Upadek Łomży

W pierwszej połowie XVII w. widoczne stają się wyraźne objawy kryzysu, następuje zmierzch świetności miasta, podobnie jak wielu innych ośrodków miejskich na Mazowszu. Łomża w tym czasie zaczyna chylić się ku upadkowi, kryzys pogłębiły szerzące się klęski żywiołowe m.in.: epidemie (w l.1624, 1625, 1630, 1653,1710 – 1711), 1750, 1791, 1793, 1794, 1800, powodzie, pożary. Duże powodzie nawiedziły miasto w 1600 i 1631 roku. Woda zniosła groblę i mosty na Narwi. Pierwsza wzmianka o wielkim pożarze Łomży pochodzi z 1521 roku, kiedy to w lutym tego roku wielki mistrz wyprawił się na Mazowsze do Łomży”, skąd wrócił do Królewca 6, lub 7 lutego paląc po drodze blisko 200 miast i wsi”. Następne wielkie pożary zniszczyły Łomżę w latach 1538, 1618, 1696, 1751. W połowie XVII wieku nastąpił w Polsce upadek miast z powodu regresu gospodarczego, klęsk żywiołowych, nadużyć ze strony starostów, samowoli możnowładców (skąd my to znamy, wypisz wymaluj czasy nam współczesne) i wreszcie wskutek najazdu szwedzkiego. Wojnę w latach 1655 – 1660 szczególnie odczuły miasta mazowieckie, które po jej zakończeniu nie mogły się podnieść z upadku. Powody tkwiły nie tylko w samym „potopie”, ale w całym systemie gospodarczym Polski feudalno- pańszczyźnianej. Słynące kiedyś z zamożności i dobrobytu miasta mazowieckie straciły swoje znaczenie, zostały zniszczone nawet w 70%, a niektóre wcale zniknęły z powierzchni ziemi.

Upadek miast mazowieckich, a szczególnie położonych w ziemi łomżyńskiej i w jej pobliżu zobrazuje liczba ludności w XVI i II połowie wieku XVII. Wygląd Łomży był opłakany już w połowie XVII wieku przed „potopem”. Budynki znajdowały się w ruinie, bruki i ulice zaniedbane, ratusz zniszczony, 6 mostów zmytych przez powódź. Wygląd Łomży znacznie pogorszył się po „potopie szwedzkim”. Łomża i ziemia łomżyńska, były to tylko zgliszcza i gruzy, których w samej Łomży było na kilka łokci. Po raz drugi Szwedzi odwiedzili nas na początku wieku XVIII w okresie walk o tron Polski między Augustem II i Stanisławem Leszczyńskim, co też nie przyczyniło się do rozwoju Łomży.

