Od redakcji:
Nieodżałowanej pamięci Czesław Rybicki – historyk łomżyński, w swojej bardzo starannie udokumentowanej pracy pt. ”Rozwój skautingu na Ziemi Łomżyńskiej” przedstawia jako pierwszy w tak całościowy sposób, wydarzenia i postacie związane z powstaniem oraz rozwojem w Łomży i najbliższych okolicach w latach 1913-1920 polskiej idei skautingu, a następnie harcerstwa. W szczególności omówiona jest w niej geneza powstania w okresie odzyskiwania niepodległości pierwszych męskich i żeńskich drużyn harcerskich, specyfika ich działania, jak również udział łomżyńskich harcerzy w rozwoju i codziennym funkcjonowaniu struktur Polskiej Organizacji Wojskowej. Autor w swoim przełomowym dla łomżyńskiej myśli niepodległościowej opracowaniu, przywraca również pamięć o udziale harcerzy w walkach w obronie Łomży 1920 roku oraz w walkach o kształtowanie granic Polski. Przedruk pracy na portalu historialomzy.pl dokonany jest za zgodą rodziny śp. Czesława Rybickiego.
Rozwój ruchu harcerskiego w Nowogrodzie, Kolnie, Grajewie, Ostrowi Mazowieckiej, Augustowie, Ostrołęce i Zambrowie
Omawiając rozwój skautingu należy przypomnieć aktywność Adama Chętnika pochodzącego z Nowogrodu. Prowadził on szeroką działalność organizatorską i popularyzatorską mającą na celu skupienie młodzieży głównie wiejskiej w organizacji młodzieżowo-wychowawczej Junactwo. Czynił to poprzez wydawanie pisma „Drużyna” i specjalistycznej serii książeczek – poradników „Biblioteki Drużyny” i książek poświęconych propagowaniu kultury fizycznej. Przed 1916 r. założono w Nowogrodzie stowarzyszenie Junak. Organizacja ta działała w Łomży, Nowogrodzie i Kolnie. Należał do niego m.in. Roman Chętnik64.
W połowie 1915 r. istniał w Kolnie tzw. związek Junaków. Jan Charubin „Grzebiński” był w nim zastępowym. Organizacja ta zmieniła później nazwę na Skaut. Członkiem tej organizacji był także Józef Kubrak „Jałowiec”. Działalność w tych organizacjach prowadzona była pod przewodnictwem ks. Jastrzębskiego. Stały się one fundamentem dla rozwijającej się na terenie powiatu kolneńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej. Jan Charubin, będący skautem i członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, poinformował, że POW na terenie powiatu kolneńskiego miała możność egzystencji jedynie jako organizacja harcerska, gdyż na istnienie tej ostatniej władze niemieckie zezwalały”65.
Z inicjatywy Głównej Kwatery Związku Harcerstwa podejmowano próby pozyskania kadry instruktorskiej do pracy w Kolnie Łomżyńskim. W 1916 r. zamieszczono o tym informację w rozkazie nr K.G. II/VII 16 przesłanym do okręgów harcerskich oraz powielono ją w prasie harcerskiej66.
W 1916 r. została wysłana do Grajewa jako nauczycielka ludowa Zofia Kołomańska. Celem skierowania jej było także zorganizowanie pracy harcerskiej. Zofia Kołomańska ukończyła 6 klas pensji i kursy nauczycielskie. W latach 1915/1916 zdobyła doświadczenie w pracy skautowej, pełniąc funkcję komendantki „Junactwa” w Warszawie. Wraz z Heleną Wągrodzką, również warszawianką, zorganizowała pierwsze komórki organizacji harcerskiej. Tomasz Dudziński do pionierek harcerstwa w Grajewie zaliczył Marię Szarejko, Stefanię Zyskowską i Michalinę Modzelewską. Znaczącą pomoc w organizację harcerstwa wniosła zwłaszcza Maria Szarejko dojeżdżająca z Grodna, gdzie pracowała jako nauczycielka gimnazjum, w którym była rozwinięta działalność harcerska. Tomasz Dudziński rolę warszawianek uważał za pomocniczą67. Maria Mikołajewska, uczestniczka pierwszej drużyny, wspominała: „Zbiórki odbywały się w lesie boguszewskim, wśród bagien nad rzeką Ełk, w polu poza miastem i w zamaskowanej jamie na rosyjskim cmentarzu. Tajemniczość i niebezpieczeństwo pociągały tak dalece, że nikt zbiórek nie opuszczał (…). Czytaliśmy wspólnie książki, uczyliśmy się