnia 16 listopada 1918 r. dh komendant okręgu XIV A Czesław Jankowski zdecydował o połączeniu dwóch drużyn harcerskich w jedną drużynę. Połączona drużyna przyjęła za patrona Tadeusza Kościuszkę i została podzielona na cztery plutony. Brak jest informacji o powodach uzasadniających decyzję o połączeniu148.
„Czuwaj” z 1919 r. poinformowało, że z początkiem roku szkolnego 1919/1920 nastąpił kolejny podział zbyt licznej I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki na 3 drużyny. I Drużyna im. Tadeusza Kościuszki zachowała numer i składała się 3 zastępów chłopców starszych. Komendę nad nią objął Edward Kleidienst. II Drużyna im. kpt. Franciszka Pękczyca „Grudzińskiego” była najliczniejsza i składała się z 5 zastępów chłopców młodszych. Komendantem jej został Jerzy Jarnuszkiewicz. III to Drużyna Zuchów im. Stefana Czarnieckiego. Komendę nad nią objął L. Selens. W I Drużynie przybocznym został Franciszek Piaszczyk, w II Drużynie T. Dziekoński, a w III Drużynie Edward Pusz. Równocześnie z podziałem drużyn utworzono Komendę Miejscową, w której skład wchodzili drużynowi, przyboczni i funkcyjni drużyn. Rada Komendy Drużyn stała się najwyższą władzą harcerską w Łomży. Podobną komendę utworzyły harcerki149.
Przypisy:
81 Pismo gubernatora Łomżyńskiego do naczelników powiatów guberni łomżyńskiej, Archiwum Państwowe Białystok, zespół: Kancelaria Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 133; „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; 1931, nr 3 z III, s. 8; A. Dobroński, Łomża w latach 1866–1918, Łomża–Białystok 1993, s. 204–207; F. Piaścik, Historia …,, w: M. Mieszkowski, t. II, s. 402; F. Piaścik, Odzyskanie niepodległości – 1918 rok (wspomnienia z lat szkolnych w Łomży), w: „Zeszyty Łomżyńskie” 2000, nr 4 z XI–XII, s. 14, 15.
82 „Głos Łomżyński” 1915, nr 9 (77) z 1 VII, s. 3.
83 „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; 1931, nr 3 z III, s. 8; A. Dobroński, Łomża …, s. 204–207; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402; F. Piaścik, Odzyskanie …, s. 14, 15; Sprawozdanie ks. S. Pardy o stanie guberni łomżyńskiej z 23 XII 1915 r., AAN, RGO, sygn. 387
84 „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 445; J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 341, 342; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402; Wniosek o nadanie brązowego Krzyża Zasługi Włodzimierzowi Linenburgowi, sygn. CAW WBH, KZ 26 – 275.
85 F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402.
86 „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 445; F. Piaścik, Historia …, M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402.
87 „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 445; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402.
88 „Czuwaj” 1931, nr 3 z III, s. 8.
89 „Słowo Powszechne” 1980, nr 278 z 27-28 XII, wydanie A, s. 6; Relacja ks. prałata Juliana Wierzbowskiego, w: Materiały harcerskie w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; J. Wierzbowski, Relacje …, M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 63.
90 Relacja M. Żbikowskiej-Kleindienstowej, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego (Informacja dotycząca pochodzenia członków I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki z Państwowego Gimnazjum Rosyjskiego w kontekście licznych pozostałych materiałów źródłowych wydaje się być niewiarygodna).
91 J. Kleindienst, Rodzina Kleindienst, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 15; J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 341.
92 J. Kleindienst, Rodzina …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II , s. 15.
93 „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; 1931, nr 3 z III, s. 8; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402; F. Piaścik, Odzyskanie …, w: „Zeszyty Łomżyńskie”2000, nr 4 z XI–XII, s. 14, 15; Sprawozdanie ks. S. Pardy o stanie guberni łomżyńskiej z 23 XII 1915 r., AAN, RGO, sygn. 387.
94„Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; S. Dębowski, Była .., s. 5, 6; E. Kleindienst, Zarys .., w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 445; J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 342; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58.
95 „Czuwaj” 1928, nr 6 z VII, s. 13, 14.
96 „Czuwaj” 1931, nr 3 z III, s. 8.
97 „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4.
98 A. Dobroński, Łomża …, s. 215, 216.
99 S. Dębowski, Była …, s.5, 6; M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, Łomża 2003, s. 50, 52-53, 402.
100 S. Dębowski, Była …, s. 5.
101 Raport I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki do Komendy Miejscowej Związku Harcerstwa Polskiego w Łomży za okres do 1 XII do 15 XII 1916 r., – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/; AAN, zespół nr 76 – ZHP, sygn. 51; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57.
