Rzeźnia miejska.
W wieku XIX ówczesna rzeźnia miejska usytuowana była nad Narwią przy ulicy Żydowskiej. Na planie regulacyjnym Łomży z 1876 roku, na którym wyznaczono nową lokalizację rzeźni nieopodal ulicy Nadnarwiańskiej podano , że dotychczasowy obiekt, przy ul. Żydowskiej przeznaczony jest do likwidacji.
Archiwalia nie potwierdzają ani likwidacji rzeźni dotychczasowej, ani też powstania tej nowej przy ul. Nadnarwiańskiej, ale potwierdzenie jej istnienia, a następnie również likwidacji, znalazłem w numerze 3 „Wspólnej Pracy” z dnia 21 stycznia 1911 roku w artykule zatytułowanym „ Z ogólnym prądem” . Oto fragment tego artykułu:
„…I my do niedawna mieliśmy takie miejscowości — laski „Kwaśniną” i „Jednaczewem” zwane. Szczególnie ten drugi, jako najbliżej położony, stał się ulubionym miejscem spacerów i wycieczek letnich. Gubernator Essen zadbał o wygodniejszą komunikację z Jednaczewem, a jego następcy usunęli z drogi zatruwającą powietrze rzeźnie miejską.
Po skończonej pracy ciągnęła tam nieprzerwanym łańcuchem nasza brać rzemieślnicza i urzędnicza, by zasilić świeżem, żywicznem powietrzem zmęczone płuca. W drodze powrotnej starsi posiłkowali się specjalnie kursującymi w tym celu wehikułami, młodsi umajeni, ze śpiewem wracali pieszo. W świąteczny wieczór majowy na grobli jednaczewskiej było ludno i gwarno…”
Budowę kolejnej rzeźni miejskiej zlokalizowanej przy szosie Nowogrodzkiej, za przedmieściem Skowronki, na placu o powierzchni 7068 m2, rozpoczęto w 1906 roku. Kiedy budowa została zakończona – nie wiadomo. Wiadomo, że prace budowlane były prowadzone jeszcze w latach 1913-1914, a koszt całej inwestycji wyniósł 51 800 rubli.
Rzeźnia miejska przy szosie Nowogrodzkiej
Całość obiektu stanowiły budynki administracyjne i przemysłowe. W pierwszych były pomieszczenia na kancelarię, laboratoria, mieszkanie dla stróża i jednego z pracowników, oraz poczekalnia dla rzeźników. Część przemysłowa składała się z właściwego budynku rzeźni, budynku z przedziałami stajennymi, pomieszczenia na wagę, lodownię oraz budynku przeznaczonego na przechowywanie i konserwację skór. Istniał także lokalny wodociąg i kanalizacja.
W czasie I wojny, w rzeźni stacjonowała żandarmeria wojskowa. Nie mamy natomiast wiarygodnych informacji o funkcjonowaniu rzeźni w pierwszych latach powojennych.
15 września 1925 roku kierownikiem rzeźni został mianowany, powołany jednocześnie na stanowisko miejskiego lekarza weterynarii, nowo przybyły do Łomży – dr. Aleksander Kusio*).
Dr. Kusio miał już spore doświadczenie zawodowe i od razu zabrał się energicznie do pracy. A „przerób” rzeźni, jak na takie miasto jak Łomża, był nie mały. Już w pierwszym roku pracy nowego kierownika ( 1925) ubój wynosił: krów i wołów 4260, jałówek 1489, cieląt 7520, owiec 1373, świń 9245.
Jatek mięsnych w mieście było 21, masarni i wędliniarni 9. A odpowiedzialność za wyniki badania mięsa była olbrzymia. Słynne łomżyńskie masarnie (głównie Jakubowskiego i Świtajewskiego) swoje wyroby wysyłały nawet do USA. A tam kontrola sanitarna była szczególnie dokładna.
Nowy kierownik łomżyńskiej rzeźni nie poprzestał na dyplomie lekarza i stale podnosił swoje kwalifikacje, poszerzał swoja wiedzę. W 1926 roku ukończył kurs higieny mięsa i bakteriologii, urządzony przez Ministerstwo Rolnictwa , a następnie dwumiesięczny kurs dla lekarzy sanitarnych organizowany przez Wydział Zdrowia Publicznego Magistratu miasta Stołecznego Warszawy.
