Od redakcji:
Nieodżałowanej pamięci Czesław Rybicki – historyk łomżyński, w swojej bardzo starannie udokumentowanej pracy pt. ”Rozwój skautingu na Ziemi Łomżyńskiej” przedstawia jako pierwszy w tak całościowy sposób, wydarzenia i postacie związane z powstaniem oraz rozwojem w Łomży i najbliższych okolicach w latach 1913-1920 polskiej idei skautingu, a następnie harcerstwa. W szczególności omówiona jest w niej geneza powstania w okresie odzyskiwania niepodległości pierwszych męskich i żeńskich drużyn harcerskich, specyfika ich działania, jak również udział łomżyńskich harcerzy w rozwoju i codziennym funkcjonowaniu struktur Polskiej Organizacji Wojskowej. Autor w swoim przełomowym dla łomżyńskiej myśli niepodległościowej opracowaniu, przywraca również pamięć o udziale harcerzy w walkach w obronie Łomży 1920 roku oraz w walkach o kształtowanie granic Polski. Przedruk pracy na portalu historialomzy.pl dokonany jest za zgodą rodziny śp. Czesława Rybickiego.
Skauting żeński w Łomży
I Żeńska Drużyna Harcerska im. płk Emilii Plater
Historiografia dotycząca początków łomżyńskiego skautingu żeńskiego również zawiera informacje różniące się datą powstania tego ruchu i składem uczestników. Józefa Grzymkowska–Kleidienstowa informowała o początku roku szkolnego 1913/1914, a Anna Worobjew– Jarnuszkiewiczowa i Maria Żbikowska–Kleidienstowa o wiośnie 1914 r. jako dacie założenia skautingu żeńskiego w Łomży150.
Docierające około 1910 r. do Łomży informacje o sposobach organizacji życia młodzieży studenckiej w miastach uniwersyteckich budziły wśród drugo i trzecioklasistek, uczennic łomżyńskiej Prywatnej Pensji dla Panien Marii Korzeniowskiej, przekształconej później w Żeńską Szkołę Handlową, chęć uczestniczenia w podobnym stowarzyszeniu. Przykład stanowił studencki „Bratniak”. Uczennice polskiej Szkoły Handlowej w Łomży spotykały się co tydzień, rozmawiając o problemach swoich i otaczającego ich świata. Wspólnymi siłami wydawały też pisemko „Sam o sobie”. Według wspomnień uczestniczek „to trwało niedługo z powodu braku jakiejś starszej dziewczyny, która by mogła nam w niektórych rzeczach pomóc, a niekiedy nas pogodzić”151. Według wspomnień Józefy Grzymkowskiej–Kleindienstowej, maturzystki Żeńskiej Szkoły Handlowej w Łomży z roku 1913, w roku 1913 uczennice starszych klas pod kierunkiem Julii Szczęsnej zorganizowały pierwszy w Łomży żeński zastęp skautowy. Należały do niego Józefa Grzymkowska, Wanda Jakubowska i Hipolita Stypułkowska.
Zbiórki odbywały się w mieszkaniu Hipolity Stypułkowskiej. Poznawano na nich zasady skautingu oraz wykonywano ćwiczenia zawarte w podręcznikach skautowych152. Anna Worobjew–Jarnuszkiewiczowa wspominała wiosnę roku 1914 jako datę powstania Żeńskiej Drużyny Harcerskiej przy pensji dla dziewcząt Ireny Korzeniowskiej. Drużynową była Maryla Żbikowska. Po zdaniu matury drużynowa wyjechała we wrześniu 1918 r. na studia. Opiekunką z ramienia Rady Pedagogicznej początkowo jednej, a później dwóch drużyn została młoda nauczycielka języka polskiego Zofia Grzymkowska. Po 11 listopada 1918 r. pensja przekształcona została w Żeńskie Gimnazjum imienia Marii Konopnickiej. Drużyny harcerskie istniejące w pensji kontynuowały działalność w nowej szkole153. Maria Żbikowska–Kleindienstowa w swoich wspomnieniach i Maria Kaczyńska, na podstawie wspomnień spisanych pod koniec życia przez Marię Żbikowską, poinformowały, że na wiosnę 1914 r. córka buchaltera Kasy Przemysłowców Łomżyńskich Maria Żbikowska założyła pierwszą w Łomży drużynę skautek. Drużynę zorganizowano na terenie Prywatnej Pensji dla Panien Marii Korzeniowskiej przy ulicy Wiejskiej, którą później przekształcono w Polską Szkołę Handlową. W szkole panowała propolska atmosfera, dziewczęta wychowywano na dobre Polki, ich harcerskiej działalności właścicielka pensji nie mogła jawnie popierać, ale ją tolerowała. Patronem drużyny została bohaterka powstania listopadowego płk Emilia Plater. Maryla Żbikowska o ruchu skautowym dowiedziała się jako jedna z pierwszych dziewcząt w Łomży. Było to możliwe dzięki temu, że jej brat Jan Żbikowski „Burek” uczył się w Męskiej Szkole Handlowej i należał do skautingu, a towarzyszem zabaw był mieszkający w sąsiedztwie Teodor Kleindienst „Gruda”, jeden z twórców męskiego skautingu w Łomży. Drużyna żeńska zorganizowana została na wzór męskiej i przy jej pomocy. W latach 1914–1918 składała się z dwóch plutonów. Maria Żbikowska-Kleidienstowa
