Od redakcji:
Redakcja portalu publikuje kolejną książkę, autorstwa społecznika zasłużonego dla krzewienia łomżyńskiego dziedzictwa kulturowego – Ojca Jana Bońkowskiego z klasztoru Braci Mniejszych Kapucynów. Dokumentuje on w niej w zasadzie wszystkie historyczne miejsca w obrębie historycznej Łomży, zarówno w sposób fotograficzny, jak i opisowy. Wydana sumptem urzędu miasta Łomży książka, wzbogacona jest również autorskimi strofami poezji o ukochanym mieście autora. Z uwagi na zakres opracowania, jego prezentacja została podzielona na trzy części.
Redakcja portalu historialomzy.pl wyraża na ręce czcigodnego autora serdeczne podziękowanie za kolejną publikację, która przybliża czytelnikom historię naszego miasta, utrwalając w naszej pamięci zapomniane często związane z Łomżą postacie, nazwy i wydarzenia.
Ślady przedwojennej Łomży
Łomża 2021
część pierwsza
Podczas II wojny światowej (1939-1944) Łomża doznała wiele strat materialnych. Ocenia się, że miasto zostało zniszczone w 80 %, zwłaszcza zwarta zabudowa śródmieścia. Całkowitemu zniszczeniu uległo 6 zakładów przemysłowych, m.in. odlewnia żeliwa, fabryka waty (waciarnia), fabryka narzędzi rolniczych i browar. Po nich pozostały tylko wspomnienia.
Tuż po wojnie zaczęto na pierwszym miejscu odbudowywać, obok budynków mieszkalnych, zakłady rzemieślnicze, sklepy, placówki handlowe (halę targową), a zwłaszcza elektrownię, wodociągi i kanalizację.
Wiele ocalałych, zabytkowych budowli, pieczołowicie odnowionych po wojnie, stanowi piękno historii naszego Miasta. Wiele jednak budowli otrzymało nieco odmienny wygląd, dostosowany do współczesnej architektury. Niektóre budynki, zwłaszcza prywatne, utraciły swój pierwotny, przedwojenny wygląd. Są i takie, do których dobudowano część o nieco odmiennej architekturze. Do takich należy m.in. Ratusz na Starym Rynku, siedziba Urzędu Miejskiego.
Być może, że ludziom, którzy na nowo tworzyli Łomżę, zależało, aby szybko rozbudowująca się nowa Łomża, zatarła ślady bolesnych zniszczeń wojennych. Dla rodowitych zaś Łomżyniaków zawsze dumą napawać będzie piękna i bogata historia ich miasta, którą da się odczytać przynajmniej w niektórych śladach przedwojennej Łomży. Nie wszystkie zapewne zostały ujęte w tym opracowaniu, ale zarówno te zauważone i pozostałe wraz ze współczesną architekturą naszego miasta niech będą dumą naszej pięknej Małej Ojczyzny.
Myśl opracowania owych Śladów Przedwojennej Łomży zrodziła się podczas spotkań grupy Tempus Fugit w Muzeum Płn.-Maz.
o. Jan Bońkowski
RATUSZ – wybudowany w 1823 r. w stylu klasycystycznym według projektu Aleksandra Groffe, generalnego budowniczego w Królestwie Polskim. Po 10 latach po stronie wschodniej Ratusza dobudowano oficyny według projektu Teodora Bogumiła Seyfrieda. Część środkowa budynku przechodzi w czworo-boczną wieżyczkę zwieńczoną kopułą z iglicą. Na wieżyczce znajduje się zegar. W latach 80. XX w. zmodyfikowano oficynę, tworząc nową część Ratusza.
Pl. Stary Rynek 6 – Hala targowa z 1927-29 r. Trwa przebudowa Hali Targowej na Halę Kultury. Stary Rynek 13 – dom z 1850 r. z oficyną od ul. Krzywe Koło (zmodernizowany).
