ZE SŁOWNIKA GEOGRAFICZNEGO KRÓLESTWA POLSKIEGO – III
Gubernia łomżyńska
Gubernia łomżyńska leży w północnej części Królestwa Polskiego i ma obszaru 219,51 mil kwadratowych, czyli 10 621 wiorst kwadratowych, albo 12 086,9 kilometrów kwadratowych. Dwa jej powiaty najdalej na północ położone, stanowią tak zwaną „szyję”, łączącą gubernię suwalską z resztą Królestwa. Granice guberni łomżyńskiej są: na północy gubernia suwalska, na wschodzie gubernia grodzieńska, na południu siedlecka i warszawska, na zachodzie płocka, a na północnym -zachodzie na przestrzeni około 150 wiorst Prusy wschodnie, a mianowicie rejencja królewiecka i gumbińska. Naturalne granice są tylko od wschodu rzeki: Biebrza, Narew, Liza i Nurzec i od południa Bug. Od strony Prus nie ma właściwej granicy etnograficznej, gdyż cały pas graniczny w Prusach wschodnich, na szerokość kilku mil, zamieszkują Mazury.
Gubernia łomżyńska
Gubernia łomżyńska utworzoną została dopiero w roku 1867, w skutek nowej organizacji kraju i na utworzenie jej złożyły się 4 powiaty (szczuczyński, kolneński, łomżyński, mazowiecki), oderwane od guberni augustowskiej i 4 (ostrołęcki, ostrowski, pułtuski i makowski), oderwane od guberni płockiej. Ze względu na historyczny podział kraju gubernia łomżyńska zajmuje całą północno-zachodnią część Mazowsza (z wyjątkiem ziemi liwskiej, wcielonej do guberni siedleckiej) i niewielką część Podlasia, to jest obwód tykociński należący do dawnej ziemi bielskiej, a także sam północny skrawek powiatu szczuczyńskiego za rzeczką Jegrznią.
Pod względem układu poziomego gubernia łomżyńska przedstawia wyżynę wzgórkowatą z licznymi i rozległymi zapadlinami, stanowiącymi błotniste dna przedhistorycznych jezior. Dziś jeszcze na jezioraoh Serafin i Maleszewskie (powiat łomżyński) można obserwować tę przemianę wywołaną obniżaniem się poziomu wód, wraz z wycięciem lasów. Wyżyna ta rozciąga się w środkowej i wschodniej części obszaru gubernii i występuje najwydatniej w północnej jej części, gdzie od Rajgrodu posuwając się na Grajewo i Szczuczyn, rozszerza się znacznie i od granicy Prus sięga do samej Biebrzy i Narwi, tworząc wysokie i malownicze brzegi obu tych rzek. Na zachód od Łomży obniża się poziomo i w okolicy zamieszkałej przez kurpiów, występują drobne piaszczyste wzgórza poprzegradzane błotnymi dolinami. Na południu wzgórza te ciągną się pod Ostrołękę, idą na Różan, Maków i Sieluń, gdzie kończą się nad Orzycem (dopływ Narwi z prawej strony), tworząc w okolicach wsi Krzyżewa (powiat makowski) znaczną wyniosłość. Po za Orzycem pojedynczy tylko łańcuch wzgórz ciągnie się prawym brzegiem Narwi na Pułtusk, Serock, Zegrze i kończy się ostatecznie pod Modlinem. Druga połowa gubernii po lewej stronie Narwi, pomiędzy Narwią i Bugiem posiada jedne tylko wyniosłość, sięgającą niemal 800 stóp nad poziom morza; jest to płasko-wzgórze usiane gdzieniegdzie wynoszącymi się szczytami i zajmujące wydłużony czworobok, za końcowe punkty którego można uważać Nowogród, Łomżę, Zambrów i Szumowo, a najwyższy jego szozyt pomiędzy Giełczynem, Baczami, Głęboczem nazywa się Czerwonym Borem i porosły jest lasami leśnictwa Zambrów. Płaskowzgórze to zupełnie bezwodne stanowi naturalny dział wód płynących do Bugu i Narwi; pozostała cześć przestrzeni między Narwią i Bugiem jest prawie zupełnie płaska; od Zambrowa do Tykocina, Mazowiecka, Ciechanowa, Ostrowi, a z Ostrowi do Śniadowa, Ostrołęki, Wyszkowa, wszędzie równina
Bug ma brzegi niskie i na wiosnę rozlewa szeroko; lewy brzeg Narwi równie płaski, dopiero niedaleko połączenia obu tych rzek powierzchnia nieco się podnosi, tworząc łuk wypukłością zwrócony ku rzekom, a idący od Wyszkowa na Kręgi, Somiankę, Dzierżenin i Zatory.
Niziny pojeziorne niewątpliwie, lub doliny rzek stanowiące, najznaczniejsze znajdują się we wschodniej części guberni. Najobszerniejszą z nich jest nizina nad Jegrznią, Łykiem i Biebrzą na wschód od Rajgrodu i Grajewa, gdzie na przestrzeni przeszło 100 włók ciągną się tak zwane łąki nadbiebrzańskie; dalej na południe idzie nizina nad dolną Wissą (dopływ Biebrzy) i nad Narwią (Pulwy pod Łomżą), błota gackie (w okolicy Gaci, Grądów, Konieck), błota tykocińskie; obszerne pulwy nad dolnym Bugiem, a także, o czym wspominaliśmy już wyżej, liczne niziny pomiędzy piaszczystymi wzgórzami na kurpiach.
Główną arterię wodną stanowi Narew, która w górnym swym biegu płynie na granicy guberni, w średnim i dolnym przerzyna gubernię, pod Serockiem łączy się z Bugiem i w połączeniu płyną granicą od strony guberni warszawskiej. Przeszło ¾ całej długości Narwi należy do guberni łomżyńskiej; główniejsze miasta guberni jak Łomża, Ostrołęka, Pułtusk, Tykocin leżą nad Narwią. Narew w górnym swym biegu jest wąska, miewa po kilka koryt i zaledwie za Tykocinem, poniżej ujścia Biebrzy, może być spławną dla berlinek i mniejszych statków. Przyjąwszy wody kilku rzeczek, już powyżej Ostrołęki przedstawia się wspanialej, koryto ma stałe i szerokie, brzegi pewne.
Z dopływów Narwi ważniejsze są, z prawej strony: 1)Biebrza alias Bóbr płynie na granicy guberni grodzieńskiej, należy do systemu kanału augustowskiego, łączącego Wisłę z Niemnem; dopływy Biebrzy z prawej strony Łyk z Jegrznią i Wissą— obie te rzeki wypływają z błot pińskich, płyną w kierunku północno-wschodnim i przy ujściu mają niskie brzegi, użyźniając rozległe łąki. Jezgrznia prowadzi wody z jeziora Rajgrodzkiego. 2) Pissa ze Skrodą wypływa z Prus, przepływa przez powiat kolneński i naprzeciw Nowogrodu wpada do Narwi. 3) Skwa, 4) Rozoga, 5) Omulew, wszystkie blisko siebie leżące, prawie równoległe, płyną w kierunku południowo-wschodnim, przepływają okolice zamieszkałe przez kurpiów. Omulew w górnym biegu stanowi granicę od guberni płockiej, powiatu przasnyskiego. 6) Orzyc tylko w niższej połowie należy do guberni łomżyńskiej, bieg ma bardzo bystry i brzegi malownicze.