poinformowała, że właścicielka pensji, Maria Korzeniowska przydzieliła do opieki nad drużyną młodą nauczycielkę, polonistkę, pannę Zofię Grzymkowską, starszą siostrę Maryli. Grzymkowska energicznie zaangażowała się w działalność, stała się członkiem skautingu, a później także Polskiej Organizacji Wojskowej. Do drużyny przyjęto też kilka Żydówek, które były uczennicami Żeńskiej Szkoły Handlowej i utożsamiały się z programem realizowanym w drużynie. Maria Grzymkowska–Kleindienstowa wspomina łomżyńskie harcerstwo jako inicjatywę oddolną: „… najpierw powstało harcerstwo w Łomży, a potem zameldowaliśmy o tym władzom harcerskim w Warszawie”154.
„Czuwaj” z 1919 r. poinformowało, że w 1916 r. dziewczęta uczące się w IV klasie, na skutek zgodnego postanowienia poprosiły Marylę Żbikowską, by się nimi po prostu zajęła. Maryla Żbikowska, mimo że nie była uczennicą najstarszych klas szkoły, VI czy też VII, a tylko V, pozyskała zaufanie młodszych dziewcząt. Dnia 22 marca 1916 r. dziewczęta udały się do niej z delegacją w tej sprawie. Uzyskano zgodę Maryli Żbikowskiej i ustalono termin pierwszej zbiórki. Odbyła się ona 24 marca 1916 r. o godzinie 4 po południu. „Na zakończenie wyrwał się z piersi okrzyk, coś jakby pierwsza przysięga: Nie rzucim ziemi”155. „Wspólna Praca” z 1917 r., Zofia Grzymkowska w sprawozdaniu z działalności drużyny napisanym 31 grudnia 1916 r., a za nią Ewa Grodecka potwierdzili, że Drużyna imienia Platerówny została w Łomży założona 24 marca 1916 r. Do końca kwietnia utworzono dwa zastępy, w maju powstał trzeci, w czerwcu powołano zaś IV, V i VI. W skład tych zastępów weszły dziewczęta w wieku 12–17 lat, przeważnie ze szkoły handlowej. 28 października 1916 r. utworzono zastęp VII i VIII, złożone z uczennic klas pierwszych w wieku 10–12 lat. Powstał II pluton, którego komendantką została Halina Iwanicka. W końcu listopada uformowano III pluton składający się z zastępu IX i X, którego członkiniami były dziewczęta w wieku 16–20 lat, pracujące przeważnie jako szwaczki i sklepowe. Zastępy te utworzyły III pluton, którego plutonową została Hipolita Stypułkowska156.
Dwa dni po zawarciu porozumienia z dziewczętami Maryla Żbikowska w wyniku wspólnych ustaleń postanowiła połączyć działalność skautową z pracą szkolną. W tym celu zaproponowano współpracę bardzo lubianej przez uczennice nauczycielce Zofii Grzymkowskiej. Ta chętnie propozycję przyjęła i zaofiarowała dziewczętom swoją przyjaźń i pomoc. Od tego czasu rozpoczęła się systematyczna praca skautowa. W kwietniu 1916 r. do pracy skautowej dołączyły uczennice klasy III. Utworzono dwa nowe zastępy. Kierownictwo pierwszego objęła Halina Iwanicka, a drugiego Alina Iwanicka, funkcję komendantki nadal pełniła Maryla Żbikowska. W maju 1916 r. utworzono kolejne zastępy. Dołączyły ochotniczki z klasy II, które utworzyły zastęp trzeci pod kierownictwem Maryli Żbikowskiej i z klasy trzeciej, które utworzyły zastęp IV z zastępową Marylą Rdułtowską. W czasie wakacji 1916 r. dziewczęta z plecakami na plecach i piosenką na ustach wędrowały na cały dzień do lasu. Przygotowywały tam sobie pożywienie i organizowały różne gry. Pod koniec sierpnia 1916 r., niespełna dwa tygodnie po odjeździe przedstawiciela władz skautowskich z Warszawy, który wizytował łomżyńskich skautów, dziewczęta otrzymały z warszawskiej komendy rozkaz z nominacją Zofii Grzymkowskiej na drużynową157. Adam Dobroński wśród szarż wymienił nazwiska tych samych skautek. Informował też, że drużyna przyjęła imię Emilii Plater158.