Pl. Stary Rynek 6 – Hala targowa z 1927-29 r. Trwa przebudowa Hali Targowej na Halę Kultury.
Ulica Dworna
Początki obecnej Łomży, sięgające drugiej połowy XIV wieku, miały miejsce na tzw. górze Popowej (obecna zabudowa kościoła i klasztoru kapucynów) oraz od południa otaczającą ówczesną Łomżę dzisiejsza ulica Dworna. Na tej ulicy istnieje do dziś najstarsza świątynia z 1518 r. kościół farny p.w. św. Michała Archanioła (dzisiejsza katedra). W roku 1859 siostry benedyktynki pobudowały przy ul. Dwornej kościół p.w. Trójcy Świętej. Zaś w 1873 r. pobudowano trzecią świątynię na ul. Dwornej cerkiew prawosławną, którą za dwa lata przemianowano na kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP. Na ulicy Dwornej w XVI wieku kończyła się zabudowa miasta od strony południowej. Obok kościołów, na ul. Dwornej znajduje się centrum bankowe w Łomży, sąd oraz poczta główna. Stąd w pewnym sensie ul Dworna stała się ulicą reprezentacyjną Łomży.
W okresie przedwojennym i niemalże 30 lat po wojnie ulica Dworna brała swój początek od Placu Pocztowego
Poczta Polska – Plac Pocztowy 1 (dawniej Dworna 2) budynek z 1838 roku.
Poczta główna w Łomży wraz z przybudówkami
W roku 1946 nazwę Placu Pocztowego przemianowano na Plac Dubois, zaś w 1982 r. przywrócono dawną nazwę: Plac Pocztowy, która funkcjonuje do dziś. Plac ten był bezpośrednim przedłużeniem Ulicy Dwornej. Jednak po wydłużeniu Alei Legionów w kierunku północnym, do Placu Kościuszki i dalej do ulicy Zjazd, ul. Dworna bierze początek od Alei Legionów w miejscu skrzyżowania z Placem Pocztowym.
Ul. Dworna 3 – dom 2 poł. XIX wieku.
Ul. Dworna 5 – dom z oficyną z 3 ćw. XIX wieku. Budynek piętrowy, w dolnej kondygnacji na osi: brama przejazdowa do budynku Długa 3 sklepiona łukiem koszowym, górna kondygnacja dzielona pilastrami toskańskimi.
Pl. Jana Pawła II – kościół Wniebowzięcia NMP (d. cerkiew)
Przez wiele lat, a nawet do dzisiaj przez wielu Łomżyniaków jest nazywany kościołem garnizonowym. Podczas bowiem zaboru rosyjskiego pod koniec XIX w. w Łomży stacjonował duży garnizon wojskowy, którego żołnierze byli wyznania prawosławnego, stąd wzniesiono tu w 1873 r. cerkiew garnizonową p.w. Trójcy Świętej. W 1885 roku cerkiew otrzymała status soboru (w znaczeniu katolickim – katedry).
Po odzyskaniu niepodległości przemianowano ją na kościół katolicki. Obecnie jest to kościół rektoralny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
Ul. Kard. Wyszyńskiego, kaplica prawosławna, obecnie katolicka przy dawnym cmentarzu wojskowym, czyli garnizonowym.
Cmentarz założono w 1861 roku, jako prawosławny cmentarz wojskowy. Chowano na nim żołnierzy rosyjskich. W r. 1939 na cmentarzu założono kwaterę wojenną żołnierzy Wojska Polskiego. W latach zaś 1982-1991 po zlikwidowaniu cmentarza wybudowano kościół parafialny Miłosierdzia Bożego.
Ul. Dworna 8 (lub 6) – Najstarsza część dawnego Pałacu Gubernatora. Do niedawna mieściło się tu Wyższe Seminarium Duchowne. Budynek pochodzi z 1845 r. Obecnie mieści się tu Katolicka Bursa Szkolna. Do budynku dołączone jest zachodnie skrzydło Pałacu Gubernatora z 1866 r. od str. Pl. Jana Pawła II
Ul. Dworna 10 – budynek mieszkalny.