Z lewej strony wpadają: 1) Liza płynie na granicy guberni grodzieńskiej, 2) Ślina w powiecie Mazowieckim, 3) Jabłoń ze strugą Gacka wypływa z Czerwonego Boru, brzegi ma niskie z wybornemi łąkami, 4) Ruż w powiecie łomżyńskim i ostrołęckim wypływa z Czerwonego Boru, brzegi ma usiane bardzo licznymi wioskami, 5) Orz bierze początek z Czerwonego Boru, przepływa przez powiaty łomżyński i ostrołęcki; nadbrzeżne grunta jego odznaczają się szczególną urodzajnością, czym wybitnie różnią się od sąsiednich piaszczystych obszarów.
Drugi system wodny mniej już ważny dla guberni łomżyńskiej, stanowi rzeka Bug. Bug, od chwili gdy kierunek swój południowo-północny zmienia na wschodnio-zachodni i wchodzi w terytorium Królestwa Polskiego, stanowi granicę guberni łomżyńskiej z jednej, a siedleckiej i warszawskiej z drugiej strony i pod Serockiem łączy się z Narwią. Bug ma brzegi niskie, piaszczyste, koryto płytkie z mieliznami i dla tego jako arteria komunikacyjna ma mniejsze znaczenie.
Z dopływów Bugu tylko prawe należą do guberni łomżyńskiej, a z nich ważniejsze dwa: 1) Nurzec płynący na granicy guberni łomżyńskiej i grodzieńskiej, 2) Brok z Broczynkiem płynie w powiatach mazowieckim i ostrowskim. Terytorjum oblane przez obiedwie te rzeczki jest najwięcej zaludnione z całej gubernii.
Jeziora. Północna część guberni, a właściwie północna część powiatu szczuczyńskiego, należy do tego charakterystycznego obszaru Prus wschodnich usianego licznymi jeziorami, poprzedzielanymi gliniastemi wzgórzami. W okolicach Rajgrodu jest spora liczba większych i mniejszych jezior. Ważniejsze z nich są: 1) Rajgrodzkie, obejmujące obszaru około 10 000 mórg, z których 3 000 leży w obrębie Królestwa Polskiego. 2) Dręstwo o połowę mniejsze od poprzedzającego. 3) Tajno 1 000 mórg. 4) Toczyłowskie 200 mórg i wiele innych. Jeziora te są bardzo rybne i przynoszą spory dochód włacicielom, zwłaszcza z połowu sielaw, które z tych stron rozchodzą się po całym kraju. Oprócz tego jeszcze niewielkie jezioro w powiecie kolneńskim na kurpiach, Serafin, około 100 mórg przestrzeni, lecz coraz bardziej zarasta i z czasem przemieni się w trzęsawisko. W innych okolicach gubernii jezior nie ma, są tylko zapadliny po dawnych korytach Bugu lub Narwi, zwane przez miejscowych mieszkańców jeziorami. Zwróciwszy ogólną uwagę na rozkład wód, można wyrzec, że gubernia łomżyńska jest w nie równomiernie zaopatrzona, oprócz kilku miejscowości, jako to: wyżyny Czerwonego Boru w pow. łomżyńskim, części powiatu ostrołęckiego i makowskiego (gmina Nakły i Sieluń) części powiatu ostrowskiego między Orzem i Brokiem, reszta posiada wodę w dostatecznej ilości. Najwięcej obfitują w wodę: część powiatu pułtuskiego po prawej stronie Narwi, gdzie jest wiele drobnych dopływów Narwi obracających na niewielkiej przestrzeni kilkanaście młynów, i cały powiat mazowiecki obficie zroszony wodami Narwi, Lizy, Śliny, Broku, Nurca i ich licznymi rozgałęzieniami.
Gubernia łomżyńska dzieli się na 8 powiatów: 1) szczuczyński (utworzony w roku 1867 z części dawnego augustowskiego), 2) kolneński, 3) łomżyński, 4) mazowiecki (utworzone z dawnego łomżyńskiego), 5) ostrołęcki, 6) ostrowski (z dawnego ostrołęckiego), 7) makowski, 8) pułtuski (utworzone z dawnego pułtuskiego). Gmin jest w guberni 82, wiosek 2 609, a mianowicie:
1) W powiecie szczuczyńskim gmin 9 (Bełda, Pruska, Bogusze, Ruda, Białaszewo, Szczuczyn, Wąsosz, Radziłowo, Grabowo), wiosek 255.
2) W powiecie kolneńskim gmin 9 (Jedwabno, Stawiski, Kubra, Mały Płock, Rogienice, Turośl, Łyse, Gawrychy, Czerwone), wiosek 261.
3) W powiecie łomżyńskim gmin 13 (Kupiski, Bożejewo, Drozdowo, Szczepanków, Miastków, Nowogród, Puchały, Zambrów, Śniadów, Kossaki, Lubotyń, Chlebiotki, Szumowo), wiosek 395.
4) W powiecie mazowieckim gmin 9 (Stelmachowo, Kowalewszczyzna, Klukowo, Piszczaty, Piekuty, Poświętne, Sokoły, Szepietowo, Mazowieck), wiosek 376.
5) W powiecie ostrołęckim gmin 11 (Myszyniec, Wach, Dylewo, Nasiadki, Nakły, Rzekuń, Troszyn, Piski, Czerwin, Goworowo, Szczawin), wiosek 208.
6) W powiecie ostrowskim gmin 12 (Komorowo, Poremba, Długosiodło, Brańszozyk, Zaremby, Jasienice, Szulborze Koty, Orło, Kamieńczyk Wielki, Nur, Warchoły, Dmochy-Glinki), wiosek 426.
7) W powiecie makowskim gmin 8 (Sieluń, Krasnosielc, Płoniawy, Sypniewo, Perzanowo, Smrock, Siele, Karniewo), wiosek 296.
8) W powiecie pułtuskim gmin 11 (Obryte, Somianka, Wyszków, Zegrze, Gzowo, Zatory, Kozłowo, Kleszewo, Winnica, Gołębie, Nasielsk) wiosek 398.
Miasteczek przemienionych na osady w guberni jest 26. Wsie i osady miejskie wydają na instytucje gminne (roku 1882) w ogólnej su mie rocznie 132 124 rubli srebrem 10½ kopiejek. A mianowicie na zarząd gminy 53 426,76½ , na sądy gminne 34 670,91½ , na szkoły 32 494,24½ , na wydatki specjalne zatwierdzone przez uchwały gminne 2 883,11½, na różne wydatki 2 883 rubli srebrem 11 kopiejek; opłaty te wnoszą się po większej części z morga, co na przestrzeń opodatkowaną 1 207,22.½ morgów wynosi przeciętnie po 31 kopiejek z morga.
