Od redakcji:
Dokonując kwerendy internetowej uwagę redakcji portalu historialomzy.pl zwróciła aukcja kolekcjonerska, na której można było nabyć oryginalną i zachowaną w bardzo dobrym stanie, odznakę godności Sołtysa Guberni Łomżyńskiej wedle wzoru stosowanego od 1904 r. To internetowe „spotkanie” z historią naszego regionu, będzie zdaniem redakcji dobrą okazją do przypomnienia genezy ważnej i obecnej do dnia dzisiejszego funkcji w samorządzie wiejskim.
Awers odznaki Sołtysa w Guberni Łomżyńskiej według wzoru stosowanego od 1904 r.
Pośrodku kartusz z herbem Guberni Łomżyńskiej – Berlinki; wyżej korona cesarska, niżej napis cyrylicą: „SOŁTYS”;
Urząd sołtysa został utworzony na przełomie XII i XIII wieku, we wsiach lokowanych na prawie niemieckim. Sołtys (z niem. Schuldheiß, Schultheiß, Scholtis, Schulte(s) i Schulz(e), czyli sędzia, ten, który wskazuje winnego. Pierwszym sołtysem zostawał na ogół zasadźca, który reprezentował interesy feudalnego pana. Sołtysem mógł być szlachcic, mieszczanin lub najczęściej miejscowy chłop. Funkcja sołtysa była dożywotnia i dziedziczna na rzecz najstarszego syna, a sołtys jako osoba wolna reprezentująca osobę pana feudalnego, miał szerokie uprawnienia i dużą niezależność. Było to powodem, że ta warstwa społeczna stopniowo stawała się ekonomicznie silniejsza od drobniejszego rycerstwa, budząc poczucie zagrożenia dla jego przywilejów.
Rewers odznaki Sołtysa w Guberni Łomżyńskiej według wzoru stosowanego od 1904 r.
Między innymi z tego względu w 1423 roku szlachta wymogła na królu Władysławie Jagielle wydanie Statutu Warckiego1, na mocy którego ziemie sołtysów na zasadzie przymusowego wykupu mogły być włączane do folwarków szlacheckich. Statut ten i późniejsze stały się następnie podstawą do ekonomicznego podporządkowania szlachcie warstwy chłopskiej i ograniczeń migracji ze wsi, a ostatecznie przyczynił się do przywiązania chłopa do ziemi. Ostatecznie w 1563 roku urząd sołtysa zlikwidowano, zastępując go urzędem wójta.
Nowe w tym zakresie formy ustrojowe, zostały wprowadzone dopiero za czasów Księstwa Warszawskiego (1807-1815), którego Konstytucja zniosła poddaństwo chłopów i dekretem z 23 lutego 1809 roku o gminach miejskich i wiejskich, wprowadziła funkcję wójtów, których zastępcami w każdej wsi byli sołtysi.
Stan taki bez większych zmian przetrwał w Królestwie Polskim do roku 1864, kiedy to w celu pozbawienia poparcia włościan dla powstania styczniowego, ukazem Cara nastąpiło przymusowe uwłaszczenie włościan na uprawianej przez nich ziemi dworskiej. Ukaz carski o urządzaniu gmin wiejskich z dnia 2 marca 1864 r. stanowił, iż gmina składa się z wiosek i kolonii oraz folwarków i dworów właścicieli ziemskich, a władzę w gminie sprawuje samorząd gminny reprezentowany przez zebranie gminne, wójta gminy oraz sołtysów. Dodatkowo 17 stycznia 1867 roku Komitet Urządzający do spraw Królestwa Polskiego wydał rozporządzenie o podziale administracyjnym kraju, w którym szczegółowo ustalono podział na gubernie, następnie na powiaty, miasta i gminy.
Wójt gminy posługiwał się pieczęcią i podlegał naczelnikowi powiatu. Sołtys był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia, a dla powagi swojego urzędu miał prawo do noszenia specjalnej odznaki. Każda wieś lub kolonia stanowiła oddzielną gromadę wiejską z wybieranym spośród mieszkańców sołtysem, który miał uprawnienia do:
– zwoływania i zamykania zebrania gromadzkiego oraz czuwania nad porządkiem na zebraniach,
– wnoszenia pod obrady zebrania gromadzkiego spraw dotyczących dobra gromady,
– wykonywania uchwał zebrania gromady.
W gromadach, w których nie było osobnego poborcy podatkowego, sołtys zajmował się ponadto zbieraniem podatków, jak również karaniem osób winnych drobnych przestępstw. Z niewielkimi zmianami podział terenu kraju (na terenie historycznego Królestwa Polskiego) na samorządy gminne z 1867 roku, przetrwał aż do 1954 roku.
/red/
1 – Statut warcki – prawo nadane przez Władysława II Jagiełłę w 28 października 1423 roku na sejmie walnym w Warcie. (Nadawał on prawną podstawę do przejmowania gospodarstw sołtysich i większych kmiecych na zasadzie wykupu po cenie oszacowanej przez szlachcica (feudała), nierzadko w wyniku rugi całkowitej lub częściowej.)
Bibliografia:
1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Sołtys
2. Historia Gminy Kłoczew (Akty prawne, mapy, dane), Leszek Zugaj, Lublin 2018
3. Urzędy administracji ogólnej w guberni kieleckiej w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku. Dzieje ustrojowe, przepisy kancelaryjne, stan opracowania, wykorzystanie w badaniach regionalnych i naukowych. Łukasz Guldon, Archiwum Państwowe w Kielcach
4. https://rozliczanie-podatku.pl/historyczny/soltys.html
autorzy fotografii:
Gabinet Numizmatyczny
D. Marciniak
https://aukcje.gndm.pl/cs/auction/1236/lot/5353
Warszawskie Centrum Numizmatyczme
Marek Kondrat
https://wcn.pl/auctions/38/968
Dziękujemy za przeczytanie artykułu :)
Jeśli chcesz być informowana(-y) o nowych artykułach, to polub naszą stronę na https://www.facebook.com/historialomzy
oraz
zgłoś swój akces do grupy na FB:
https://www.facebook.com/groups/historialomzy