Sen o Łomży
Serce radośniej bije,
Gdy Łomża wznosi się wzwyż
Nad Narwią, co wstęgą się wije.
Co mi tam Roma, czy dumny Paryż.
Tu w Łomży jak w raju się żyje:
Wie to Łomżyniak i ten,
Kto zda się podziwia niczyje
Uroki mej Łomży jak sen.
I choć za chlebem po świecie
Ujechał łomżyński kwiat,
Po nocach im śni się, czy wiecie?
Z ich Łomży złożony świat.
Ul. Dworna 12 – Bank dla Handlu i Przemysłu.
Tablica informacyjna przed budynkiem głosi: „Budynek wzniesiony przed wybuchem I wojny światowej. Łomżyński oddział Banku został zatwierdzony w 1912 r. na podstawie statutu warszawskiego z 1909 r. Najprawdopodobniej do 1914 r. nie rozpoczął wydawania pożyczek. Wznowił działalność w dwudziestoleciu międzywojennym jako jeden z ponad 90 oddziałów Banku dla Handlu i Przemysłu, działających na terenie II Rzeczy[pospolitej. W latach 30. XX wieku w budynku banku działała Komunalna Kasa Oszczędności, która zorganizował ojciec znanej aktorki Hanki Bielickiej (1915-2006) Romuald Jan Bielicki po 1918 r. zasiadał w Radzie Miasta, był też posłem na Sejm I Kadencji (1922-1927). Do września 1939 r pozostał w Sądzie Okręgowym w Łomży.
Podczas II wojny światowej w budynku działała niemiecka kasa oszczędnościowa. Po 1945 r. władze miasta podjęły decyzję o wznowieniu działalności polskiej kasy oszczędnościowej.
Obecnie mieści się tu bank komercyjny.
Ul. Dworna 14 – Narodowy Bank Polski. Przed budynkiem tablica turystyczno-informacyjna głosi: „Budynek w stylu neorenesansowym (1910-1912) wg projektu Feliksa Nowickiego. Był siedzibą oddziału Banku Państwa Rosyjskiego. Od momentu wybudowania do dzisiaj budynek zachował pierwsze przeznaczenie. Po II wojnie światowej mieściły się tu: Narodowy Bank Polski, Polski Bank Inwestycyjny i Kredyt Bank. Obecnie także jest siedzibą banku.
W środku zachowały się sztukaterie sprzed ponad 100 lat oraz klatka schodowa z ozdobnymi poręczami żeliwnymi.”
Dworna 16 – Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Łomżyńskich. Dziś Sąd Okręgowy. Tablica informacyjna przed budynkiem głosi: „Budynek w stylu neobarokowym wzniesiony w latach 1907-1909 według projektu Franciszka Przecławskiego kierownika Wydziału Budowlanego Rządu Gubernialnego. Oddany do użytku 1960 roku jako siedziba udzielającej nisko-procentowych pożyczek terminowych Kasy Pożyczkowej Przemysłowców, założonej w 1885 roku przez mieszkańców Łomży i okolic zajmujących się handlem, rzemiosłem lub rolnictwem.
Obiekt nazywany był potocznie bankiem Caberta od nazwiska Edmunda Caberta (1851-1927) kasjera, a później kontrolera tej instytucji. Kasa Przemysłowców w Łomży była jedną z kas działających na terenie zaboru rosyjskiego, które funkcjonowały co najmniej do wybuchu I wojny światowej. W latach 30. XX w. część pomieszczeń w budynku kasy przekształcono w apartamenty do wynajęcia. W latach 1939-1941 kamienicę zajęli bolszewicy i przeznaczyli ją na mieszkania dla urzędników. Po II wojnie światowej budynek był siedzibą sądów. Obecnie mieści się tu Sąd Okręgowy”.