W styczniu 1929 roku otrzymał z rąk prezydenta Świderskiego „akt stabilizacyjny” i został zaliczony w poczet „stałych urzędników miejskich”.
Ponieważ podczas wojny część administracyjna rzeźni (budynek przeznaczony na kancelarię, mieszkanie stróża i jednego z pracowników) została prawie całkowicie spalona, trzeba było, obok pracy typowo lekarskiej podjąć trud odbudowy i unowocześnienia rzeźni. Problem zagospodarowania obiektu, zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem, podjęto i realizowano w latach 1929-1934.
Przed 1939 rokiem wzniesione zostały jeszcze dwa budynki magazynowe (obecnie przebudowane) i budynek gospodarczy.
Dr. Aleksander Kusio pracował bardzo ciężko. Była to – dzień i noc, nieustanna służba. Codziennie musiał być w rzeźni i w starostwie, a kilka razy w tygodniu na targowicy, na szczepieniu zwierząt…. prowadził też doktor własne badania naukowe nad zakaźną chorobą owiec, których wyniki przesyłał do Instytutu Weterynarii.
Będąc kierownikiem rzeźni, nie tylko, jako lekarz badał mięso, ale organizował również pracę dydaktyczną – szkolił pracowników niższego szczebla – „oglądaczy mięsa” dla których prowadził specjalne kursy.
Dr. Aleksander Kusio z uczestnikami czwartego kursu „oglądaczy mięsa”
w łomżyńskiej rzeźni 12 listopada 1930 roku.
Prowadził też prywatną praktykę lekarską. Często w upale, czy mrozie przemierzał kilometry aby nieść pomoc chorym zwierzętom. Kochał zwierzęta, ale był też wrażliwy na każdą ludzką biedę i wiedział co znaczy dla gospodarza strata konia, czy krowy. Mawiał – …czy można odmówić człowiekowi, która ze łzami w oczach prosił: „Panie doktorze niech pan ratuje naszą jedyną żywicielkę!”
Okres wojny dr Kusio przebył poza Łomżą. We wrześniu 1939 roku dostał się do niewoli niemieckiej. Po odzyskaniu wolności pracował jako lekarz weterynarii w Generalnym Gubernatorstwie, a w końcu okupacji leczył konie w stacjonującym w Puszczy Białej 13 pp. AK, gdzie łączniczką była jego córka – Oleńka. Po bitwie pod Pecynką, w dniu 31 sierpnia 1944 roku, opatrywał rany ciężko rannym żołnierzom z „Opocznika”.
15 października 1944 roku powrócił do Łomży i znowu pracował jako miejski lekarz weterynarii, organizując na nowo łomżyńską służbę weterynaryjną, remont rzeźni, szkolenie personelu. To On był twórcą lecznicy weterynaryjnej, a po tym szkoły weterynaryjnej.
Oddawał się tym zajęciom z ogromnym zaangażowaniem, mimo nadwątlonego już zdrowia. Zmarł w Warszawie w 31 sierpnia 1949 roku i tam został pochowany.
Przepracował łącznie w tym nie łatwym zawodzie lat 32 z czego w Łomży – 25. Nic więc dziwnego, że starsi mieszkańcy Łomży zawsze kojarzą łomżyńską rzeźnię miejską z Doktorem Aleksandrem Kusio.
Rzeźnia funkcjonowała jeszcze do początku lat siedemdziesiątych. W 1978 cały zespól został przekazany P.P. PKZ w Białymstoku. W latach 1978-84 przeprowadzono remont i adaptację budynków. Budynek główny przeznaczono na stolarnię PKZ.
Zespół budynków rzeźni w dniu 1 kwietnia 1993 roku został wpisany do rejestru zbytków.
W karcie Ewidencyjnej opracowanej przez I. Iwaniuka, znajdującej się wWojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków – Delegatura w Łomży, czytamy:
Wpisany w dniu1-04-1993 r. do rejestru zabytków pod Nr A-51 zespól usytuowany jest na płn-zach. krańcu miasta, przy ulicy Nowogrodzkiej 157.