Tab. II. Liczebność członków i szarż żeńskiej Drużyny imienia Emilii Plater w Łomży, ilość plutonów, zastępów, skautek III stopnia, zuchów w latach 1916–1918
31 XII 1916
Źródło: Raporty żeńskiej Drużyny im. Emilii Plater w Łomży do Komendy Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie z 31 XII 1916 r., od 1 III do 1 IV 1917 r., Raport komendantki okręgu do Naczelnej Komendy Związku Harcerstwa Polskiego za okres 1 IV do1 V 1917 r., 1 V do 1 VI 1917 r., za IX i X 1917 r., od 1 XI 1917 r. do 1 i 1918 r., od 1 III do 1 IV 1918 r., – XIV B Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół nr 76 – ZHP, sygn. 52.
Pod koniec 1916 r. Drużyna imienia Emilii Plater liczyła 106 członków i 10 zastępów, w maju 1917 r. 111 skautek, we wrześniu i październiku 1917 r. 109 skautek, w tym 13 zuchów, 3 plutony i 10 zastępów159. Czasopismo „Wspólna Praca” z 1917 r. pisało, że drużyna żeńska dynamicznie się rozwijała i w maju 1917 r. były już cztery zastępy, w końcu czerwca – sześć, a na koniec roku szkolnego drużyna liczyła 60 dziewcząt. W marcu 1917 r. i żeńska drużyna harcerska liczyła ponad 100 osób, w tym pluton dorosłych, pracujących dziewcząt.
Rada Pedagogiczna siedmioklasowej Szkoły Żeńskiej na koniec drugiego trysemestru nauczania pozytywnie oceniła wpływ harcerstwa na poprawę wyników nauki dziewcząt w porównaniu z latami ubiegłymi160. „Czuwaj” z 1919 r. instruowało, jak ma wyglądać stosunek harcerek do nauki: „Druhny! Jeżeli chcecie postępować tak, a nie inaczej, jak tego wymaga godność uczennicy szkoły polskiej i harcerki, jeżeli chcecie, by was w szkole szanowano, nie proście nigdy o stopnie, nie uczcie się dla stopni”161. W cytowanym artykule wskazywano potrzebę nauki dla wiedzy, wyrobienia swoich zdolności i charakteru. „Jeżeli ktoś uczy się dla stopnia, jeżeli uważa szkołę za tor wyścigowy, gdzie u mety czeka zadowolenie z własnej próżności, wyniesienie się ponad koleżanki, to wiadomo, że fałszywa ambicja może popchnąć go do tego, by postarał się ów stopień zdobyć nieuczciwymi sposobami. A do tych sposobów zaliczyć należy nie tylko „ściąganie”, „podpowiadanie” itp., lecz również powierzchowne traktowanie pracy szkolnej, więc np. staranne uczenie się tylko wtedy, gdy się ma odpowiadać”162.
Krzewiono ideę uczciwej pracy i ukształtowania postawy ucznia i harcerza ceniącego rzeczywistą wiedzę. Zwracano uwagę na podniesienie jakości edukacji w polskiej szkole. „Słyszycie, że dużo obecnie mówi się o reformach szkolnych, trzeba więc, żebyście zdawały sobie sprawę, że niektóre reformy Wy same możecie przeprowadzić. Od Was też przede wszystkim też zależy zerwanie z tradycją szkół rosyjskich, gdzie uczono się po to, żeby dostać dobry stopień, żeby zdać egzamin, żeby dostać dyplom”163. Celnym podsumowaniem zachęty do działań wychowawczych w tym zakresie jest ukazany w piśmie harcerskim „Czuwaj” z 1919 r. pogląd, że „trzeba na każdym kroku zaznaczać, że godność człowieka polega na tym, czym on jest, a nie na tym, czym się wydaje”164. Zofia Grzymkowska, a za nią Ewa Grodecka poinformowały o bardzo dobrych relacjach łomżyńskich skautek ze szkołą i dobrych stosunkach z mieszkańcami Łomży, mimo istnienia nielicznej grupy ludzi, którzy niechętnie patrzyli na rozwój pracy skautowej i próbowali nawet w niej przeszkadzać. Nie sprecyzowały, na czym to przeszkadzanie polegało165.