Wydatki te rozdzielają się na powiaty w następny sposób:
a) w powiecie łomżyńskim z morgów 169 605 na zarząd gminy 7 119 rubli srebrem 79 kopiejek, na sąd gminny 3 565,3½, na szkoły 6 409,73, na wydatki specjalne 505,90, na różne 464,25, razem 18 064 rubli srebrem 70½ kopiejek, przeciętnie 10 ½ kopiejek z morgi;
b) w powiecie kolneńskim z morgów 158 378, na zarząd gminy 5 791,15½ , na sądy gminne 3 920, na szkoły 3 977,29, na wydatki specjalne 1 650,89½ , na różne 494,21½ , razem 15 842,75, przeciętnie 10 kopiejek z morgi;
c) w powiecie makowskim z morgów 110 609½ , na zarząd gminy 3 921,90, na sądy gminne 3 000, na szkoły 2 620,1½ , na wydatki specjalne 473,97, na różne 55,18, razem 10 568 rubli srebrem 6½ kopiejek, przeciętnie 97½ kopiejek z morgi;
d) w powiecie ostrołęckim z morgów 162 552, na zarząd gminy 6 755,47, na sądy gminne 4 445, na szkoły 2 618,40, na wydatki specjalne 29,90, różne 230,76, razem 14 079 rubli srebrem 53 kopiejek, przeciętnie 8¾ kopiejek z morgi;
e) w powiecie pułtuskim z morgów 178 459, na zarząd gminy 6 843,76, na sądy gminne 5 600, na szkoły 4 143,83, na wydatki specjalne 3 702,82, różne 415,5, razem 20 705,46 rubli srebrem, przeciętnie po 11¾ kopiejek z morgi;
f) w powiecie szczuczyńskim z morgów 126 821, na zarząd gminy 8 344,89, na sądy gminne 4 818,6, na szkoły 3 980,50, na wydatki specjalne 837,71, różne 1 026,13, razem 19 007 rubli sreberm 29 kopiejek, przeciętnie po kopiejek 14, 9 z morgi;
g) w powiecie ostrowskim z morgów 171 705, na zarząd gminy 8 750,34, na sądy gminne 4 575,82, na szkoły 4 134,26, na wydatki specjalne 534,5, razem 17 995 rubli srebrem 47 kopiejek, przeciętnie po 10½ kopiejek z morgi;
h) w powiecie mazowieckim z morgów 129 094, na zarząd gminy 5 899,46, na sądy gminne 3 747, na szkoły 4 610,22, na wydatki specjalne 1 406,62, różne 197,53, razem 15 860 rubli srebrem 83 ½ kopiejki, przeciętnie po 13¾ kopiejek z morgi.
W 82 gminach gubernii znajdowało się po koniec 1882 roku 67 kas zaliczkowo-wkładowych, działalność których z każdym rokiem przybiera obszerniejsze granice; są pewne nadużycia ze strony zarządów kas, mianowicie faworyzacja przy udzielaniu pożyczek, ale nadużycie to słabnie wobec znakomitych usług jakie kasy przynoszą. W roku 1882 zapasy pieniężne we wszystkioh kasach gubernii wynosiły 275 655 rubli srebrem 66 ½ kopiejek, które składały się z kapitału zakładowego 79 624,97, z funduszów małoletnich 100 306,71 ½ kopiejek, z kar gminnyoh 37 352, z różnych funduszów prywatnyoh i ofiar 39 253 rubli srebrem; pożyczek w tymże roku udzielono na 1 448 917 rubli srebrem 63½ kopiejek, znaczy się że kapitał obrócił się 5 razy; zysku kasy przynio sły 85 084 rubli srebrem 82 kopiejki.
Kasy te można podzielić na 3 działy: 1) utworzone z kapitałów udzielonych przez rząd, 2) z zysków kas innych, 3) z funduszów ogólnych.
Wedle powiatów kasy te rozdzielają się w sposób następny:
a) w powiecie łomżyńskim kas działu I 3, II 1, III 3, razem miały kapitału obrotowego około 40 000 rubli srebrem, pożyczek udzieliły na 282 000 rubli srebrem;
b) w powiecie kolneńskim kas działu I 4, II 3, kapitału obrotowego 10 732 rubli srebrem, udzieliły pożyczek na 46 800 rubli srebrem;
c) w powiecie mazowieckim kas działu I 3, II 2, III 1, kapitału obrotowego 14 300 rubli srebrem, pożyczek udzieliły na 57 500 rubli srebrem;
d) w powiecie makowskim kas działu I 4, II 3, III 2, kapitału obrotowego 39 000 rubli srebrem, pożyczek udzieliły na 163 000 rubli srebrem;
e) w powiecie Ostrołęckim kas działu I 4, II 3, III 1, kapitału obrotowego 22 400 rubli srebrem, pożyczek udzieliły na 141 000 rubli srebrem:
f) w powiecie ostrowskim kas działu I 3, II 5, III 4, kapitału obrotowego 57 800 rubli srebrem, pożyczek udzieliły na 426 000 rubli srebrem;
g) w powiecie pułtuskim kas działu I 2, II 3, III 6 (założone z funduszów mons pietatis), kapitału obrotowego 54 200 rubli srebrem pożyczek udzieliły na 152 000 rubli srebrem;
h) w powiecie szczuczyńskim kas działu I 3, II 1, III 3, kapitału obrotowego 32 720 rubli srebrem, pożyczek udzieliły na 90 500 rubli srebrem.
Miast w guberni 9. Miasta te ogólnego dochodu w r. 1882 miały 84 139 rubli srebrem 87 kopiejek; rozchodu zaś 74 422 rubli srebrem 98½ kopiejek; kapitału zapasowego w Banku Polskim 198 913 rubli srebrem 51 kopiejek z którego wypada na Łomżę 54 585 rubli srebrem 76½ kopiejek, Maków 39 528 rubli srebrem 80½ kopiejek, Ostrów 22 349 rubli srebrem 50½ kopiejek, Ostrołękę 15 413 rubli srebrem 50½ kopiejek, Pułtusk 37 562 rubli srebrem 76 kopiejek, Nasielsk 7 187 rubli srebrem 80½ kopiejek, Tykocin 8 789 rubli srebrem 33½ kopiejek, Kolno 8 383 rubli srebrem 20 kopiejek, Szczuczyn 6 112 rubli srebrem 93 kopiejek.
Ludności ogólnej w guberni łomżyńskiej z końcem roku 1882 wedle urzędowych danych było 548 757, z tego mężczyzn 270 564, kobiet 278 193. W roku 1882 urodziło się chłopców 10 931 dziew cząt 10 889, razem 21 820, z tych prawnie urodzonych 21 053, nieprawnie 767. Zmarło zaś w tymże roku mężczyzn 9 211, kobiet 9 365, razem 18 580. Zatem przybyło ludności tylko 3 240, mały ten bardzo przybytek (0,6%) tłumaczy się niezwykłą śmiertelnością w roku 1882 skutkiem różnych epidemicznych chorób; zwykła liczba zgonów waha się pomiędzy 10 000 i 12 000.