Parcela zbliżona do prostokąta, otoczona ogrodzeniem murowanym z cegły, tynkowany, w którym od zachodu brama dojazdowa, otwierająca się na dziedziniec wewnętrzny, ograniczony od płn. przez budynek główny, stojący równolegle do ulicy Nowogrodzkiej, od płd. przez budynek administracyjny i współczesny budynek magazynowo-gospodarczy.
Budynek nowo wybudowany
Zespół składał się z:
-
budynku głównego, mieszczącego oddzielne hale uboju dla cieląt, bydła i trzody chlewnej, koszernie, kiszkarnię, pomieszczenie na pompę i kocioł parowy,
-
budynku administracyjnego, przeznaczonego na kancelarię i mieszkania pracowników,
-
budynku służącego jako poczekalnia dla zwierząt (obecnie nie istnieje),
-
piwnicy (obecnie nie istnieje)
Budynek administracyjny, w którym przez kilkadziesiąt lat
pracował dr. Aleksander Kusio. Dlatego niektórzy starzy mieszkańcy
Łomży nazywają go do dzisiaj „Domkiem doktora”.
Budynek główny i budynek administracyjny zespołu rzeźni miejskiej reprezentuje nurt zwany umownie „stylem ceglanym”, popularny pod koniec XIX i na początku XX wieku, szczególnie o charakterze przemysłowym i gospodarczym. Autor projektu nieznany.
Budynek główny
Materiał, konstrukcja, technika
Murowany z cegły, nieotynkowany, układ cegieł w licu krzyżykowy. Fundamenty z ciosów kamiennych. Stropy żelbetowe, typu Kleina (z okresu budowy i współczesne,. Więźba płatwiowo – kleszczowa. Dach kryty dachówką ceramiczną, zakładkową. W przyziemiu posadzki z płytek kamiennych i ceramicznych (terrakota). Na poddaszu podłogi drewniane, deskowe. Schody żelbetowe, trójbiegowe, łamane, z balustradą z prostych, metalowych prętów. Okna w przyziemiu prostokątne, wielopodziałowe, ramy i szczebliny stalowe, – na poddaszu dwupodziałowe, drewniane ościeżnicowe, podwójne. Drzwi zewnętrzne drewniane, jedno- i dwuskrzydłowe, pełne, z dwudzielnym, zamkniętym odcinkowo i przeszklonym naświetlem, skrzydła konstrukcji ramowo-płycinowej, opierzone deskami.
Rzut.
Na planie litery „L”, złożony z korpusu głównego, o planie wydłużonego trapezu prostokątnego i wnętrzu w układzie dwutraktowym, oraz z prostokątnego skrzydła wschodniego, prostopadłego do korpusu, o jednoprzestrzennym wnętrzu podzielonym dwiema parami słupów..
Bryła.
Obydwie części budynku parterowe, niepodpiwniczone, z użytkowymi poddaszami. Nad korpusem głównym dach dwuspadowy z facjatkami, nad skrzydłem wschodnim, dach dwuspadowy, uskokowy, o kalenicy prostopadłej do kalenicy głównej, w uskoku okna doświetlające poddasze. Do elewacji wschodniego. skrzydła dostawiona niska dobudówka, nakryta dachem pulpitowym.
Budynek główny – wygląd dzisiejszy
Elewacje z czerwonej cegły, o podziałach ramowych.
Elewacja północna (frontowa): czternastoosiowa, złożona z jedenastoosiowej części należącej do korpusu głównego, oraz ze zwróconego szczytem, trójosiowego skrzydła wschodniego, nieznacznie wysuniętego przed korpus. Ściana korpusu podzielona poziomo lizenami, ujmującymi również narożniki i tworzącymi pięć nieregularnych przęseł, górą fryzem z cegieł w układzie rolkowym, z których co druga wysunięta przed lico, w zwieńczeniu korpusu gzyms z uskokowo wysuwanych cegieł. Dwuosiowe czwarte przęsło (ósma i dziewiąta oś) nieznacznie zryzalitowane, dwukondygnacjowe, zamknięte trójkątnym szczytem, o schodkowym zwieńczeniu. Ściana szczytowa skrzydła wschodniego trójdzielna, symetryczna, część środkowa w formie dwukondygnacjowego, pozornego ryzalitu, zwieńczonego schodkowym szczytem, części boczne ujmują lizeny, podzielone poziomo gzymsem z fryzem rolkowym, ramiona szczytu zamyka pas gzymsu z fryzem schodkowym.