W dniach 12–14 kwietnia 1917 r. instruktorki harcerskie z Łomży wraz dziewczętami z Warszawy, Sosnowca, Płocka i Częstochowy uczestniczyły w zjeździe liderów ruchu harcerskiego. W referacie programowym zjazdu stwierdzono, że celem związku jest „… wychowanie młodzieży żeńskiej na dobre obywatelki, umiejące pracować dla wolnej Polski, dzielne, silne moralnie i fizycznie i umiejące żyć społecznie”. i dalej: „Pamiętajmy w każdej chwili, że rozumne spełnianie obowiązków dnia powszedniego jest pierwszym warunkiem dla rozwoju pracy narodowej (…). Skauting jest organizacją wychowawczą, nie bierze udziału w walkach politycznych lub partyjnych, jest on narzędziem wielkiej idei narodowej, ale nigdy organizacji politycznych. Dlatego Komenda i wszystkie zwierzchnie władze skautowe powinny czuwać, aby jakakolwiek organizacja polityczna nie wykorzystywała kadr młodzieży skautowej dla celów politycznych”166. Na zjeździe przekazano informację o rozdzieleniu Głównych Kwater – męskiej i żeńskiej, o uregulowaniu stosunków z władzami oświatowymi oraz z Polską Organizacją Wojskową.
Ze złożonych przez komendantów okręgów raportów wynikło, że w okręgu XIV B łomżyńskim w Łomży istniała jedna drużyna żeńska ze 103 harcerkami. Komendantką okręgu i drużynową była Zofia Grzymkowska. Drużynę założono w 1916 r. z okręgu XV B suwalskiego nie dostarczono żadnych informacji. w okręgu XVI B białostockim istniała jedna 45 – osobowa drużyna żeńska w Białymstoku. Komendantką była Maria Łucejko167. Początki skautingu w Białymstoku sięgały wcześniej, bo już w 1913 r. Janusz Gąsecki, uczeń szkoły handlowej założył 50 – osobową drużynę skautów, składającą się z uczniów gimnazjum realnego i szkoły handlowej. W 1915 r. otworzono polskie gimnazja. To ułatwiło reaktywowanie skautingu. W Białymstoku w listopadzie 1915 r. rozpoczęła legalną działalność i Drużyna Skautów im. ks. Józefa Poniatowskiego. Jej drużynowym został Edmund Śnieżyński, zaś w grudniu 1915 r. założono Drużynę Skautek im. Tadeusza Kościuszki. Jej drużynową została Pelagia Szydzińska168.
W sierpniu łomżyńska drużyna nawiązała kontakt z Polską Organizacją Skautową i stała się jej członkiem. W dniach 1 i 2 sierpnia w Walnym Zjeździe Skautowym uczestniczyła łomżyńska drużynowa Maria Żbikowska. 2 listopada 1916 r. podjęto na zjeździe w Warszawie uchwałę o połączeniu istniejących organizacji: Polskiej Organizacji Skautowej, Junactwa i Związku Skautek Polskich w jedną pod nazwą Związek Harcerstwa Polskiego. W listopadzie 1916 r. w Łomży zawiązano III pluton składający się z dorosłych, pracujących dziewcząt169.
Podział Żeńskiej Drużyny Harcerskiej imienia Emilii Plater w Łomży na I Żeńską Drużynę Harcerską imieniem Wandy, II Żeńską Drużynę Harcerską im. Emilii Plater, III Żeńską Drużynę Harcerską imienia Adama Mickiewicza
Po 2 listopada 1916 r., po powrocie Zofii Grzymkowskiej i Maryli Żbikowskiej ze Zjazdu Skautów Ziemi Polskiej podzielono drużynę na dwa plutony. Plutonową pierwszego została Maria Żbikowska, a drugiego Halina Iwanicka170. Maria Żbikowska-Kleindienstowa w swoich wspomnieniach i Maria Kaczyńska na podstawie jej wspomnień poinformowały, że po 2 listopada 1916 r., po podziale I Drużyny na dwie patronem II Drużyny stała się Wanda z krakowskiej legendy, która wolała skoczyć do Wisły, niż poślubić Niemca171. W pierwszej i drugiej drużynie plutonowe podjęły obowiązki drużynowych172.