Pod względem etnograficznym ludność tę składają:
a) Mazury zamieszkujący przeważnie całą gubernię, a mianowicie powiaty: pułtuski, makowski, ostrowski, łomżyński, szczuczyński i połowy powiatów kolneńskiego i ostrołęckiego;
b) Podlasiacy zamieszkujący powiat mazowiecki;
c) Kurpie zamieszkujący połowy powiatów kolneńskiego i ostrołęckiego (70 000) a także w powiecie ostrowskim nad Bugiem w czworoboku pomiędzy Brokiem, Nagoszewem, Długosiodłem i Brańszczykiem (20 000);
d) Żydzi rozrzuceni we wszystkich miastach i osadach guberni;
e) Niemcy w koloniach w powiecie ostrowskim (gmina Jasienica).
Pod względem] hierarchii stanowej ludność guberni łomżyńskiej dzieli się tak: szlachty dziedzicznej 6 927, szlachty drobnej zagrodo wej 157 603, duchowieństwa 202, kupców i mieszczan 82 876, włościan 283 839, kolonistów 16 609, cudzoziemców 681.
Według powiatów ludność tak się rozkłada: w powiecie kolneńskim 69 210, łomżyńskim 85 770, mazowieckim 68 709, makowskim 52 071, ostrowskim 75 600, ostrołęckim 63 938, pułtuskim 79 180, szczuczyńskim 54 270; najgęściej zaludnione stosunkowo są powiaty: pułtuski, mazowiecki i część ostrowskiego około Czyżewa, Andrzejewa i Broku; najmniej zaś powiat ostrołęcki, szczególniej zaś w okolicach Ostrołęki i północna część szczuczyńskiego nad Biebrzą, z powodu błot.
Pod względem wyznania przypada: na katolików 451 982, prawosławnych 1 508, protestantów 6 969, żydów 88 214, starowierców 88, mahometanin 1. Parafi obrządku rzymsko-katolickiego jest 118, należących do 8 dekanatów; dekanaty mają też same nazwy i granice jak powiaty. Klasztorów 2, w Łomży kapucynów i benedyktynek. Parafii obrządku prawosławoslawnego 5: w Łomży, Mazowiecku, Hodyszewie, Grajewie i Pułtusku, z których tylko w Mazowiecku i Hodyszewie są dla ludności stałej, pozostałe 3 dla urzędników i wojska. Parafi protestanckich 3: w Łomży, Pułtusku i w Paproci Wielkiej (w pow. ostrowskim dla kolonistów Niemców).
Gubernia łomżyńska stanowi jeden okręg sądowy z sądem okręgowym w Łomży i dwa okręgi sądów pokoju ze zjazdami sędziów w Łomży i Pułtusku. Do I-go okregu należy 13 sądów gminnych a mianowicie: w powiecie szczuczyńskim 3, kolneńskim 3, łomżyńskim 4, mazowieckim 3 i 4 sądy pokoju miejskie; w okręgu sądów gminnych: w pow. ostrołęckim 3, ostrowskim 3, makowskim 2, pułtuskim 4, i 4 sądy pokoju miejskie.
W roku 1881 w sądzie okręgowym łomżyńskim było spraw kryminalnych 853, pod-sądnych 1 650, skazanych 539; najwięcej skazanych za kradzież (146), za pobicie, kłótnie (132) i opór władzy (78). Do wydziału cywilnego w tymże roku weszło spraw 616, osądzono zaś 561; ogólna wartość agitujących się spraw 865 063 rubli srebrem, przecięciowo 1 600 rubli srebrem na sprawę. Aktów hypotecznych zeznano 2 959, notaryalnych 10 741, skasowano do tego stempla za 31 115 rubli srebrem 88 kopiejek; na dochód kas miejskich wpłynęło 14 347 rubli srebrem 90 kopiejek; notaryuszów hypotecznych było 4, powiatowych 14.
Wię zień w gubernii 2: w Pułtusku i Łomży, aresztów detencyjnych przy magistratach 4. Więzienia nie odpowiadają swem urządzeniem wymaganiom hygieny i moralności; mieszczą dwa razy tyle więźniów niż na to pozwala miejsce. Utrzymanie więzień w gubernii kosztowało w roku 1882 rubli srebrem 50 679 kopiejek 19, wyżywienie je dnego więźnia przecięciowo 11 kopiejek dziennie.
Stan oświaty przedstawia się mniej niż średnio: na przeszło pół milionową ludność istnieje tylko 152 szkółek elementarnych, w których uczy się początkowych wiadomości 5 572 chłopców i 1 833 dziewczyn, razem 7 405 dzie ci (to jest 15 uczących się na 1000 ludności). Z liczby tych 152 szkółek 16 istnieje w mia stach a reszta w osadach i wioskach. Oprócz nich są jeszcze dwie 2-klasowe szkoły ludowe, w których kształciło się 190 uczniów; 7 szkół niedzielnych rzemieślniczych 273 uczniów; 9 kantoratów ewangelickich 188 uczniów; 10 rządowych szkółek żydowskich 368 uczniów; 2 pensyjki prywatne żeńskie (2-oddziałowe) 47 uczennic. Średnie wykształcenie pobierała młodzież w 2 gimnazjach męskim i żeńskim w Łomży i w jednym progimnazjum męskim w Pułtuska.
Gimnazjum męskie
Dawne gimnazjum żeńskie
W gimnazjum męskim łomżyńskim w roku 1882, było 479 uczniów (382 katolików, 65 prawosławnych, 26 żydów, 6 ewangelików). W gimnazjum żeń skim (obecnie 6-klasowe a w roku 1884/5 ma przy być 7 klasa) 225 uczennic; w progimnazjum pułtuskim 147 uczniów. Razem uczących się w całej guberni chłopców 6 746, dziewcząt 2 350, łącznie 9 096, czyli 16½ na 1000 ludności.
Pod względem dróg komunikacyjnych gubernia łomżyńska jest stosunkowo dobrze zaopatrzona. Przerzynają ją 3 linie kolei żelaznych, lecz z nich grajewska przechodzi tylko przez północny skrawek guberni (powiat szczuczyński) na przestrzeni 28 wiorst, a nadwiślańska południowy (powiat pułtuski), na przestrzeni zaledwie 10 wiorst, stąd też wielkiego znaczenia nie mają dla całego obszaru. Trzecia linia warszawsko-petersburska podobnież przechodzi przez południowo-wschodni skraj guberni (pow. ostrowski i mazowiecki), ale na przestrzeni znacznie dłuższej (70 wiorst) i dla 5 powiatów stanowi najłatwiejszą drogę komunikacyjną z Warszawą. Stacji kolei żelaznych w obrębie guberni łomżyńskiej jest 7, a mianowicie 2 na linii grajew skiej (Grajewo-Goniądz), 4 na petersburskiej (Małkiń, Czyżew, Szepietów i Łapy), 1 na nadwiślańskiej (Nasielsk).
Drogę wodną stanowią dwie główne rzeki guberni: Narew i Bug, lecz z powodu nieuregulowania ich koryt żegluga przedstawia dosyć trudności, berlinki mogą płynąć tylko na wiosnę i w czasie mokrych jesieni.