Pod koniec XVII stulecia w mieście mieszkało tylko kilkuset mieszkańców, trudniących się głównie rolnictwem, skurczył się bowiem i spłycił rynek lokalny. Upadek miasta postępował także w XVIII w. i choć Łomża w Konstytucji sejmowej z 1775 r. zaliczona była do miast kategorii drugiej – centrów administracyjno – sądowych, to jak się szacuje, w 1791 r. liczyła tylko niewiele ponad 1 tys. mieszkańców , zaś liczba rzemieślników i kupców spadła do 87 osób, podczas gdy 200 lat wcześniej mieszkało w mieście 234 rzemieślników i kupców. Mieszczanie łomżyńscy zamieszkiwali u schyłku XVIII stulecia tylko 190 domów, w tym jedynie 24 były murowane. W dalszym ciągu nie była odbudowana grobla i most łączący miasto ze wsią Piątnicą, leżącą na drugim brzegu Narwi. Miasto zakupiło więc za zebrane pieniądze prom ułatwiający komunikację; z trzech dotychczasowych jarmarków odbywał się tylko jeden. Do pognębienia Łomży przyczynili się w znacznym stopniu starostowie, którzy dopuszczali się różnych nadużyć zarówno w samym mieście jak i w dobrach należących do starostwa łomżyńskiego, które traktowali jak swoją własność. Starosto wie od połowy XVI wieku mieli siedzibę w Kupiskach pod Łomżą, którą Adrian Krzyżanowski nazywa „Ogrójcem pakowni na grosz wyciskany z mieszczan i chłopów”. Określenie to było zgodne z rzeczywistością, ponieważ starostowie starali się wyciągnąć dla siebie jak największe korzyści, bez względu na stan gospodarczy miasta. Nie gorsi w tym szalbierstwie byli też możnowładcy jak Anna z Glinek, Szambelana Czarnka z Czarnocina i Adama Szreytera z Łomżycy. W zasiewach miejskich duże szkody czyniły stada owiec około 1500 z dóbr pojezuickich i około 2000 sztuk z probostwa łomżyńskiego. Z tych przyczyn przy końcu XVIII wieku doszło kompletnego zniszczenia i upadku też gospodarczego Łomży. Dobrobyt miasta podkopywały w pewnym stopniu jurydyki, czyli wyjęte spod prawa miejskiego zabudowania, domy, place, ogrody, grunty położone w mieście . Mieszkańcy jurydyk opłacali jedynie podatki właścicielom jurydyk. Jurydyki były przyczyną wielu sporów, zatargów i nadużyć, nie pozwalały na utrzymanie ładu i porządku w mieście oraz wprowadzały dezorganizację w życiu miasta. Jurydyki to przywileje nadane przez księcia Janusz I. Właściciele jurydyk powołując się na dawne przywileje i nadania książęce i królewskie nie chcieli ponosić żadnych ciężarów. Jurydyki odbiły swoje piętno na gospodarce Łomży. Biedy dopełniły jeszcze wojna polsko – szwedzka 1655-1660. W dobie „potopu” Łomża która i tak wyglądała tragicznie, została zamieniona w kupę gruzów i zgliszcz, została dosłownie zrównana z ziemią. Dowodem tego jest przywilej nadany Łomży 11 stycznia 1658 roku w Warszawie przez królową Marię Ludwikę, w którym czytamy, że miasto zostało z ziemią zrównane.

Spustoszenia w okolicach Łomży wykazuje jeszcze w kilkanaście lat potem lustracja z 1673 roku w słowach: Stara Łomża, ale jako włóki tak i wieś pusta, wieś Podgórze puste. Zarówno Polsce jak i Łomży nie pomogły walki o tron Polski między Augustem II i Stanisławem Leszczyńskim którego wspierali Szwedzi na początku wieku XVIII. Wiele potyczek rozegrało się w okolicach Łomży w puszczy Kurpiowskiej. Boje zakończyły się w 1733 roku bitwą pod Jednaczewem. W czasie zawieruchy zostało spalonych wiele wsi kurpiowskich zginęło też wielu mieszkańców tych wiosek. Wygląd zewnętrzny Łomży był opłakany już w połowie XVII w. przed „potopem”. Budynki znajdowały się w ruinie, bruki i ulice były zaniedbane. Ratusz uległ zniszczeniu w 1624 r. uliczki zrównane z ziemią . Do końca XVIII w. zachowała się tylko część ratusza, który nie remontowany i nie poprawiany przez przeszło półtora wieku nadawał się wyłącznie do rozbiórki. O złym stanie gospodarczym Łomży świadczy również fakt, że z 6 mostów na Narwi nie zachował się ani jeden. Mosty, bramy przy mostach oraz „celnice” zostały uszkodzone i w dużym stopniu zniszczone w czasie powodzi w 1624 r. i nie odbudowane pomimo uchwał sejmiku łomżyńskiego z 1669 r. W 1791 r. miasto zadłużyło się na kupienie i sprowadzenie promu z Warszawy. Wygląd Łomży uległ znacznemu pogorszeniu po „potopie” szwedzkim. Ciekawy i wiele mówiący opis Łomży podaje Holsche w swojej pracy Geographie und Statistik von West, Siid und Neu-Ostpreussen Geschichte Polens, Berlin 1800 r. Opis ten mówi o wielkich zniszczeniach w zabudowie miasta oraz o żałosnym wyglądzie zewnętrznymprzy końcu XVIII w. Autor podaje, że rynek, place i ulice zasypane były gruzami do wysokości kilku łokci. W mieście brakowało wody, ponieważ jedna głęboka studnia w rynku nie zas­pokajała potrzeb miasta. Mieszkańcy zmuszeni byli wodę czerpać z Narwi, co sprawiało duże trudności, szczególnie zimą. Łomża znajdowała się w wielkim upadku, chociaż robiła wrażenie odbudowującego się miasta. W 1791 r. w Łomży znajdowało się 190 domów, w tym 22 w rynku i 168 w ulicach, murowanych 24, drewnianych 16655. W 1797 r. było 194 domy.