Elewacja południowa: czternastoosiowa, złożona z jedenastoosiowej części korpusu głównego i z trójosiowej ściany szczytowej skrzydła wschodniego, mocno wysuniętej przed korpus. Opracowana podobnie jak elewacja północna, z tym że część należąca do korpusu pozbawiona jest dwukodygnacjowego ryzalitu.
W latach 1979– 2006 przeprowadzono szereg prac budowlanych i konserwatorskich. Oto ich przebieg i opis:
1979 – 1984 rok remont kapitalny
-
częściowa wymiana stropów,
-
wymiana więźby,
-
wymiana pokrycia dachu,
-
budowa nowej klatki żelbetowej,
-
adaptacja poddaszy na potrzeby użytkowe,
-
wykonanie nowej ślusarski i stolarki okiennej,
-
wykonanie nowej stolarki drzwiowej,
-
remont elewacji (zamurowanie lub przemurowanie części otworów, uzupełnienia ubytków),
-
remont tynków wewnętrznych,
-
remont instalacji i wykonanie instalacji c.o.
1998 – wykonanie tynków wewnętrznych w pomieszczeniach na poddaszu, odsłonięcie więźby dachowej z odeskowaniem w celu osuszenia i planowanej wymiany zniszczonych fragmentów.
2005 – Remont kapitalny:
2006 – wymiana pokrycia dachu – dachówka ceramiczna, remont więźby dachowej,
– paro i termoizolacja dachu, nowe odeskowanie połaci,
– nowe oszalowanie- drewniane lukarn i nadstaw,
– wymiana stolarki okiennej w poddaszu,
– wykonanie okien połaciowych nad wschodnią częścią budynku,
– wykonanie nowego orynnowania (blacha ocynk.) i obróbek blacharskich,
– przemurowanie kominów – cegła ceramiczna.
Dzisiaj w budynku głównym w części wschodniej znajduje się Restauracja, obok Restauracji znajduje się Pensjonat Retro. Budynek nowo wybudowany, to budynek Hotelowo – administracyjny. Dawny budynek administracyjny rzeźni jest własnością ROK – u. (Rejonowego Ośrodka Kultury) w Łomży i jest w tej chwili nie wykorzystany. Reszta budynków wchodzących w skład zespołu budynków rzeźni nie istnieje.
Henryk Sierzputowski, współpraca Jerzy Smurzyński
– – – – – – – – –
*)Aleksander Kusio urodził się 24 grudnia 1890 roku w Mieciszewie k. Zwolenia. Studia weterynaryjne rozpoczął na Uniwersytecie Warszawskim, z którym w wyniku działań wojennych został w 1915 roku ewakuowany do Nowoczerkaska. 13 marca 1918 roku otrzymuje dyplom i tytuł Lekarze Weterynarii i obejmuje pierwszą pracę na terenie Rosji. Po powrocie do Polski od 18 sierpnia 1921 roku do września 1925 roku pracuje jako okręgowy lekarz weterynaryjny przy Sejmiku Radomskim.
5 września 1925 poślubia w Warszawie łomżyniankę – Stefanię Lipińską i wyjeżdża do jej rodzinnego miasta – Łomży, postanawiając całą swoją i swojej rodziny przyszłość związać z tym miastem. Zamieszkali w rodzinnym domu Lipińskich przy ul. Nowogrodzkiej.
Źródła:
– Witold Jemielity Łomża w okresie między wojennym str. 65, 66, 67
– „Wspólna Praca” Nr 3 z dnia 21 stycznia 1911 roku
– Informacje Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Łomży. Autor opracowania Karty Ewidencyjnej będącej w posiadaniu wyżej wymienionego urzędu – I Iwaniuk
– Irena Rymwid-Mickiewicz – „Aleksander Kusio” – Ziemia Łomzyńska Nr 8 – wyd. w 2004 roku.
– Archiwum Państwowe w Łomży.