Ul. Dworna 18, róg Sadowej – dawna własność Kozłowskiego. Budynek ukończony w 1909 r. W latach 1906-1918 mieściła się tu prywatna Szkoła Handlowa Męska, do której w latach 1914-1916 uczęszczał Prymas Tysiąclecia kard. Stefan Wyszyński.
Moje miasto (fragmenty wiersza)
Ulice jak z bajki – przepraszam,
Jest Piękna, Wesoła, Kanalna…
Na Dworną w muzeum zapraszam,
Gdy czasem pogoda fatalna.
Tuż obok łomżyńska jest fara
Ze szesnastowiecznym gotykiem.
Jej architektura, choć stara.
Dopuszcza i barok swym stykiem.
A w niej kryształowe sklepienie,
To rzadkość w tej architekturze,
Kule armatnie – kamienie
W jej murach – ceglanej strukturze
Ul. Dworna 20 – Dom katedralny z 1879 r. Początkowo własność prywatna Uszackiego i Hawelke, następnie w 1879 część kamienicy nabył Stanisław Michałowski, a w 1889 jej całość. Budynek trzykondygnacyjny. Elewację parteru i pierwszego piętra oddziela dwuwarstwowy gzyms z otynkowanej cegły.
Oficyny domu katedralnego przy ul. Dwornej 20 (od str. płdn.)
ul. Dworna 25, róg ul. Farnej – budynek wykupiony przez Kurię Biskupią w latach międzywojennych, w którym otwarto sklep z dewocjonaliami na parterze. Na piętrze zaś mieszkania dla księży, m.in. proboszcza parafii katedralnej.
Widok narożny budynku Dworna 25 róg Farnej
Katedra p.w. św. Michała Archanioła z lat: 1504-1525 stanowi najstarszy zabytek nie tylko w Łomży, ale i na całym północno-wschodnim terenie Polski. Początkowo jako kościół farny, stanowiący parafię dla nowo powstałej Łomży, którą zaludniali przybywający z początków Łomży (dziś Stara Łomża) nowo nawróceni na katolicyzm przez św. Brunona z Kwerfutu.
Kościół położony orientalnie, późnogotycki z cegły, o obniżonych nawach bocznych w stosunku do środkowej. W latach 1691-92 przebudowano kościół pod kierunkiem Józefa Szymona Beliottego. Zmianie uległa fasada na styl barokowy, podwyższono ściany prezbiterium, obniżono dachy, wybudowano sygnaturkę. W latach 1752-1753 domurowano chór muzyczny, a w r.1933 zainstalowano w nim 41 głosowe organy.
W roku 1944 groziło zburzenie katedry przez Niemców. Dzięki skutecznej interwencji bpa Stanisława Kostki Łukomskiego Katedra została uratowana.
Pomnik Chrystusa przed katedrą łomżyńską
Jeden z najstarszych (ponad sto lat liczący) pomnik Chrystusa dźwigającego krzyż, znajdujący się przed katedrą przy ulicy Giełczyńskiej został odnowiony i przeniesiony na róg ulic: Dwornej i Giełczyńskiej.
„W stulecie odzyskania przez Polskę Niepodległości; w 600-lecie nadania praw miejskich miastu Łomża ten postument, ufundowany przed wiekiem, na nowo stawiamy, by Chrystus Zbawiciel świata wskazywał drogę nowym pokoleniom. Mieszkańcy Łomży 2018”
Ul. Dworna 22, róg ul. Giełczyńskiej – budynek klasycystyczny z końca XIX w., własność lekarza Markiewicza. Wkrótce budynek zmieniał różnych właścicieli. W latach: 1919-1925 mieściło się tu Wyższe Seminarium Duchowne. W roku 1925 utworzono tu Szkołę Powszechną nr 1, którą w następnym roku przeniesiono do nowo budowanego budynku przy ul. Rybaki. Na tym zaś miejscu utworzono Szkołę Powszechną nr 6 im. Królowej Jadwigi, która przetrwała do czasu reformy oświaty w 1998 r. W tym bowiem roku utworzono Publiczne Gimnazjum nr 4, które przetrwało do jego likwidacji w 2005 roku. na przełomie zaś roku 2005-2006 przeniesiono tu z „Domku Pastora” z ulicy Krzywe Koło Muzeum Północno-Mazowieckie.