Głównymi arteriami komunikacyjnymi guberni są dwa trakty bite I-go rzędu utrzymywane w bardzo dobrym stanie, roz chodzące się z Serocka: a) kowieński przecho dzi przez 6 powiatów guberni na przestrzeni 176 wiorst, w stałym codziennym biegu poczt w jedną i drugą stronę, stacji pocztowych na nim 9 (Serock, Pułtusk, Różan, Ostrołęka, Łomża, Stawiski, Szczuczyn. Grajewo, Rajgród) i jeden przeprzęg koni (w Miastkowie pomiędzy Łomżą i Ostrołęką) b) trakt białostocki przechodzi przez 4 powiaty guberni na długości 144 wiorst, z otwarciem kolei petersburskiej bieg poczt na nim został wstrzymany, a stacje pocztowe jak: Wyszków, Ostrów, Zambrów, Tykocin, odbierają listy i przesyłki ze stacji kolei.
Oprócz tych dwóch głównych traktów bitych, są jeszcze tak zwane gubernialne: a) z Łomży prze z Zambrów do stacji kolei żelaznej Czyżewa (46 wiorst); b) z Łomży do osady Jedwabne (18 wiorst); c) z Łomży do wsi Drozdowo (6 wiorst); d) z Łomży w kierunku Śniadowa (7 wiorst); e) z Łomży przez Kisielnicę (na trakcie kowieńskim) do Kolna i granicy pruskiej (32 wiorsty); f) ze Szczuczyna do Wąsosza (5 wiorst); g) z Grajewa do granicy pruskiej (4 wiorst); h) z Ostrołęki przez Czerwin Ostrów do st. kol. w Małkini (54 wiorsty); i) z Szelkowa (na trakcie kowieńskim) do Makowa i Przasnysza (16 wiorst); k) z Pułtuska do stacji kolei w Nasielsku (24 wiorsty); l) z Zambrowa do Mazowiecka (20 wiorst); ł) z Jeżewa (na trakcie białostockim) do Tykocina (7 wiorst). Razem traktów bitych w guberni 560 wiorst.
Stacji pocztowych 25, stacji telegraficznych 17, rządowych 10, to jest we wszystkich miastach powiatowych w Tykocinie i Grajewie, a 7 na stacjach kolei.
Rolnictwo jest najgłówniejszą gałęzią produkcji guberni i stanowi zajęcie przeważnie większości jej mieszkańców, a charakterystyczną cechą rolnictwa w guberni łomżyńskiej jest przemagająca liczba drobnej własności. Już od dawna ta część Mazowsza zaludniona była głównie przez drobną zaściankową szlachtę, lecz szczególniej w ostatnich latach dwudziestu, właściciele większych folwarków zmuszeni byli je w znacznej części rozparcelować, tak, że obecnie na 2 609 wsi jest tylko 470 większych posiadłości (wyżej 200 mórg.), a mianowicie w pow. kolneńskim 29, w łomżyńskim 67, w mazowieckiem 52, w makowskim 55, w ostrowskim 57, w ostrołęckim 32, w pułtuskim 122, w szczuczyńskim 49. Stosunek ten w morgach przedstawia się tak: na własność większą przypada 430 507 mórg, na własność drobną 1 043 629 mórg. W ogólnej tej sumie mórg większej. własności mieści się jeszcze 50 folwarków donacyjnych przestrzeni 51 802 mórg. Najwięcej donacji znajduje się w powiecie łomżyńskim 18 750 mórg, następnie w pułtuskim 10 265 mórg, w mazowieckim nie ma wcale, a w szczuczyńskim tylko 3 260 mórg. Najobszerniejsze donacje posiadają: książę Gorczakow w powiecie pułtuskim folwarków 5 z 6 842 morgami, Łochtin w powiecie łomżyńskim folwarków 3, z 5 946 morgami, książę Szachowski w powiecie łomżyńskim folwarków 2, mórg 5 125; generał Kostanda w powiecie ostrowskim folwarków 6, mórg 5 341.
Pod względem urodzajności glebę guberni łomżyńskiej nazwać można zaledwie średnią, grunta po większej części żytnie, szczerkowate, bielicowate, na których pszenica rodzi się tylko przy starannej kulturze. Najlepsze ziemie znajdują się w części powiatu pułtuskiego i makowskiego między Orzycem i Narwią, sieją tam przeważnie pszenicę, żyta ledwie na własną potrzebę, sadzą także buraki dla dwóch cukrowni (w Łukowie i Krasińcu); doskonałe grunta znajdują się także nad Orzem (dopływem Narwi) w powiecie ostrowskim i ostrołęckim, ciągną się one wąskim pasem po obydwóch stronach rzeki i rozszerzają około Goworowa, gdzie leży kilkanaście folwarków w bardzo dobrej glebie, w pasie tym także sieją przeważnie pszenice, sadzą buraki dla cukrowni w Gucinie, wyróżnia się także urodzajnością pas gruntu około Andrzejowa i Czyżewa, leży tam kilkadziesiąt folwarków niewielkiej przestrzeni, ale bardzo starannie zagospodarowanych i przynoszących dobre rezultaty. Najgorsze ziemie znajdują się w powiecie ostrołęckim po prawej stronie Narwi i w przyległej części Makowskiego, gleba tam piaszczysta i często piaski lotne, szczególniej zaś na Kurpiach w puszczy ostrołęckiej i myszynieckiej. Tam gdzieniegdzie tylko znajdują się uprawne grunta zasiane żytem lub kartoflami, a całe przestrzenie zajmują lasy, piaski, bagna i moczary.
Według urzędowych wykazów wysiano w całej guberni w 1882 r. 321 350 korcy (w tym 2/3 żyta) oziminy, 308 835 korcy jarego zboża, 665 775 korcy kartofli, zebrano zaś 1 750 955 korcy oziminy, 1 577 500 korcy jarego zboża, 2 855 400 korcy kartofli; siana sprzątnięto w tymże roku 4 315 475 pudów, lecz dane te nie są wiarogodne, bo oparte na różnej ścisłości raportach wójtów. Głównym przedmiotem produkcji rolnej jest zboże: żyto, pszenica, groch, owies, jęczmień (tylko w urodzajniejszych okolicach), gryka, proso (tylko u drobnej własności), z roślin oleistych rzepak zimowy i letni, a z włóknistych len (tylko w drobnej własności wyłącznie na swój użytek), konopie, z okopowych kartofle (którymi przeważnie żywi się ludność wiejska), buraki cukrowe i pastewne, marchew pastewna, z pastwiskowych głównie koniczyna i łubin, a także gdzie niegdzie lucerna i wyka. Gospodarstwa w większych folwarkach postępowe płodozmienne, w mniejszych przeważnie trzy polowe, chociaż postęp i tam daje się już zauważyć, szczególniej pośród włościan, drobna szlachta jest więcej konserwatywna, wyniszcza ziemię, wyciąga z niej wszelkie możliwe korzyści nie dbając o ulepszenie.
