Pierwsze kościoły.
Pierwsze kościoły powstały w Łomży w XIV wieku: Kościół Wawrzyńca i kościół św. Rozesłańców na Popowej Górze. W drugiej połowie XVI wieku zamieszkiwało Łomżę około 3300 mieszkańców w 548 domach, a Łomży i na jej przedmieściach było 7 kościołów: św. Wawrzyńca, św. Piotra i Pawła w Starej Łomży, dwa kościoły szpitalne św. Ducha, NMP i św. Rozesłańców na Popowej górze, św. Agaty po prawej stronie grobli od miasta, św. Michała, 3 kaplice: św. Magdaleny przy drodze do Szuru, św. Rocha i Jakuba w Starej Łomży i NMP Różańcowej przy drodze do Skowronk.
Kościół św. Wawrzyńca położony był na wzgórzu nad Narwią około 5 km od dzisiejszej Łomży. Legenda przypisuje założenie kościoła św. Brunonowi z Kwerfurtu pod koniec X wieku. Badania archeologiczne nie potwierdziły i wykazały, że kościół mógł powstać w XIV wieku. Jednak i tak był to najstarszy kościół nie tylko w Łomży, ale również na północno – wschodnim Mazowszu, o czym świadczy położenie kościoła w bliskości grodu oraz liczne odpusty, na które ściągały pielgrzymki nawet z oddalonych miejscowości. Był to pierwszy kościół parafialny w Łomży, niewielka świątynia wsparta na filarach. Przylegała do niej mała zakrystia. Dzwonnicy nie było, jeden mały dzwon był w kościele. Na początku XVII wieku kościół był w bardzo złym stanie i wymagał odnowienia. We wnętrzu kościoła stał jeden wielki ołtarz a w nim rzeźbiona w drewnie figura św. Wawrzyńca. W 1778 roku ołtarz naprawił niejaki Szulbecki. Obok kościoła jak podaje inwentarz z tego roku stał budynek o dwóch izbach i dwóch alkierzach i z kuchenką. W domu znajdowało się sześć drzwi, jeden komin wielki i dwa kominki murowane. Prawdopodobnie mieszkali w nich księża. Po przeniesieniu parafii do Łomży kościół opustoszał, a nabożeństwa odprawiane były w wielkie święta. W 1768 roku biskup Płocki wydał zezwolenie na rozbiórkę kościoła. Część materiałów z tego kościoła została wykorzystana na budowę klasztoru kapucynów.
Następnym kościółkiem był kościół pod wezwaniem św. Piotra w Starej Łomży położony około 2 km od Łomży przy ujściu Narwicy do Narwi. Data jego założenia jest nieznana, wiadomo, że istniał już na początku XV wieku, Był to niewielki kościółek drewniany otoczony cmentarzem, miał jedne drzwi, a wewnątrz jeden ołtarz drewniany. Nie wiadomo, kiedy kościół uległ ruinie, jeszcze na początku XIX wieku można było znaleźć jego niewielkie fragmenty.
Nieistniejący kościół, p.w. św. Rozesłańców stał w tym miejscu, co obecnie klasztor kapucynów, tylko troszkę bliżej Starego Rynku. Wzniesiono go przed 1392 rokiem za czasów panowania Księcia Janusza I, a świątynię konsekrowano w 1410 roku przez biskupa płockiego Jakuba z Kurdwanowa. który przeniósł parafię w tym samym roku ze Starej Łomży. Parafialnym kościołem był do 1525 roku. Przy kościele przebiegała droga do portu i mostu, który był na Rybakach, gdzieś na wysokości Zamku Królewskiego (obecnie III LO). Kościół był murowany, kryty dachówką, wewnątrz posiadał trzy ołtarze, z których najładniejszy był główny. Po za tym w kościele stał pomnik Księcia Janusza III z XVI wieku, uległ on zniszczeniu podczas pożaru 1538 roku. Przy kościele mieściła się drewniana dzwonnica z dwoma dzwonami, oprócz tego jeden znajdował się w kościele. W 1525 roku po przeniesieniu parafii do kościoła św. Michała opustoszał, nazywano go Starą Farą. Pod koniec XVI wieku oddano go cechowi literatów, 1627 przekazano go pannom Benedyktynkom. Rozebrany został w 1786 – 1787 roku.
W 1418 r., kiedy Łomża nabyła prawa miejskie, zaczęła rosnąć liczba jej mieszkańców i potrzebny stał się okazalszy kościół od dotychczas istniejącego.
Kościół farny pod wezwaniem św. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela, od 1925 roku kościół katedralny (1925 — utworzenie Diecezji Łomżyńskiej).
