Wzgórze św. Wawrzyńca położone jest w Starej Łomży obok grodziska i związane z początkami Łomży. Wzgórze Świętego Wawrzyńca, miejsce, gdzie według tradycji i późnych odpisów z akt kościelnych miał istnieć, „kościół parafialny po raz pierwszy około roku Pańskiego 1000, na początku religii chrześcijańskiej w Królestwie Polskim”. Założenie kościoła św. Wawrzyńca przypisywane jest przez niektórych autorów św. Brunonowi z Kwerfurtu, podążającemu śladami św. Wojciecha.
Św. Brunon poniósł śmierć na pograniczu prusko-jaćwieskim w 1009 r., co daje podstawę do takiej hipotezy.
Wypis z tablicy erekcyjnej kościoła parafialnego brzmi: „Kościół łomżyński ufundowany w Starej Łomży około roku 1000 przy wzroście wiary na Mazowszu, później przeniesiony do kościoła Panny Maryi, gdzie obecnie klasztor kapucynów się znajduje”.
Informację powyższą uzupełnia ”Słownik geograficzny ziem polskich” następująco: „napis na tablicy u fary założenie pierwotnego kościoła farnego w Starej Łomży odnoszony do 1000r. i wspomnienie w kronice Sprenberga o Brunonie mnichu benedyktyńskim, który po św. Wojciechu nawracając Prusaków miał przybyć do Mazowsza i założyć kościół św. Wawrzyńca, nakazuję odnieść początek Łomży do czasów Bolesław Wielkiego”.
Brak aż do 1400 roku źródeł pisanych, późne odpisy z akt kościelnych, anonimowość kroniki Spangeberga nie pozwalają na wydobycie z mroków prawdy historycznej. W chwili obecnej możemy stwierdzić z całą pewnością, że na Wzgórzu Świętego Wawrzyńca stał rzeczywiście pierwszy kościół parafialny w Łomży, który być może powstał na miejscu dawnego kultu pogańskiego i był rzeczywiście pierwszym kościołem nie tylko w Łomży, ale i na Wschodnim Mazowszu. Świadczy o tym kult św. Wawrzyńca i liczne pielgrzymki, które przez wieki zdążały do niego z odległych stron na odpust św. Wawrzyńca. W połowie XVIII wieku kościół był już bardzo zniszczony, pokryty deskami i bez szyb. W 1765 r. został rozebrany za zezwoleniem biskupa płockiego, Hieronima Szeptyckiego. Na pamiątkę postawiono tam kapliczkę z drewnianą figurką św. Wawrzyńca rzeźbioną przez ludowego artystę, a w 1850 r. wzniesiono wielki drewniany krzyż. Obecnie pamiątki te zostały zniszczone, przez wojny, pozostały tylko resztki kapliczki i szczątki fundamentów tego starego zabytkowego kościółka. Wśród starych cegieł można odnaleźć cegły robione ręcznie, tzw. „palcówki”. Figura św. Wawrzyńca znajduje się w Muzeum Północno-Mazowieckim w Łomży. W 1956 r. archeolog i Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku stwierdzili, że rzeczywiście na Wzgórzu Św. Wawrzyńca zachowały się w ziemi szczątki fundamentów kościoła pochodzącego z okresu wczesnego średniowiecza.
Badania archeologiczne na Wzgórzu Św. Wawrzyńca były prowadzone: 1955 – Jan Jaskanis przeprowadza inspekcję terenową, 1982 – Jacek Wysocki odsłania fundamenty średniowiecznego kościoła i wielowarstwowe cmentarzysko szkieletowe użytkowane od średniowiecza po czasy nowożytne, 1983 – Marcin Rębkowski kontynuuje badania cmentarzyska. Na planie sytuacyjnym miasta Łomży z 1801 r. miejsce dawnego kościoła św. Wawrzyńca jest oznaczone Jako pierwszego kościoła chrześcijańskiego i parafialnego miasta Łomży”.
Rok tysięczny miał stanowić pierwsza datę dotyczącą najdawniejszych dziejów Łomży. Niestety brak pisanych źródeł aż do 1400 roku. Późne odpisy akt kościelnych i anonimowość kroniki nie pozwalają na wydobycie z mroków prawdy historycznej. W chwili obecnej możemy stwierdzić z całą pewnością, że na górze św. Wawrzyńca stał rzeczywiście pierwszy kościół parafialny w Łomży, a być może nawet i na wschodnim Mazowszu”.
Wątpliwości co daty wzniesienia kościoła św. Wawrzyńca rozwiały chyba wykopaliska w 1983 – 1984, a na szerszą skalę w 2000 roku. Dowodzą one, że ruiny kościoła pochodzą z końca XIV wieku. Odkopane fragmenty budowli pod kościołem nie zostały uznane za pozostałości świątyni jedenastowiecznej. Odkopany pochówek o specjalnym wystroju ze złotymi nićmi pochodzi z XIV wieku. Kościół pod wezwanie św. Wawrzyńca w I połowie XVIII wieku był już bardzo zniszczony, że za zezwoleniem biskupa płockiego w 1765 roku został rozebrany, a część materiału została wykorzystana do budowy klasztoru kapucynów.
Opracowano na podstawie:
Donata Godlewska – Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XI w. – 1795r.
www.glt.pl