Warto nadmienić, że w budynku Muzeum obok pomieszczeń muzealno-wystawowych, pracowni muzealnych, administracji, mieści się Klub Historyczny „Tempus Fugit”, którego założycielem jest pracownik Muzeum Bolesław Deptuła, odpowiedzialny za Pracownię Fotograficzną, w której powstała myśl odnalezienia śladów przedwojennej Łomży w ocalałych jej budowlach.
Wygląd budynku przy ul. Dwornej 26 od strony podwórka. Tu podwyższony dach utworzył kondygnację jednego piętra.
Na podwórzu (Dworna 26) budynki gospodarcze, w których podczas kilku lat powojennych mieściła się olejarnia jako własność prywatna.
Ul. Dworna 26 – budynek parterowy z pocz. XX wieku
Grota kamienna z figurą Matki Boskiej z Lourdes została zbudowana w pobliżu kościoła w 1931 roku. Przez wiele lat po wojnie tu przez cały miesiąc maj odprawiały się nabożeństwa majowe z najliczniejszym udziałem wiernych miasta Łomży.
Ul. Dworna 32 – zespół klasztorny Panien Benedyktynek. Kościół p.w. Trójcy Świętej został zbudowany w latach 1857-63, klasztor 1760-84. Po zniszczeniach podczas II wojny światowej – kościół i klasztor odbudowano w latach 1946-53.
Obok kościoła benedyktynek Grota kamienna z figurą Matki Bożej z Lourdes, która nie ucierpiała skutkiem działań wojennych.
Ul. Dworna 51 – kamienica w głębi placu przy ul. Dwornej, naprzeciwko Groty przy kościele panien Benedyktynek.
Oficyna kamienicy przy ul. Dwornej 51
Klatka schodowa kamie-nicy przy ul. Dwornej 51. Budynek wymaga kapitalnego remontu. (foto 2019)
Korytarz od wschodniej części budynku przy ul. Dwornej 51, prowadzący do jej oficyny.
Ul. Dworna 57, róg ul. Jana z Kolna – jednorodzinny budynek parterowy, zmodernizowany w 2019 roku
Ul. Dworna 65 – róg ul. Zielonej
Ul. Dworna 67 – kamienica mieszkalna. Budynek położony głębiej ulicy, oddzielony od niej działką ogrodową.
Ul. Dworna 54 – kamienica zmodernizowana.
Ul. Dworna 71 – kamienica zamieszkała z wejściem od podwórza ze strony wschodniej.
Ul. Dworna 56, kamienica Bruszewskiego – zdjęcie od strony wschodniej (wyżej) oraz od północy (niżej).
ul. Dworna 75 kamienica mieszkalna. Widok od strony południowo wschodniej oraz południowej
Ul. Dworna 58, budynek parterowy, częściowo drewniany. U wejścia do budynku był ganek, który został rozebrany po wojnie w latach 60-70
Ul. Dworna 62, Ruina przedwojennych chlewów na podwórku budynku przy ul. Dwornej 62 (dawniej 54)
Ul. Dworna 89
Dom na końcu ul. Dwornej u styku z ul. Sikorskiego istniał już na początku XX wieku, o czym świadczy pocztówka z 1913 rok.
Widok na ulicę Dworną ze współczesną zabudową.
Ulice byłego getta:
Senatorska, Woziwodzka, Zielona, Zatylna. Rybaki.