historii Polski, patriotycznych wierszy i piosenek”68. W listopadzie 1917 r. drużynę harcerską na terenie powiatu szczuczyńskiego, w Grajewie i w gminie Bełda zorganizował Władysław Płóciennik. Z działalnością skautową zapoznał się podczas nauki w latach 1907–1913 w Szkole Technicznej Dróg Żelaznych Warszawsko-Wiedeńskich oraz w latach 1913–1917 w Szkole Mechanicznej Wawelberga i Rotwanda. Był członkiem Warszawskiej Drużyny Harcerskiej. Prowadzenie działalności ułatwiała mu praca na stanowisku taksatora ubezpieczeniowego w Szczuczynie. W pracy harcerskiej wspomagał go brat Henryk. Władysław Jankowski, który w maju 1918 r. wstąpił do zastępu harcerskiego zorganizowanego przez braci Płócienników, wspominał: „Praca nasza w harcerstwie była prowadzona w duchu czysto polskim, ideowym i ograniczała się do krzewienia idei niepodległościowej wśród mieszkańców Grajewa i okolic”69. Po założeniu zastępu bracia Płóciennikowie nawiązali kontakt z Zofią Kołomańską, komendantką miejscową POW w Grajewie i mimo że nie byli zaprzysiężonymi członkami Polskiej Organizacji Wojskowej, skutecznie wykonywali dla organizacji zadania wywiadowcze i kurierskie. Pracę na jej rzecz prowadzili także Stanisław Bagiński, Józef Milewski, Władysław Jankowski, Stanisław Mikołajewski, Piotr Mioduszewski i Franciszek Remfeld70. Jeden z uczestników działalności po latach informował „…Związek Harcerski był w ścisłym kontakcie z organizacją POW…”71.
Władysław Płóciennik ocenił zagrożenia tej aktywności następująco: „Udział w pracy harcerskiej pod okupacją niemiecką w pobliżu granicy „Obwodu” połączony był z dużą dozą niebezpieczeństwa, bowiem praca ta była przez władze niemieckie prześladowana”72. Sam przekonał się o tym już wkrótce. W nocy 1 na 2 czerwca 1918 r. po przeprowadzonej u niego w domu rewizji został doprowadzony przez żandarmów niemieckich w kajdankach do aresztu wojskowego w Grajewie i aresztowany wraz z dwudziestoma innymi peowiakami. (O aresztowaniu z 1 na 2 czerwca 27 peowiaków przez żandarmerię wojskową poinformował Władysław Goliczewski.) Do 12 czerwca 1918 r. Władysław Płóciennik przetrzymywany był bez żadnej sprawy sądowej. Po zwolnieniu z aresztu przebywał pod obserwacją policyjną aż do rozbrojenia okupantów. W tym czasie zajmował się przewożeniem fałszywych paszportów potrzebnych peowiakom na terenie Ober – Ostu73.
Władysław Płóciennik i Józef Milewski byli także członkami POW. Pierwszy z nich został nawet komendantem POW w Grajewie, a Józef Milewski wykonywał dla niej zadania wywiadowcze. 2 czerwca 1918 r., bezpośrednio po aresztowaniu Władysława Płóciennika, ówczesnego komendanta placu w Grajewie, Józef Milewski, młody harcerz i członek POW, ostrzegł w mieście wszystkich, którym groziło zatrzymanie za pracę niepodległościową. Nawiązał kontakt z wartownikami i z narażeniem życia ułatwił komendzie obwodu POW komunikowanie się z osadzonymi w areszcie. Zdołał dostać się do opieczętowanego przez żandarmerię wojskową mieszkania Władysława Płóciennika i usunąć z niego przedmioty i materiały, które mogły spowodować dalsze aresztowania lub zaszkodzić już aresztowanym peowiakom. Był w tym czasie jedynym członkiem POW znającym język niemiecki. Umożliwiło mu to podjęcie pracy w niemieckiej komendzie placu w charakterze woźnego. Dostarczał organizacji broń od przekupionych niemieckich magazynierów, dokładne opisy koszar, informacje o stanie liczebnym jednostek niemieckich, o sieci telefonicznej i telegraficznej oraz nocnych zabezpieczeniach obiektów. Udało mu się przekupić Niemca Chrystiana Stedke, od którego miał zawsze dokładne informacje o mających nastąpić rewizjach i aresztowaniach wśród członków organizacji. 30 października 1918 r., uprzedzony przez tegoż Niemca o planach aresztowania go i 8 innych peowiaków, zbiegł wraz z nimi z Grajewa74.