Anna Worobjew–Januszkiewiczowa poinformowała, że z czasem wzrost liczby członków spowodował, że drużyna stała się zbyt liczna. Podzielono ją na I Drużynę imienia krakowskiej Wandy i II Drużynę imienia Emilii Plater173. Raport z działalności Żeńskiego Okręgu XIV B Związku Harcerstwa Polskiego za okres od 1 marca 1918 do 1 kwietnia 1918 r. zawierał informacje, że drużynową Drużyny imienia Wandy była Maria Rdułtowska, drużynową Drużyny imienia Emilii Plater Halina Iwanicka, a drużynową Drużyny imienia Adama Mickiewicza Zofia Grzymkowska. Komunikował o odmiennych od podawanych we wspomnieniach datach powstania drużyn. Według cytowanego raportu Drużyna imienia Wandy została założona 24 września 1916 r., Drużyna imienia Emilii Plater 24 marca 1916 r., a Drużyna imienia Adama Mickiewicza w listopadzie 1917 r. pierwsza z drużyn liczyła 54 harcerki, druga – 42, a trzecia – 15174.
Drużynowa Zofia Grzymkowska zwerbowała także trzeci pluton dziewcząt prawie dorosłych. Z małymi zmianami drużyna im. Emilii Plater przetrwała w tym składzie do 1 listopada 1917 r.175 Po 13 latach „Czuwaj” z 1930 r. poinformowało, że „w roku 1917 została zorganizowana drużyna trzecia imienia Adama Mickiewicza przez druhnę Zofię Grzymkowską. W skład drużyny wchodziły przede wszystkim dziewczęta zajmujące się pracą zarobkową (nieuczęszczające do szkół)”176. Z czasem do tej drużyny zaczęto przyjmować dziewczęta ze szkół średnich. Jeden zastęp utworzyły uczennice seminarium nauczycielskiego. Po roku pracy drużyna ta została rozwiązana177. Plutony stanowiły nieformalne, oddzielne drużyny.
Pod koniec października 1917 r. dokonano ponownej formalnej zmiany struktury organizacyjnej. Komendantką pierwszej drużyny im. Wandy została Maryla Żbikowska, drugiej im. Emilii Plater – Halina Iwanicka. Druhna Zofia Grzymkowska z rozkazu Komendy Naczelnej została komendantką okręgu łomżyńskiego. Komendantka okręgu była w tym czasie bardziej niż zwykle zajęta pracą administracyjną, więc drużynowe ze skautkami musiały podjąć samodzielną pracę twórczą, związaną z funkcjonowaniem drużyn. Dało to dobre rezultaty178. Łomżyńskie harcerki otrzymały wsparcie moralne od władz z Warszawy, najważniejsze okazały się jednak instrukcje otrzymywane od Komendy Naczelnej Polskiej Organizacji Skautowej. Było ich niewiele, ale pozwoliły na realizowanie atrakcyjniejszej działalności. Dziewczęta odczuwały jednak brak przeszkolenia metodycznego z zakresu pracy harcerskiej i psychologii pracy z grupą. Do skutecznych rozwiązań musiały dochodzić same, często kosztem wielu nieudanych prób i zawiedzionych nadziei. Nie było też wymiany doświadczeń między plutonami. Pracowały one jak trzy oddzielne drużyny, chociaż formalnie były jedną drużyną. Mimo tych trudności nastąpił wzrost ilości członków drużyny179. Pod koniec 1917 r. drużyna zorganizowała obchód rocznicy powstania listopadowego i choinkę dla rodzeństwa skautek i biednych dzieci. Dziewczęta przygotowały zabawki na choinkę i przedstawienie dramatyczne. Zima na przełomie roku 1917 i 1918 upłynęła na udzielaniu pomocy internowanym w Łomży legionistom. Komendantka okręgu Zofia Grzymkowska była ciągle zajęta pracą, nie miała czasu na działalność z drużyną. Nadmiar zajęć spowodował jej wyczerpanie, co zmusiło ją do opuszczenia na pewien czas Łomży. W marcu 1918 r. wyjechała z Łomży drużynowa I Drużyny, Maryla Żbikowska. Dziewczęta zostały same bez kadry przywódczej, zniechęciło to je do aktywności. Znaczna ich część wyjechała też na wakacje. Letni czas upłynął na bezczynności. 2 sierpnia 1918 r. wyjechała z Łomży do Warszawy Zofia Grzymkowska.
Wraz z powrotem dziewcząt z wakacji wróciła chęć do pracy harcerskiej. 24 sierpnia 1918 r. na zbiórce szarż harcerskich postanowiono pracę harcerską prowadzić w sposób planowy i ujednolicony, podporządkowany postanowieniom Rady Drużynowych. Przewodniczącą Rady Drużynowych została Maryla Żbikowska, która wróciła do Łomży. Z energią przystąpiono do reformowania metodyki pracy harcerskiej, a nawet zasad prowadzenia ksiąg i archiwów. W rozwój harcerstwa w tym czasie bardzo duży wkład wniosła Halina Jarnuszkiewiczówna. Była jedną z liderek działalności harcerskiej. Życie harcerskie stało się bardziej intensywne. Drużyny przygotowywały się do zdania egzaminów na stopnie harcerskie, zorganizowano kurs introligatorski, a przy pomocy dr. Markiewicza kurs sanitarny180.