Jako objaw postępowy zanotować wypada coraz większy rozwój sadownictwa, oprócz obszernych ogrodów owocowych i szkółek prowadzonych na każdym folwarku, drobni właściciele nabierają zamiłowania i domki swe otaczają drzewami owocowymi. Cena ziemi wzrasta skutkiem rozpowszechnionej parcelacji, przy większych sprzedażach mórg ziemi w niektórych okolicach dochodzi do ceny 175 rubli srebrem, a przy mniejszych do 250, przeciętną cenę należy uważać po 100 rubli srebrem mórg, a taniej od 60 dostać nie można.
Hodowla inwentarza również zaczyna się podnosić, właściciele większych folwarków sprowadzają z zagranicy rozpłodniki i tym sposobem przyczyniają się do polepszenia ras.
Konie pomimo wysokiej ceny u właścicieli mniejszych j posiadłości w zaniedbaniu. Kurpie tylko od dawna już słyną hodowlą niewielkich ale szybkich i zgrabnych koni, na które łatwo zbyt znajdują. Dla poprawienia rasy końskiej są trzy stacje ogierów rządowych w Kozikach (powiat ostrowski), w Jakaci (powiat łomżyński) i w Słuczu (powiat Szczuczvński).
Hodowla bydła rogatego rozwinięta szeroko, drobna własność stosunkowo nawet posiada większą ilość sztuk niż właściciele folwarków, ilością sztuk bydła oznacza się u nich zamożność gospodarstwa, najwięcej rozpowszechniona rasa miejscowa, zmieszaną gdzie nie gdzie z rasą Schwytz, holenderską lub Simmenthal. Owce u większych właścicieli poprawne (Negrotti), u drobnych w zaniedbaniu i rasy zwyczajnej grubowełniste (półki), hodowane raczej dla mięsa niż wełny. Na wielką skalę prowadzi się hodowla świń, szczególniej u drobnej własności, natura gruntu pozwalająca siać wiele kartofli i bliskość rynków zbytu w Prusach, sprzyjają tej gałęzi produkcji. Zazwyczaj Kurpie pośredniczą w handlu świniami, skupują je na targach i jarmarkach, a potem od siebie sprzedają kupcom pruskim. Niedawno jeszcze po miasteczkach i osadach była rozpowszechniona między żydami hodowla kóz, lecz obecnie ustępuje to zupełnie, i zamienia się na hodowlę krów.
Hodowla drobiu prowadzi się na małą skalę, większe folwarki produkują głównie tylko dla siebie, włościanki zaopatrują w kurczęta i kaczki miasta, lecz wcale w nieodpowiedniej liczbie do korzyści, jaką ten rodzaj produkcji przedstawia. Drobna szlachta w powiecie mazowieckim i wzdłuż kolei petersburskiej hoduje wiele gęsi i indyków, które odstawia do Warszawy i korzystnie zbywa, stąd wytworzyła się tam klasa handlarzy chrześcijan, którzy wyłącznie zajmują się sprzedażą drobiu.
Gospodarstwo mleczne zaczyna się rozwijać równocześnie z rozwojem hodowli inwentarza, lecz prowadzi się nie racjonalnie, fabryk serów w guberni tylko dwie i to na małą skalę. Przemysł domo wy na wsiach w uśpieniu. Niekorzystnie na rozwój gospodarstwa rolnego wpływają serwituty włościańskie. W końcu w 1882 r. z serwitutów korzystało 1 447 wiosek, a mianowicie ze służebności tylko pastwiskowych 3 780 osad, tylko z leśnych 1 079 osad, razem z jednych i drugich 14 467 osad, łącznie osad korzystających ze służebności 19 744, zamieniono zaś służebności skutkiem dobrowolnych układów, tylko pastwiskowych dla 556 osad, tylko leśnych dla 911 osad, razem jednych i drugich 3 981, zatem łącznie zamieniono służebności dla 5 448 osad, co prawie stanowi ¼ pozostających jeszcze do uregulowania.
Skutkiem tych dobrowolnych umów już po uwłaszczeniu przybyło włościanom gruntów po koniec 1882 roku 13 838 mórg 260 prętów, uwłaszczonych zaś było 49 192 osad w 1 761 wioskach na przestrzeni 537 096 mórg 207 prętów.
Wedle rozkładu podatkowego wszystkich morgów w guberni jest 1 474 135, z tych włościańskich 537 097, należących do osad 36 784, dworskich (a mię dzy niemi i rozparcelowane) 900 255. Grunta te podzielone są na: a) orne 844 113 mórg, z tych włościańskich 401 443, osad 24 000, dworskich 418 670; b) łąki 199 696 mórg, z tych włościańskich 109 753, osad 4 039, dworskich 85 904; c) lasy i pastwiska 430 327 mórg, z tych włościańskich 25 901, osad 8 745, dworskich 395 681. Ile właściwie jest lasów prywatnych w guberni nie wiadomo; odliczywszy z sumy ogólnej lasów i pastwisk, połowę na lasy wypadłoby 215 000 mórg, lecz suma ta o wiele przewyższa rzeczywistą, gdyż lasy stanowią jedyny ratunek zagrożonych upadkiem właścicieli lub też podporę nabywców przy wypłacie rat i skutkiem tego coraz bardziej znikają z powierzchni. Obszerne i dobrze zakonserwowane lasy są rzadkością w guberni, a cena sążnia drzewa w ciągu kilku ostatnich lat podwoiła się z 4½, na 9 rubli srebrem, a nawet i 10 rubli srebrem na miejscu. Cena ta byłaby jeszcze wyższą, gdyby nie obfitość lasów rządowych, których jest w ogólnej sumie 164 017 mórg, i pod tym względem gubernia łomżyńska zajmuje trzecie miejsce w kraju (idą przed nią gubernie suwalska i radomska).
Lasy rządowe dzielą się na 7 leśnictw, a mianowicie: 1) leśnictwo Rajgród (w powiecie szczuczyńskim) 27 214 mórg.; 2) Zam brów (w powiatach łomżyńskim i ostrowskim) 16 600 mórg; 3) Brok (w powiecie ostrowskim) 30 240 mórg; 4) Nowogród (w powiecie. kolneńskim) 31 892 mórg; 5) Ostrołęka (w powiecie ostrołęckim) 28 673 mórg; 6) Maków (w powiatach makowskim, ostrołęckim i pułtuskim) 8 744½ mórg; 7) Wyszków (w powiecie pułtuskim) 20 654 mórg. Lasy te nie wszystkie jeszcze są urządzone, przynoszą jednakże przecięciowo 200 000 rubli srebrem rocznego dochodu.
Z powodu braku drzewa w niektórych okolicach, a szczególniej w powiecie kolneńskim wzięto się do wydobywania torfu, lecz wydobywanie odbywa się w sposób pro sty nie ulepszony, używają także torfu na opał do kilku gorzelni w powiecie łomżyńskim. Lasy w guberni łomżyńskiej, są przeważnie iglaste, so snowe, świerki i jodły są rzadkie, modrzewie gdzie niegdzie troskliwie hodowane (w Feliksowie leśnictwo Brok). Lasy liściaste na gruntach niskich złożone przeważnie z olszyny i brzeziny, w powiecie pułtuskim są lasy dębowe, nad brzegami Narwi rośnie bardzo wiele topoli, osin, oddzielnie pomiędzy innymi drzewami rosną także: graby, jesiony, klony, lipy, wierzby, brzosty, wiązy, a z krzaków jałowiec, leszczyna, głóg, tarnie, kalina, różne gatunki krzewistej wierzby i t. p.