Początki ruchu skautowego w Ostrowi Mazowieckiej zwanej też Ostrowiem Łomżyńskim zaistniały w 1916 r. Wówczas to Aleksander Nowak „Bosak”, jako drużynowy z ramienia Polskiej Organizacji Skautowej (utworzonej przez naczelny Komitet Narodowy) utworzył drużynę tej organizacji i pełnił też funkcje komendanta obwodu ostrowskiego Polskiej Organizacji Wojskowej75.
Janusz Rowiński, późniejszy komendant obwodowy Polskiej Organizacji Wojskowej w Ostrowi Mazowieckiej, stwierdził, że przy miejscowym gimnazjum w latach 1916 i 1917 istniała komenda lokalna tej organizacji. Informacja ta zwarta była w wydanych zaświadczeniach o przynależności do tej organizacji Kazimierzowi Wasilewskiemu, Janowi Ilczukowi, Weberowi, Czapskiemu z Komorowa i innym. Do tej organizacji młodzieżowej peowiacko – harcerskiej należeli także: Kazimierz Matuszewicz, Beckier, Włoczewski, Gnatowski, Kolator i Eugeniusz Murawski z Broku. Informację o założeniu w 1916 r. drużyny harcerskiej w gimnazjum potwierdził zastępca komendanta obwodu POW dodając, że jej założycielem był ówczesny komendant obwodu, pracujący w tej szkole jako nauczyciel gimnastyki. Drużynę tę nazywał samodzielnym oddziałem POW. Praca w niej polegała na uczestnictwie w ćwiczeniach, czytaniu pism, rozkazów i lektury dostarczonej przez komendanta. Do drużyny należało około 15 osób. Komendantem – opiekunem był profesor Władysław Hołdakowski. Ze względu na młody wiek komendanci obwodowi POW tylko sporadycznie włączali drużynę do pracy peowiackiej76.
Materiały zgromadzone w Archiwum Akt Nowych w Warszawie informują o powstaniu w maju 1917 r. w Ostrowiu Łomżyńskim przy Miejskim Gimnazjum Filologicznym męskiej drużyny imienia Tadeusza Kościuszki. 12 maja 1917 r. podczas zbiórki na drużynowego wybrano Zygmunta Grzymałę, a na przybocznego Jana Ilczuka. Jednak władze szkolne na wybór ten nie wyraziły zgody. Jako powód podały obawę, że wymieni będą werbować uczniów do Polskiej Organizacji Wojskowej. Na tymczasowego opiekuna drużyny wyznaczono księdza prefekta Lubomira Listowskiego, który został później jej kapelanem. 29 października 1917 r. Naczelna Komenda Związku Harcerstwa Polskiego upoważniła druha Kazimierza Wasilewskiego, mianowanego plutonowego do prowadzenia pracy harcerskiej w Ostrowiu Łomżyńskim. Jednocześnie przydzielono to miasto do Komendy Okręgu XIV A w Łomży. Brak komunikacji z Komendą Okręgu w Łomży, mimo podejmowanych prób, spowodował, że harcerze z Ostrowia Łomżyńskiego komunikowali się bezpośrednio z Komendą Naczelną Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie i od niej otrzymali rozkaz potwierdzający powołanie drużyny. 20 stycznia 1918 r. Kazimierz Wasilewski, komendant Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki w Ostrowiu, w raporcie do Naczelnej Komendy Związku Harcerstwa Polskiego poinformował o niedogodnej komunikacji z komendą okręgu w Łomży, o wysłaniu do Łomży korespondencji i o braku odpowiedzi na nią. Powiadomił również o przerwaniu wysyłania korespondencji do Łomży i zwrócił się z prośbą o uzależnienie ostrowskiej drużyny wprost od Komendy Naczelnej w Warszawie. Jedną z przyczyn problemów komunikacyjnych było ograniczenie możliwości poruszania się na terenach okupacji niemieckiej, niepowołanie komendantów i nieokreślenie granic okręgu w Łomży przez Komendę Naczelną77. Latem 1917 r. zawiązano żeńską drużynę harcerską w Zambrowie78.
W lecie 1918 r. Stefan Turowicz i Stanisław Warakomski zorganizowali w Augustowie pierwszą Drużynę Harcerską imienia Księcia Józefa Poniatowskiego. Uczynili to z inicjatywy Polskiej Organizacji Wojskowej. Jesienią 1918 r. opiekę nad drużyną przejął ksiądz Andrzej Gawędzki, który powrócił z Rosji79.