Od września 1918 r. drużynową I Drużyny imienia Wandy została Halinka Jarnuszkiewicz, a drużynową II Drużyny imienia Emilii Plater Rena Żyłkówna181.
Fot. 9. III Żeńska Drużyna im. Adama Mickiewicza w Łomży. Zdjęcie z 1917 r.
Źródło: „Czuwaj” 1930, nr 9 z XII, s. 15.
20 grudnia 1918 r. żeńskie drużyny harcerskie powitały druhnę Krubską oddelegowaną przez komendę na opiekunkę pedagogiczną182.
12 stycznia 1919 r. otwarcie Izby Drużyn Żeńskich przy ulicy Nowogrodzkiej 13 połączono z wręczeniem krzyży harcerskich. Dokonano też podziału I Drużyny im. Wandy na dwa plutony. Plutonową pierwszego plutonu została Halina Jarnuszkiewicz, a plutonową drugiego – Irena Zaleska183.
III Żeńska Drużyna Harcerska im. Adama Mickiewicza
Po podziale Drużyny Harcerskiej imienia Emilii Plater, do którego doszło po 2 listopada 1916 r., powstała Drużyna imienia Adama Mickiewicza184. „Czuwaj” z grudnia 1930 r. zakomunikowało, że we wrześniu 1916 r. powstała III Żeńska Drużyna Harcerska im. Adama Mickiewicza. Istniała w latach 1916–1918. W jej skład weszły dorosłe, pracujące dziewczęta. Były to młode nauczycielki szkół powszechnych, urzędniczki, sklepowe i szwaczki. Część z nich ukończyła szkołę średnią, niektóre szkołę elementarną lub kilka jej klas. Drużyna ze względu na swój skład osobowy posiadała odrębną specyfikę pracy i utrzymywała luźny kontakt z pozostałymi drużynami”185.
„Czuwaj” z lutego 1930 r. zamieściło informację o założeniu w 1917 r. przez druhnę Zofię Grzymkowską III Żeńskiej Drużyny Harcerskiej imienia Adama Mickiewicza oraz o tym, że w skład drużyny wchodziły przede wszystkim dziewczęta zajmujące się pracą zarobkową (nieuczęszczające do szkół). Z czasem do drużyny tej przyjmowano też dziewczęta ze szkół średnich. Jeden zastęp utworzyły uczennice seminarium nauczycielskiego186. „Dziewczęta, niezależnie od wykształcenia i wykonywanej profesji nauczycielki, urzędniczki czy szwaczki, łączyła wspólna w tym czasie dla większości Polaków, a szczególnie młodych, myśl o możliwości odrodzenia państwa polskiego. Dziewczęta odczuwały konieczność pracy nad sobą oraz potrzebę pracy dla ojczyzny i w organizacji, która by tą działalnością kierowała, wzmacniała ją i pogłębiała. Od początku istnienia drużyna celowo nawiązywała do ideałów filaretów i filomatów. Tradycje filomackie oraz 10 przykazań skautowych stały się podstawą realizowanego programu pracy. Dewizą aktywności dziewcząt były słowa Adama Mickiewicza: „O ile polepszycie i powiększycie dusze wasze, o tyle powiększycie prawa wasze i powiększycie granice”. Były w drużynie dziewczęta bardzo zdolne, o wysokim poziomie kultury wewnętrznej, ze znacznie uformowanymi poglądami oraz takie, które bardziej od pozostałych, poprzez udział w drużynie, uczyły się życia harcerskiego i kształtowały swoją postawę. Kierownictwo nad drużyną powierzono komendantce żeńskiego okręgu harcerskiego w Łomży Zofii Grzymkowskiej. Zastępcą drużynowej została plutonowa Julia Radłowska. Zbiórki odbywały się w lokalu klubu kobiecego „Świt”, w którym harcerki spotykały się jako jego członkinie. Obowiązkowe zbiórki odbywały się dwa razy w tygodniu, ale dziewczęta spotykały się prawie każdego wieczoru. Plutonowa Julia Radłowska ciekawie prowadziła gimnastykę. Panowała patriotyczna, narodowa atmosfera. Dobrze przekazała ją informacja zamieszczona w „Czuwaj”: „A gdy śpiewała III Drużyna „Rotę”, to czuło się, że istotnie – „Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz”187.