Przemysł stoi na bardzo niskim stopniu, nie ma w guberni łomżyńskiej wielkich fabryk lub zakładów przemysłowych, a tylko istnieje przemysł oparty na rolnictwie lub wspierający rolnictwo, tak np. gorzelnictwo w zupełnym rozwoju. Przed podwyższeniem opłaty akcyzyjnej były prawie w każdym folwarku gorzelnie, które potem w znacznej części zostały zamknięte, lecz te, które obecnie istnieją, prowadzone są na większą skalę, przy zastosowaniu świeżych ulepszeń, używając za motor po większej części maszyn parowych. Gorzelni obecnie jest 28, w roku 1882 wyprodukowały okowity 19 263 389 stopni, zapłaciły akcyzy 858 285 rubli srebrem 97 kopiejek, wartość wydanego produktu 1 028 713 rubli srebrem. Dystylarni było 5, które wyrobiły produktu za 49 456 rubli srebrem, opłaciły akcyzy 7 101 rubli srebrem 88 kopiejek. Okowita wypędzona w 5 gorzelniach powiatu kolneńskiego i szczuczyńskiego idzie w znacz nej części za granicę do Hamburga.
Piwowarni 36, wyrobiły piwa za 287 222 rubli srebrem, za płaciły akcyzy 69 617 rubli srebrem 66 kopiejek. Piwo zużywa się na miejscu za wyłączeniem słynnego browaru drozdowskiego (powiat łomżyński), któ ry rocznie produkuje przeszło za 100 000 rubli srebrem piwa, rozchodzącego się nie tylko po króle stwie, ale i po całym cesarstwie.
Cukrowni jest dwie, jedna w Łukowie (powiecie makowskim) a druga w Gucinie (powiat ostrowski) obydwie są własnością p. Augusta. Schura. W roku 1882 wyprodukowały cukru 63 618 pudów, przedstawiających wartość 144 800 rubli srebrem, zapłaciły akcyzy 31 809 rubli srebrem 5 kopiejek.
Młynarstwo rozpowszechnione, chociaż na niskim stopniu, dopiero w ostatnich czasach i w mniejszych młynach zabrano się do zaprowadzenia francuskich cylindrów, młynów parowych 2 (w powiecie pułtuskim), jeden w Zegrzynku przerabiający rocznie około 60 000 korcy zboża, drugi mniejszy w Zatorach. Z młynów wodnych największy jest w Olszewie (powiat ostrołęcki), zbudowany systemem amerykańskim, przerabiający rocznie 12 000 do 20 000 korcy zboża. Ogółem wszystkich młynów wodnych 296, wiatraków 135, a wartość wyrobionego produktu dochodzi 1 000 000 rubli srebrem.
Tartaków parowych 9, wartość produkcji 385 079 rubli srebrem; cegielni 42, wartość wypalonej cegły 64 334 rubli srebrem; garncami 41 wypalających zwyczajnych garnków i misek za 12 142 rubli srebrem; garbarni 28, wyprawiających na grubo skóry wartości 53 730 rubli srebrem, (skóry te idą po największej części za gra nicę dla ostatecznej wyprawy); fabryka tabaczna jedna w Ostrowie wyrabiająca rocznie tytoniu i papierosów za 23 120 rubli srebrem, a płacąca akcyzy 11 540 rubli srebrem; fabryka wyrobów bursztynowych w Ostrołęce braci Bernstein, produkcja roczna której wartość dochodzi do 20 000 rubli srebrem; 4 fabryk sukna niższego gatunku w Jedwabnem (powiat kolneński), ich roczna produkcja 99 345 rubli srebrem; majdanów do wyrobu smoły i dziegciu 19, roczna produkcja 15 658 rubli srebrem, fabryka zapałek 1 w Rajgrodzie (powiat szczuczyński), roczna produkcja 6 000 rubli srebrem; huta szklana 1 w powiecie ostrowskim, wyrabiająca rocznie produktu za 12 146 rubli srebrem i wiele innych drobnych zakładów przemysłowych, jak fabryk octu, oleju, tasie mek, świec łojowych, sznurów.
Ogółem wszystkich zakładów przemysłowych większych i mniejszych w guberni jest 803, roczna produkcja których wynosi 3 195 828 rubli srebrem robotników zaś w nich pracujących ogółem jest 1 731 (cyfry urzędowe za rok 1882).
Z powodu mało rozwiniętego przemysłu i handel w guberni łomżyńskiej wcale nie ożywiony. Głównym przedmiotem zbytu jest zboże, drzewo i okowita, a handlującymi są prawie wyłącznie starozakonni. Ziemianie pułtuscy w roku 1883 zawiązali spółkę komandytową dla zbytu swych produktów, udzielają uczestnikom zaliczki, sprzedają zboże wprost za granicę, bez pośrednictwa kantorów lub faktorów. Obroty spółki już w pierwszym roku doszły do pokaźnej sumy 1 000 000 rubli srebrem. W 1882 roku wykupiono różnych patentów na prawo handlu za 50 976 rubli srebrem 91 kopiejek, a mianowicie świadectw pierwszej gildy 9, drugiej gildy klasy 4-ej 73, klasy 5-ej 223, na handel detaliczny 4-ej klasy 433, 5-ej klasy 1 503, na handel przewoźny 79, na tak zwany przemysł mieszczański, który jest także drobnym handlem 938, razem handlujących 3 058, nie licząc w to jeszcze bardzo wielu trudniących się handlem bez ża dnego patentu.
Dla stosunków handlowych z zagranicą są cztery punkty w guberni: 1) komora pierwszej klasy w Grajewie przez któ rą w roku 1882 przywieziono towarów za 23 118 513 rubli srebrem 75 kopiejek, wywieziono za 23 888 120 rubli srebrem; 2) komora drugiej klasy w Wincencie (powiat kolneński), przywóz 390 206 rubli srebrem 5 kopiejek, wywóz 199 647 rubli srebrem; 3) komora 3-ej klasy w Boguszach (powiat szczuczyński) przy wóz 51 573 rubli srebrem 40 kopiejek, wywóz 1 534 529 rubli srebrem 50 kopiejek; 4) przykomorek w Dąbrówce (powiat ostrołęcki), przywóz 4 815 rubli srebrem, wywóz 327 882 rubli srebrem 90 kopiejek.
Razem przywozu za 23 565 108 rubli srebrem 20 kopiejek, wywozu 25 950 179 rubli srebrem 40 kopiejek. Z sum tych cyfry przywozu i wywozu przez komorę Grajewo w drobnej części tylko należą do guberni łomżyńskiej, a głównie odnoszą się do zachodnio-południowych guberni Cesarstwa, za to cyfry przywozu i wywozu w pozostałych trzech komorach należą wyłącznie do guberni łomżyń skiej. Za granicę wywozi się głównie zboże, okowitę, skóry, świnie, konie, bydło, drób, a przywozi towary kolonialne i bławatne. Przemytnictwo kwitnie w guberni łomżyńskiej w najlepsze, szczególniej na Kurpiach, pomiędzy którymi całe wioski oddają się temu zabronio nemu procederowi.