Do większych budowli wzniesionych w XVIII w. należy zaliczyć niektó­re klasztory i kościoły. W północnej części skarpy poza ówczesnym miastem jezuici wybudowali w latach 1621 – 1732 duży murowany kościół w stylu barokowym pod wezwaniem  św. Stanisław Kostki z fundacji Szembeka.

N a Popowej Górze został   wzniesiony klasztor wg projektu kapucyna z Węgier Emeryka z Naydorfu w latach 1770 – 1772 i    obecny barokowy kościół Matki Bożej Bolesnej w latach 1788 – 1789.  Do budowy zużyto cegły z rozebranego w 1765 r. kościoła św. Wawrzyńca w Starej Łomży.

W latach 1737-1754 r. wzniesiono obszerne dwupiętrowe kolegium jezuickie . W XVIII w. Łomża bardzo ucierpiała z powodu uciążliwych kontrybucji. W 1706 r. nałożył ją w znacznym wymiarze Karol XII, który maszerując na Litwę zimą tego roku zatrzymał się w mieście. W latach 1711-1715 Łomżę grabiły na przemian woj­ska rosyjskie i saskie, chorągwie konfederacji tarnogrodzkiej. Kniaź Golicyn i generał Repnin patrzyli przez palce na łupieże swych wojsk. W czasie wojny sukcesyjnej, szczególnie w latach 1733-1736, mieszczanie nękani byli dużymi kontrybucjami. W 1734 r. Rosjanie spalili kilkanaście domów. W 1735 r. wiosną wojska saskie, polskie i rosyjskie wymuszały pobory i dostawy. W 1768 r. Rosjanie i konfederaci barscy zabierali konie i bydło, podwody i żywność68. W kwietniu 1794 r. Prusacy zażądali od Łomży olbrzy­miej ilości zboża, które pobierali w całej okolicy. Z powodu różnych kontyngentów i hibern przy końcu XVIII w. „miasto znosząc przejazdy wojskowe i inne podatki do zniszczenia przychodzi”. Liczba ludności w połowie XVII w. spadła bardzo znacznie i wynosiła zaledwie 10% w porównaniu z XVI w. Stopniowy, niewielki wzrost ludności po ogromnych stratach XVII w. następuje dopiero w II połowie XVIII wieku. Łomżę zamieszkiwali wyłącznie Polacy, jeszcze w 1791 r. nie było Żydów mieszkających stale w Łomży. Pojawili się natomiast nieliczni ewangelicy. W 1791 r. liczba ludności wynosiła ogółem 1.104 osoby, w tym 39 księży i 10 osób w domach szpitalnych70. W 1791 r. liczba mężczyzn w domach chrześcijańskich 472, kobiet 522, liczba mężczyzn w domach szpitalnych 5, kobiet 5, ogółem mężczyzn 477, kobiet 52771. W 1794 r., w czasie powstania kościuszkowskiego powstańcy nałożyli na mieszkańców całej ziemi łomżyńskiej duże kontyngenty żywnościowe i zbożowe, które zwożono do magazynów w Zambrowie. W wyniku tego Łomża i ziemia łom­żyńska zostały ogołocone z żywności i furażu. Sytuację gospodarczą pogarszał wielki nieurodzaj, szczególnie zbóż jarych oraz susza, na skutek której wyschła miejscami Narew. Pod koniec XVIII wieku w wyniku podziału Polski przez trzech zaborców Rzeczpospolita Polska upadła Po upadku Rzeczpospolitej do 1807 r. Łomża wraz z północno- wschodnim Mazowszem znalazła się pod zaborem pruskim. W skład utworzonej prowincji – zwanej Prusy Nowo wschodnie – weszły ziemie między Wisłą, Bugiem, Narwią i Niemnem. W tym czasie Łomża jest siedzibą władz powiatowych, w departamencie białostockim.