102 Sprawozdanie z działalności I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki z 6 V 1917 r., AAN, zespół nr 76 – ZHP, sygn. 51 – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58; M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 50, 52, 53, 181, 403.
103 AAN, zespół nr 76 – ZHP, sygn. 51 – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/; S. Dębowski, Była …, s. 6 („Jan Zawada” pseudonim księdza Kazimierza Lutosławskiego); A. Dobroński, Łomża …, s. 215, 216; A. Malanowska, dz. cyt., s. 342; M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 181, 403; E. Szleszyńska, Początki …, w: „Ziemia Łomżyńska” 1990, nr 4, s. 130; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58; J. Zawada, Czuj Duch! Kraków 1913.
104 „Czuwaj” 1923, nr 6 z 15 VI, s. 2.
105„Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; nr 6 z XII, s. 4; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 446.
106 „Czuwaj” 1931, nr 3 z III, s. 8; J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 342.
107 „Czuwaj” 1922, nr 7 z I, s. 2.
108 „Czuwaj” 1923, nr 6 z 15 VI, s. 1, 2;
109 „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4, 5; A. Dobroński, Łomża …, s. 216; „Słowo Powszechne” 1980, nr 278 z 27-28 XII, wydanie A, s. 6,
110 A. Dobroński, Łomża …, s. 216; List Stefana Wyszyńskiego do Stanisława Dębowskiego z 1981 r., w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; „Słowo Powszechne” 1980, nr 278 z 27-28 XII, s. 6; A. Micewski, Kardynał Wyszyński. Prymas i mąż stanu, Paryż 1982, s. 21, 22; Zapiski Teodora Kleindiensta w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; „Słowo Powszechne” 1980, nr 278 z 27-28 XII, s. 6; Relacja księdza Juliana Wierzbowskiego, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
111 „Słowo Powszechne” 1980, nr 278 z 27-28 XII, s. 6; Relacja księdza Juliana Wierzbowskiego, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
112 S. Dębowski, w kręgu harcerskiej wspólnoty (z ostatnich listów Prymasa Polski), w: „Zeszyty Łomżyńskie” 2001, nr 2 z IV–VI, s. 16; A. Dobroński, Łomża …, s. 216; A. Micewski, s. 22; F. Piaścik, Ostatni …, w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Materiały dotyczące łomżyńskiego harcerstwa w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego, s. 6-7; J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 339-340.
113 Raport ze Zjazdu Kierowników Ruchu Harcerskiego 12–14 IV 1917 r. w Warszawie,– Dokumenty Komendy Zjazdowej ZHP, POS ZSP, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 8.
114 AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51 XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 58.
115 S. Dębowski, Była .., s. 15; A. Dobroński, Łomża …, s. 215, 216; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 181, 403; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58.
116 XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51; „Czuwaj” 1921, nr 2 z V, s. 3.
117 „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4; F. Piaścik, Historia .., w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 403; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 448; F. Piaścik, Historia .., w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 405.
118 „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; 1931, nr 3 z III, s. 8; S. Dębowski, Była …, s. 5, 6; J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 342; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 445 (Edward Kleidienst był bratem Teodora i Juliusza Kleindienstów); F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58.
119 Akta personalne Stefana Pomarańskiego, sygn. CAW WBH, OPWI /2616; „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4; S. Dębowski, Była …, s. 15, 16; A. Dobroński, Łomża …, s. 215; E. Kleindienst, Zarys rozwoju harcerstwa na gruncie łomżyńskim, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 447; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402, 403; M. J. Olexińska, Polskie pseudonimy wojskowe 1908-1918. Związek Walki Czynnej – Związek Strzelecki – Polskie Drużyny Strzeleckie – Legiony Polskie – Polska Organizacja Wojskowa – V Dyw. Syberyjska, Lwów 1928 , s. 15; E. Szleszyńska, Początki …, w: „Ziemia Łomżyńska” 1990, nr 4, s. 130; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58; Zapiski Teodora Kleindiensta, w zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; relacja Marii Żbikowskiej-Kleindienstowej, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
120 – ZHP, sygn. 51 – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76; „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4; 1922, nr 7 z I, s. 2; S. Dębowski, Była …, s. 7; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 403; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 448; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, t. II, dz. cyt.,. II, s. 403.