Kredyt w złym stanie, kapitałów jest nie wiele i dla tego procenty wysokie. Na pierwszy numer hipoteki pożyczki taniej od 8% dostać nie można, a 10% liczy się za zwykłą normę, lichwiarze biorą i 24 do 50%. Są w guberni dwie instytucje kredytowe:
a)Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, udzielające pożyczki długoterminowe na majątki ziemskie. Zastawionych w Towarzystwie Kredytowym jest 299 dóbr, na które udzielono pożyczki serii I-ej 2 520 900 rubli srebrem; serii II-ej 177 900 rubli srebrem; serii III-ej 406 100 rubli srebrem. Razem 3 104 900 rubli srebrem;
Bank polski
b) filia Banku Polskiego udzielająca pożyczki krótkoterminowe, dyskontująca weksle. Pomimo dosyć wysokiego procentu (6½) a z dyskontem (8), obroty filii bankowej wzrastają. W roku 1883 ogólny obrót był 8 733 703 rubli srebrem, 2½ kopiejek, a mianowi cie: przychodu 4 349 060 rubli srebrem 30½ kopiejek, rozchodu 4 384 642 rubli srebrem 2½ kopiejek. Zakupiono weksli 9 334 na sumę 2 748 194 rubli srebrem 23 kopiejek, zastawiono papierów procentowych na 30 550 rubli srebrem, złożono na otwarty kredyt papierów procentowych za 249 300 rubli srebrem, gotowizny 586 391 rubli srebrem, na rachunek bieżący 411 203 rubli srebrem 44 kopiejek, zło żono do depozytu zachowawczego papierów na 81 000 rubli srebrem.
Gubernia łomżyńska opłaca rocznie podatków państwowych: dworskiego gruntowego głównego 119 209 rubli srebrem 80 kopiejek, dodatko wego 42 437 rubli srebrem 24 kopiejki, podymnego dworskiego 90 548 rubli srebrem 52 kopiejki, gruntowego głównego z osad 5 352 rubli srebrem 23 kopiejki, dodatkowego 1 773 rubli srebrem 93 kopiejki, podymnego z osad 8 428 rubli srebrem, gruntowego głównego z osad włościańskich 88 337 rubli srebrem 56 kopiejek, dodatkowego 36 676 rubli srebrem 18 kopiejek., podymnego od włościan 90 255 rubli srebrem, podymnego z miast 52 199 rubli srebrem 87 kopiejek, kontyngensu liwerunkowego z miast 660 rubli srebrem 45 kopiejek.
Podatków specjalnych: drogowego 61 461 rubli srebrem 93 kopiejki, transportowego 8 992 rubli srebrem 64 kopiejki, kwaterunkowego 38 196 rubli srebrem 38 kopiejek. Składki ogniowej asekuracyjnej gubernialnej 199 195 rubli srebrem 24½ kopiejki, składki asekuracyjnej od bydła 1 243 rubli srebrem 4½ kopiejki, opłaty za dozory bóźniczne 18 832 rubli srebrem 58 kopiejek, do czego dodawszy jeszcze opłaty na instytucje gminne (patrz wyżej), ogólna suma podatków wyniesie 995 924 rubli srebrem 66 kopiejek, przecięciowo na głowę blisko po rubli srebrem 2.
Budowle wszystkie w guberni zabez pieczone są na sumę 21 174 730 rubli srebrem, a mianowicie: w miastach na 3 698 920, w osadach 2 305 320, we wsiach 15 170 490, chociaż sumy te nie przedstawiają rzeczywistej wartości budynków, gdyż ubezpieczenie gubernialne przyjmuje tylko do 5 000 rubli srebrem. Stowarzyszenie ubezpieczenia od bydła ma kapitału zapasowego 102 136 rubli srebrem
Do wojska w 1882 roku popisowych było 7 135, z tych ulgi mieli 1-ej klasy 1 173, 2-ej klasy 1 055, 3-ej klasy 271, odłożono służbę z różnych powodów 2 100, uwolniono w skutek niedostatecznego wzrostu 126, w skutek chorób i wad ciała 1 339, z różnych powodów 3. Wzięto zaś do wojska 1 468, z tych umiejących czytać zaledwie 194, nie umiejących 1 273, niedobór izraelitów w roku tym był 89.
Lekarzy w guberni jest 35 (prócz wojskowych), felczerów 78, z tych 39 żydów, uczniów felczerskich 17, starszych felczerów 41, zakładów felczerskich 31, akuszerek 32,
Szpitali 5: a) w Łomży św. Ducha na 40 łóżek, utrzymanie chorych w roku 1881 wynosiło 8 012 rubli srebrem, kapitału ma 23 000 rubli srebrem; b) w Łomży dla starozakonnych utrzymywany z funduszów gminy na 25 łóżek;
Szpital św. Ducha
Szpital żydowski
c) ś. Wincentego w Pułtusku na 35 łóżek, utrzymanie roczne rubli srebrem 9 217, kapitału ma 19 089 rubli srebrem; d) św. Stanisława w Szczuczynie na 30 łóżek, utrzymanie rubli srebrem 6 619 kopiejek 69, kapitał 26 000 rubli srebrem (są przy nim 3 siostry miłosierdzia); e) św. Józefa w Ostrołęce na 40 łóżek, utrzymanie roczne 9 317 rubli srebrem 97 kopiejek, kapitału ma 9 289 rubli srebrem 97 kopiejek
Szpital św. Józefa w Ostrołęce
Zakłady dobroczynne: ochrona dla 25 starców w Łomży, utrzymywana kosztem składek członków Towarzystwa Dobroczynności; ochrona dla 7 starców ma kapitału rubli srebrem 8 669; alumnat dla 23 inwalidów w Tykocinie (z zapisu Niesiołowskiego), ma kapitału 18 088 rubli srebrem 20 kopiejek, było w r. 1882 tylko 13 inwalidów; ochrona dla 8 starców w Tykocinie, kapitału ma 4 344 rubli srebrem.
Sierociniec żydowski
Aptek w guberni 26, wyekspediowały w 1882 roku 31 000 recept, sprzedaż odręczna wyniosła 6 000 rubli srebrem, apteka przypada na 20 000 mieszkańców; księgarni 3, z tych 2 w Łomży i 1 w Pułtusku, ruch bardzo mały; drukarni 3, – 2 w Łomży (z tych jedna rządowa, w której drukują się Wiadomości Gubernialne wychodzące raz w tydzień) i 1 w Pułtusku.
Herb guberni statek z rozwiniętymi żaglami na niebieskim polu.
O guberni można poczytać również w temacielink poniżej:
https://historialomzy.pl/gubernia-lomzynska-powstanie-i-podzial-administracyjny/
Koniec.
Redakcja serwisu.