Jesienią 1918 r. opuściła Łomżę komendantka drużyny i okręgu Maryla Żbikowska oraz kilka druhen. Nastąpiło zahamowanie pracy w drużynie, a następnie jej rozproszenie się. Wśród członkiń drużyny wymieniono Stefę Trepanowską i Stefę Czeczerdo188. „Czuwaj” z II 1930 r. zamieściło informację, że po upływie roku od założenia drużyna ta została rozwiązana189.
Dnia 25 marca 1919 r. harcerki łomżyńskiego hufca otrzymały sztandar. Po uroczystej mszy w kościele farnym 200 harcerek i harcerze łomżyńscy przemaszerowało do Gimnazjum Żeńskiego. Tu odbyło się zdanie raportu przełożonym, przekazanie sztandaru, przyrzeczenie harcerek i wręczenie krzyży harcerskich. Delegatem Komendy Naczelnej była pracująca w Warszawie Zofia Grzymkowska, poprzednia komendantka okręgu łomżyńskiego.
Złożono przyrzeczenie. Treść przysięgi składała się z roty, która obowiązywała także w 1917 r.:
„Mam szczerą wolę iść do czynu
i skrzydła wziąć sokole
i już nie wracać do swych win …
… mam szczerą, silną wolę
Orać swój zagon jako pług –
Tak mi dopomóż Bóg!
Polsce oddaję moc i hart
i duszę swą na wieki,
bym był jej synem zwać się wart
i godzien jej opieki
spłacać jej będę życia dług –
Tak mi dopomóż Bóg!
Przyrzekam – dokąd starczy sił,
dopóki praca będzie,
dla braci swoich będę żył
z pomocą gotów wszędzie
i będę strzegł harcerskich dróg –
Tak mi dopomóż Bóg!”190.
Skauting polski początkowo korzystał z gotowych wzorów organizacyjnych przeniesionych z Anglii. Odnosiło się to także do roty przysięgi i prawa skautowego. Skauci i harcerze zobowiązani byli do złożenia przyrzeczenia podczas uroczystych zbiórek łączonych często z obchodem rocznic narodowych oraz do przestrzegania prawa skautowego. Kandydat składał przyrzeczenie, powtarzając głośno rotę przysięgi. Następnie podawał rękę zwierzchnikowi na znak złożenia zobowiązania na jego ręce. W 1917 r. wprowadzono już nową treść przyrzeczenia, podkreślającą spolszczenie ruchu skautowego191. „Harcmistrz” z 1918 r. zamieścił treść przyrzeczenia składanego w październiku 1917 r. w Królestwie Polskim:
„Duchu mocarny na święte prochy
Twojego ciała czynimy Polsce młodzieńczy ślub:
Gasić słabości w sercach popłochy,
Roztworzyć Matce spękany grób.
Z Polaka mianem chcemy żyć górnie –
W świtanie złotych wolności snów
Zejdź w serca nasze – Wodzu – powtórnie
I wojsko Twoje błogosław znów.
Do Ciebie wznosim z przysięgą ręce
Harcerstwa Polski żołnierska młódź,
Prowadź nas – Duchu jasny – w udręce
I budź nas – Wodzu – budź, zawsze budź!
Ślubujem Tobie miłość serdeczną,
Niepokalanych nadziei blask,
Służbę Ojczyźnie niezłomną, wieczną
I Twych sztandarów, powstania brzask.
Ślubujem wierność Twojej idei,
Ślubujem czystość szlaków i dróg,
Chcemy być zorzą nowych nadziei –
Wspomóż nas Bóg!”192.
IV-a Żeńska Drużyna Harcerska im. Królowej Jadwigi
W grudniu 1918 r. zaczęła się tworzyć z inicjatywy druhny N. Jawdyńskiej IV Żeńska Drużyna Harcerska im. Królowej Jadwigi, w styczniu 1919 r. była już formalnie istniejącą drużyną. Drużyna składała się uczennic I, II i III klasy łomżyńskiego gimnazjum żeńskiego. Drużynową została druhna N. Jawdyńska, a przybocznymi i zastępowymi I zastępu J. Korzeniowska, II – A. Stańska, III – Z. Olechowska i IV – W. Iwanicka. Drużyna na początku 1919 r. składała się z 30 osób193.
Przypisy:
150 Relacja Anny (Nadziei, Nuli, Staszki) Worbjew-Jarnuszkiewiczowej, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Relacja M. Żbikowskiej-Kleindienstowej, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 401, 405.
151 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 2.