121 J. Kleindienst, Rodzina …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 16.
122 „Czuwaj” 1926, nr 9–10 z V-VI, s. 4; 1931, nr 3 z III, s. 8.
123 – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51; „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4; 1922, nr 7 z I, s. 2; 1926, nr 9–10 z – VI, s. 4; S. Dębowski, s. 7; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 403; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 448; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 403.
124 XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51.
125 „Czuwaj” 1926, nr 9 – 10 z V-VI, s. 1; 1930, nr 9 z XII, s. 9.
126 „Czuwaj” 1931, nr 3 z III, s. 8.
127 „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 3.
128 „Czuwaj” 1922, nr 8 z II, s. 3; J. Opieńska-Blauth, dz. cyt., s. 24; S. Strzembosz–Pieńkowski, Peowiacy wspomnienia o ludziach z okresu walk o nie podległość, Łódź 2013, s. 85.
129 „Czuwaj” 1922, nr 8 z II, s. 4.
130 „Czuwaj” 1919, nr 1 i 2 z i i II, s. 13; 1922, nr 8 z II, s. 4; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 426.
131 „Czuwaj” 1922, nr 8 z II, s. 4.
132 „Czuwaj” 1919, nr 1 i 2 z i i II, s. 13; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 426.
133 J. Kleindienst, Rodzina …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 16; A. Malanowska, dz. cyt., s. 342.
134 J. Wierzbowski, Relacje …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 63; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Edwardowi Puszowi, sygn. CAW WBH, MN 02 VI 1931.
135 J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 342.
136 S. Dębowski, Była …, s. 23, 24.
137 „Czuwaj” 1922, nr 7 z I, s. 2; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 449.
138 „Czuwaj” 1922, nr 7 z I, s. 2; Zapiski Teodora Kleidiensta, twórcy łomżyńskiego harcerstwa, drużynowego „I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki” w Łomży, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
139 „Czuwaj” 1922, nr 7 z I, s. 2; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 449; J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 342.
140 J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, s. 342.
141 „Czuwaj” 1922, nr 8 z II, dz. cyt., s. 3.
142 J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 342; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Jana Charubina, sygn. CAW WBH, MN 04 XI 1933.
143 Materiały harcerskie, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; M. Mieszkowski, dz. cyt. t. II, s. 455; Relacja Erwina Dąbrowskiego, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Relacja ks. Prałata J., Wierzbowskiego w: Materiały harcerskie w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Relacja M., Żbikowskiej-Kleindienstowej żony Kleindiensta Teodora, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Janowi Charubinowi, sygn. CAW WBH, MN 04 XI 1933; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Erwinowi Dąbrowskiemu, sygn. CAW WBH, MN 2 VIII 1931; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Antoniemu Florczykowi, CAW WBH, odrzucony, 16 X 1933; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Leopoldowi Gardockiemu, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Janowi Grzymkowskiemu, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931; Wniosek nadanie Medalu Niepodległości Jerzemu Jarnuszkiewiczowi, sygn. CAW WBH, MN 15 VI 1932; Wniosek o nadanie Krzyża Walecznych Teodorowi Kleidienstowi, sygn. CAW WBH, KW-241; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Edwardowi Puszowi, sygn. CAW WBH, MN 02 VI 1931; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Mateuszowi Rudnickiemu, sygn. CAW WBH, MN 21 IV 1937; Wniosek o nadanie Krzyża Zasługi dla Aleksandrowi Rytelewskiemu, sygn. CAW WBH, KZ 17-1150; Relacja księdza Juliana Wierzbowskiego w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Zapiski Teodora Kleindiensta, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
144 Akta personalne Tadeusza Wnorowskiego „Brzeszczota”, sygn. CAW WBH, Ap 4545; Materiały harcerskie, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 456; Wniosek o nadanie brązowego Krzyża Zasługi Włodzimierzowi Linenburgowi, sygn. CAW WBH, KZ 26 – 275.
145 „Czuwaj” 1922, nr 7 z I, s. 4; 1926, nr 9–10 z V-VI, s. 4; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Edwarda Pusza, sygn. CAW WBH, MN 02 VI 1931; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Janowi Charubinowi, sygn. CAW WBH, MN 04 XI 1933.
146 E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 449; Zapiski Teodora Kleindiensta, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
147 E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 449; Zapiski Teodora Kleindiensta, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
148 Czuwaj” 1919, nr 1 i 2 z I-II, s. 13.
149 „Czuwaj” 1919, nr 6 z XI, s. 8.
cdn.