„Od lipca 1941 roku do listopada 1942 roku na terenie ulic: Senatorskiej, Woziwodzkiej, Zielonej, Żydowskiej – obecnie Zatylnej, Rybaki, hitlerowcy utworzyli getto, w którym poddali eksterminacji 9 tysięcy Polaków narodowości żydowskiej. 3,5 tysiąca spośród nich rozstrzelano w lasach koło wsi Giełczyn i Sławiec. Niemieccy okupanci utworzyli na Ziemi Łomżyńskiej getta w 15 miejscowościach. Tragiczna droga przebywających w nich około 40 tysięcy ludzi prowadziła do obozu zagłady w Treblince”.
Pamiątkowa tablica Łomżyńskiego Getta
Ul. Senatorska 9
Ul. Senatorska 7
Ul. Senatorska 13
III Liceum Ogólnokształcące im. Żołnierzy Obwodu Łomżyńskiego AK w Łomży.
Pierwotnie w gmachu tym znajdował się szpital żydowski pod koniec XIX wieku. W szpitalu działały m.in. oddziały: chirurgiczny, okulistyczny, położniczy, zakaźny. Pracowała w nim wysoko wykwalifikowana kadra. Z usług szpitala korzystała również chrześcijańska część mieszkańców Łomży. Podczas likwidacji getta w 1942 r. szpital zakończył swoją działalność.
Po wojnie budynek został wyremontowany i przeznaczony na cele szkolnictwa. W 1946 r. łomżyńskie władze oświatowe powołały do życia Publiczną Średnią Szkołę Zawodową. Od 1 września 1951 r. w budynku tym rozpoczęła naukę młodzież Technikum Mechanicznego w Łomży.
W latach 1974/77 dokonano rozbudowy gmachu poprzez dobudowanie trzeciej kondygnacji.
Ul. Senatorska 48 – dawny sklep spożywczy Zdanowiczów
Ul. Senatorska 52 (budynek przed dawnym Pl. Zielonym). Po wojnie Szpital Zakaźny, następnie Urząd Statystyczny, obecnie pustostan.
ul. Senatorska 52 – widok od strony wschodniej
Ul. Woziwodzka 1
Ul. Woziwodzka 4
Ul. Woziwodzka 4 – widok od str. północno-wschodniej
Ul. Rybaki – po wojnie Szkoła Powszechna Nr 1, na pocz. Lat 90-tych XX w. Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących Nr 4
Dziś pospolicie: „Budowlanka”
Ul. Rybaki 34 – budynek z roku 1934
Ul. Rybaki 69
Ul. Rybaki 54
Koniec części pierwszej
Część druga wydawnictwa: https://historialomzy.pl/slady-przedwojennej-lomzy-o-jan-bonkowski-czesc-druga/
/red./
Dziękujemy za przeczytanie artykułu :)
Jeśli chcesz być informowana(-y) o nowych artykułach, to polub naszą stronę na https://www.facebook.com/historialomzy
oraz
zgłoś swój akces do grupy na FB: https://www.facebook.com/groups/historialomzy
2 comments
Bardzo dobrze że ojciec Jan Bońkowski ci jakiś czas wydaje publikacje związane z dziejami Łomży , często czerpiąc z powołując się na własny życiorys. Szkoda tylko że nie weryfikuje podawanych informacji np. dat czy faktów. Niestety w tej publikacji jest sporo takich informacji poczynając od podpisu pod zdjęciem odnowionej kamienicy na Starym Rynku- to nie jest numer 13 tylko 8 , a budynek nie jest z 1850 roku a z 1897 r.
Tak, ale zważywszy na wiek Jubilata, dokonanie tak rozległej retrospekcji historycznej jest imponującym osiągnięciem. Mam też kilka spostrzeżeń, ale może ukazać się np. zwyczajowa errata. Krytyczna weryfikacja relacji żyjących świadków historii jako źródeł, jest zresztą standardową procedurą, a chyba się zgodzimy, że w tym przypadku pozytywy zdecydowanie przeważają na drobnymi mankamentami.