Tykocin

Od redakcji:
W nawiązaniu do zaproszenia Łomżyńskiego Bractwa Historycznego przez Dyrektora Muzeum Diecezjalnego w Łomży ks. Tomasza Grabowskiego, na wystawę plenerową “Kamienne Świadectwo”, przygotowaną przez Muzeum w Tykocinie z okazji 70. rocznicy wywózki mieszkańców Tykocina do obozów koncentracyjnych, dokumentującą to tragiczne wydarzenie z dnia 27 maja 1944r. Na wniosek jednego z miłośników historii naszych ziem, chcemy przy tej okazji przedstawić kilkanaście aktualnych zdjęć z Tykocina, który ma wspólne z Łomżą mazowieckie korzenie. Dla przypomnienia warto dodać, że prawa miejskie zostały nadane obu miastom przez księcia mazowieckiego Janusza I Starszego i w obydwu miastach przebywał również, ostatni władca dynastii Jagiellonów – Król Polski i Wielki Książę Litewski Zygmunt August.

Tykocin – świadectwo historii

Początki Tykocina związane są z prastarym grodem mazowieckim, znajdującym się w odległości ok. 3 km na południe od obecnego miasta w pobliżu wsi Sierki, którego pozostałości nazywane są potocznie Zamczyskiem. Tykocin powstał w miejscu przeprawy przez rzekę Narew dla skrócenia szlaku handlowego prowadzącego z Połocka i Wilna w kierunku Poznania i Krakowa. Rozwinął się z osady podgrodowej na pograniczu Mazowsza i Wielkiego Księstwa Litewskiego, na fali kolonizacji polskiej z Mazowsza oraz wskutek rozwoju wymiany handlowej w XIV w. między Polską i Wielkim Księstwem Litewskim.
Prawa miejskie w oparciu o prawo chełmińskie w 1425r nadał Tykocinowi książę mazowiecki Janusz I Starszy. Pierwszym wójtem został Piotr z Gumowa. Po przejściu pod władztwo litewskie Tykocin stał się centrum rozległych dóbr i podlaską siedzibą możnego rodu litewskiego Gasztołdów. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z rodu – Stanisława Gasztołda, dobra przeszły na własność króla Polski i zarazem wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Augusta.
Tykocin w ostatnim okresie życia króla Zygmunta Augusta stał się centrum i siedzibą podlaskich dóbr królewskich. W tykocińskiego zamku spoczywały między innymi słynne arrasy oraz biblioteka króla Zygmunta Augusta. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów Tykocin do roku 1661 był tzw. królewszczyzną, kiedy to wraz z całym starostwem otrzymał go na dziedziczną własność – uchwałą sejmową Sejmu Warszawskiego za zasługi dla Rzeczypospolitej Stefan Czarniecki. Przez mariaże córek hetmana, Tykocin wraz ze starostwem stał się własnością Gryfitów Branickich. Braniccy utworzyli w miejscu starostwa hrabstwo tykocińskie, a Tykocin stał się centrum ich podlaskich dóbr.
W czasie zaborów Tykocin znalazł się początkowo pod władzą Prus. W tym okresie Izabela Branicka sprzedała dobra podlaskie rządowi pruskiemu pozostawiając sobie dobra rodowe Gryfitów Branickich w Małopolsce. Prusacy zabudowali część rynku przy bożnicy, jednak nie skończyli przebudowy miasta, gdyż po traktacie w Tylży Tykocin i okolice przeszły pod władztwo Rosji. W roku 1807 Tykocin znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, zaś w 1815 r. – w granicach Królestwa Polskiego, gdzie pozostawał aż do roku 1918. W Tykocinie do dnia dzisiejszego przetrwał obraz dawnego polskiego miasteczka, noszącego w swym kształcie przestrzennym i architektonicznym dziedzictwo poprzednich epok, a o jego dawnej świetności świadczą licznie zachowane zabytki. Najświetniejsze z nich to:
Kościół Świętej Trójcy – barokowy kościół oraz zespół klasztorny pomisjonarski fundacji Jana Klemensa Branickiego,
Duży Rynek – rozległy rynek z okresu lokacji miasta, przekształcony w po pożarze w 1656 roku w kompozycję barokową o trapezowatym kształcie, otoczony zabytkową, bogato zdobioną zabudową sięgającą XVIII wieku,
Barokowa Wielka Synagoga z 1642 r. i Dom Talmudyczny – obecnie Muzeum Kultury Żydowskiej,
Mały Rynek – niegdyś centrum dzielnicy żydowskiej, umiejscowiony w pobliżu synagogi z fragmentami arkadowego muru z bramami,
Dawny szpital z 1755 roku w południowo-wschodnim narożniku rynku,
Zespół Klasztorny Bernardynów – wzniesiony w latach 1771–1790 z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego,
odrestaurowany Zamek – według planów z czasów króla Zygmunta II Augusta,
Cmentarz Żydowski – założony w 1522 roku najstarszy zachowany kirkut na Podlasiu,
Dworek Administratora w Tykocinie – murowany dworek wzniesiony w połowie XVIII w. z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego,
Pomnik Stefana Czarnieckiego z 1763 r. – szacowany na drugi po Kolumnie Zygmunta najstarszy pomnik świecki w Polsce, dzieło rzeźbiarza francuskiego Pierre de Coudray. Pomnik wzniesiono z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego, prawnuka Stefana Czarnieckiego. Wykonana z piaskowca szydłowieckiego, dwumetrowej wysokości umieszczona na cokole rzeźba, przedstawia hetmana w stroju szlacheckim ze złotą buławą w podniesionej ręce. Na cokole widnieją łacińskie inskrypcje z tekstem przywileju nadania starostwa tykocińskiego Stefanowi Czarnieckiemu.
opracował: Wojciech Winko