152 F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 401, 405.
153 Relacja Anny (Nadziei, Nuli, Staszki) Worbjew-Jarnuszkiewiczowej, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
154 Relacja M. Żbikowskiej-Kleindienstowej, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; M. Kaczyńska, Romeo i Julia z Łomży, Łomża 2008, s. 13, 14.
155„Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 2, 3; A. Dobroński, Łomża …, s. 215.
156 Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego /1916-19/18/; AAN, zespół 76, sygn. 52; E. Grodecka, dz. cyt., cz. II, s. 84, 85; Sprawozdanie z działalności Drużyny imienia Emilii Plater, Plan pracy Drużyny imienia Emilii Plater, AAN, zespół nr 76 – ZHP, sygn. 52; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57.
157 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3.
158 A. Dobroński, Łomża …, s. 216.
159 Plan pracy Drużyny imienia Emilii Plater, Raport Drużyny im. Emilii Plater za IX i X 1917 r.; Raport miesięczny L5 Drużyny im. Emilii Plater za okres od 1 IV 1917 r. do 1 V 1917 r.; Raport Drużyny im. Emilii Plater za IX i X 1917 r.; Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
160 M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 401, 420, 421; E. Szleszyńska, Początki …, w: „Ziemia Łomżyńska” 1990, nr 4, s. 130; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57, 58.
161 „Czuwaj” 1919, nr 4 z IV, s. 14.
162 Tamże, s. 14.
163 Tamże, s. 14.
164 Tamże, s. 14, 15.
165 Sprawozdanie z działalności Drużyny imienia Emilii Plater, Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52; E. Grodecka. dz. cyt., cz. II, s. 85.
166 M. M. Drozdowski, dz. cyt., II część, s. 16; J. Opieńska-Blauth, dz. cyt., s. 46, 47; Raport ze Zjazdu Kierowników Ruchu Harcerskiego 12–14 IV 1917 r. w Warszawie, – Dokumenty Komendy Zjazdowej ZHP, POS, ZSP, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 8.
167 Raport ze Zjazdu Kierowników Ruchu Harcerskiego 12–14 IV 1917 r. w Warszawie, – Dokumenty Komendy Zjazdowej ZHP, POS, ZSP, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 8.
168 Lechowski A., Wojna i okupacja 1914-1919, w: A. Cz. Dobroński, Historia Białegostoku, Białystok 2012, s. 327.
169 „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57.
170 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3.
171 Relacja M. Żbikowskiej-Kleindienstowej, w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; M. Kaczyńska, dz. cyt., s. 13, 14.
172 Raport Komendy Żeńskiego Okręgu XIV B ZHP w Łomży do Komendy Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego za okres od 1 III do 1 IV 1918 r., Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
173 Relacja Anny – (Nadziei, Nuli, Staszki) Worobjew-Jarnuszkiewiczowej, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
174 Raport Komendy Żeńskiego Okręgu XIV B ZHP w Łomży do Komendy Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego za okres od 1 III do 1 IV 1918 r., Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
175 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3.
176 „Czuwaj” 1930, nr 2 z II, s. 7.
177 Tamże, s. 8.
178 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3.
179 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3; M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 403; Raport Komendy Żeńskiego Okręgu XIV B ZHP w Łomży do Komendy Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego za okres od 1 XI 1917 do 1 i 1918 r., Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego /1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
180 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 4; Raport Komendy Żeńskiego Okręgu XIV B ZHP w Łomży do Komendy Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego za okres od 1 III do 1 IV 1918 r., Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego /1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
181 Relacja Anny (Nadziei, Nuli, Staszki) Worobjew-Jarnuszkiewiczowej, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
182 „Czuwaj” 1919, nr 1 i 2 z i i II, s. 13.
183 Tamże, s. 13.
184 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3; M. Kaczyńska, dz. cyt., s. 13, 14; Relacja Anny (Nadziei, Nuli, Staszki) Worbjew-Jarnuszkiewiczowej oraz Mari Żbikowskiej-Kleindienstowej, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
185 „Czuwaj” 1930, nr 9 z XII, s. 14–16.
186 „Czuwaj” 1930, nr 2 z II, s. 7, 8.
187 „Czuwaj” 1930, nr 9 z XII, s. 14–16.
188 Tamże, s. 16.
189 „Czuwaj” 1930, nr 2 z II, s. 8.
190 „Czuwaj” 1919, nr 4 z IV, s. 8, 9.
191 „Wiadomości Skautowe” 1916, nr 2 z 16 XI,. s. 2, 3; nr 8 z 16 IV, s. 1, 2.
192 „Harcmistrz” 1918, nr 1 z I, s. 1.
193 „Czuwaj” 1919, nr 3 z V, s. 9, 10.
cdn.