W hufcu łomżyńskim najaktywniejsze było środowisko harcerzy w Ostrołęce. W 1919 r. powstała tam i Drużyna Harcerska. Jej drużynowym był druh Mierzykowski. Prowadziła przygotowania harcerzy do egzaminu na II i III stopień harcerski. Nauczyciel gimnazjum druh Dobkowski podjął 1919 r. próbę utworzenia Patronatu Harcerskiego. Jednak nie wykazał się on aktywnością i przestał istnieć.
Na przełomie listopada i grudnia 1919 r. w Zambrowie powstała drużyna męska. Zorganizował ją druh Bańkowski. Kierował nią od początku i dla zaspokojenia jej potrzeb kadrowych zorganizował kurs zastępowych. Również w Kolnie powstała drużyna harcerska złożona z uczniów szkoły koedukacyjnej. Prowadził ją druh ks. Czesław Dziądział przy pomocy druhny Bojanowskiej, nauczycielki tejże szkoły80.
Przypisy:
64 M. Drozd Piasecka, Adam Chętnik. Współczesne badania kultury wsi kurpiowskiej, Warszawa 1988, s. 140, 142-143, 174-193, 195; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Romana Chętnika „Wilka”, sygn. CAW WBH, MN 10 XII 1931.
65 Jan Charubin „Grzebiński”, sygn. CAW WBH, MN 04 XI 1933.
66– Główna Kwatera – Wydział Prowincjonalny, rozkaz nr K.G. II/VII 16, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 26.
67 T. Dudziński, z historii Grajewa (i nie tylko), Grajewo 2011, s. 45; T. Dudziński, J. Sobolewski, dz. cyt., s. 69, 70; L. Gajdowski, Harcerstwo grajewskie 1919–1945, Grajewo 2004, s. 13, 14; Wniosek o nadanie Krzyża Niepodległości dla Zofii Kołomańskiej-Baranieckiej, sygn. CAW WBH, KN 24 V 1932.
68 T. Dudziński, J. Sobolewski, dz. cyt., s. 69, 70.
69 T. Dudziński, J. Sobolewski, dz. cyt., s. 18, 60, 112; W. Jerulank, Odzyskanie Niepodległości w 1918 r. w Grajewie i w pow. Szczuczyńskim w relacjach, w: A. Dobroński, W. Jerulank, W. Monkiewicz, z przeszłości Grajewa i okolic, Grajewo 1998, s. 64; „POW w powiecie szczuczyńskim ziemi łomżyńskiej”, w: Relacje POW Komenda Naczelna Nr 1, sygn. CAW WBH, I. 400.2021/102; Dokumenty odznaczeniowe Władysława Płóciennika, sygn. CAW WBH, OPWI /2677.
70 Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Józefa Milewskiego, sygn. CAW WBH, MN 16 III 1937.
71 T. Dudziński, J. Sobolewski, dz. cyt., s. 18; Wniosek o nadanie Krzyża Niepodległości dla Zofii Kołomańskiej-Baranieckiej, sygn. CAW WBH, KN 24 V 1932.
72 T. Dudziński, J. Sobolewski, dz. cyt., s. 18.
73 W. Jerulank, dz. cyt., s. 64, 65; „P.O.W. w powiecie szczuczyńskim ziemi łomżyńskiej”, Relacje POW Komenda Naczelna Nr 1, sygn. CAW WBH, I. 400.2021/102; Wniosek o nadanie Krzyża Niepodległości Franciszkowi Chróścielewskiemu, sygn. CAW WBH, KN 25 II 1932; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Józefa Milewskiego, sygn. CAW WBH, MN 16 III 1937; „Peowiak” 1933, nr 4–6 (26-28) z IV–VI, s. 18, 19.
74 Dokumenty odznaczeniowe Władysława Płóciennika, sygn. CAW WBH, OPWI /2677; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Józefowi Milewskiemu, sygn. CAW WBH, MN 16 III 1937.
75 Wniosek o nadanie Krzyża Niepodległości dla Aleksandra Hauke Nowaka „Bosaka”, sygn. CAW WBH, KN 09 XI 1931.
76 Korespondencja w sprawie skargi Kazimierza Matuszewicza, sygn. CAW WBH, I. 341.1.655.
77 Korespondencja Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki z Ostrowia z Komendą Naczelną Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie i Komendą Okręgu XIXVA ZHP w Łomży, – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51. – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916-19/18/.
78 Raport Komendy Okręgu XIV B w Łomży do Komendy Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie, Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
79 J. Szlaszyński, Organizacja i działania augustowskiego obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej, w: „Rocznik Suwalsko-Augustowski’, tom VII, Suwałki 2007, s. 66.
80 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 15.
cdn.