Znajduje się między ulicami: Sadową, Dworną i Giełczyńską. Budowę rozpoczęto przed 1504 r. Fundatorami byli: ks. Anna Mazowiecka oraz jej synowie: Janusz i Stanisław. Budowę dokończył ks. Jan Wojsławski, proboszcz łomżyński w 1525 r., a konsekracji dokonał biskup płocki Andrzej Noskowski. Katedra, w ciągu ponad czterech wieków, poddawana była wielu renowacjom i przebudowom. Do 1519 r. kościół był budowany jako bazylikowy. W latach 1691-92 architekt Józef Szymon Belotti przeprowadził remont wraz z przebudową (uległ wtedy zmianie m. in. szczyt fasady). Z kolei w trakcie remontu prowadzonego w latach 1752-53 wybudowano murowany chór muzyczny. W XIX w. przeprowadzono jeszcze kilka remontów. Dobudowano wtedy neogotycką zakrystię, a kruchtę w przyziemiu dzwonnicy przekształcono na kaplicę św. Kazimierza. Renowacje prowadzono również w XX-leciu międzywojennym. W czasie wojny niewielkie uszkodzenia. Kościół jest późnogotycki, orientowany, z barokowymi szczytami fasady. Budowa trójnawowa, o obniżonych nawach bocznych. Okna ostrołukowe z witrażami, sklepienia gwiaździste i kryształowe. We wnętrzu katedry wiele nagrobków.
Koło kościoła św. Michała, poza cmentarzem kościelnym położony był kościółek przyszpitalny p.w. św. Ducha. Był to niewielki murowany kościółek, z jednym ołtarzem i okna z witrażami. Przylegała do niego niewielka zakrystia, w której mieścił się zaledwie jeden człowiek. Przy kościele mieścił się Dom Starców i Ubogich. Gdy kościółek św. Ducha uległ całkowitemu zniszczeniu, szpital przeniesiono na ulicę Farną. Zbudowano tam nowy murowany kościół, wyświęcony w 1663 roku. W 1806 roku kościół i szpital spłonęły, a mury rozebrano.
Drugi kościół św. Ducha był stary, drewniany, miał kształt kaplicy, otoczony był małym cmentarzem, wewnątrz znajdował się jeden ołtarz. Już w 1609 roku, kościółek był w ruinie, nie nadawał się do odprawiania nabożeństw. Jego bardzo zły stan i brak szpitala przy nim na początku XVII wieku wskazuje na to, że był to najstarszy kościół szpitalny w Łomży. O ile dać wiarę wzmiance w kronice pijarów w 1774 roku, to już za czasów Kazimierza Wielkiego istniał w Łomży kościół św. Ducha, któremu tenże król nadał dyplom. Przypuszczalnie kościół wraz ze szpitalem stał na ulicy Szpitalnej.
W 1628 r. Adam Kossobudzki, wojewoda mazowiecki, starosta łomżyński i wiski, sprowadził do Łomży panny benedyktynki z Torunia. Fundacja przygotowywana była od 1621 do 1628 r. przez Adama Kossobudzkiego i jego krewną Zofię Dulską, ksienię klasztoru w Toruniu. Fundator wspólnie z synem Stanisławem przeznaczył na wyposażenie opactwa wieś Cydzyn.
Benedyktynki osiedliły się za pozwoleniem miejscowego proboszcza księdza Jana Chociszewskiego przy kościele NMP i św. Rozesłańców na Popowej Górze. Wybudowano tam jednopiętrowy klasztor drewniany.
Benedyktynki przeniosły się na folwark klasztorny zwany Siedliska i wybudowały tam w latach 1760 – 1764 drewniany klasztor i kościół pod wezwaniem św. Trójcy i Wniebowzięcia NMP. Kościół i klasztor uległy zniszczeniu. W roku 1859 rozpoczęto budowę murowanego klasztoru, a w 1860 r. murowanego kościoła. W czasie działań wojennych w roku 1939 budowle te zostały spalone i zburzone, odbudowano je po 1945 r. wg projektu architektów Urszuli i Adolfa Ciborowskich, pod nadzorem architekta Zdzisława Świątkowskiego. Kościół znajduje się w południowo-wschodniej części miasta przy ul. Dwornej.
Kapucyni zostali sprowadzeni do Łomży w roku 1763 przez braci księdza Józefa Trzaskę, kanonika płockiego i Hilarego Trzaskę, sędziego ziemskiego łomżyńskiego. Miejscem osiedlenia zakonników stała się Popowa Góra. Tam został wzniesiony klasztor wg projektu kapucyna z Węgier Emeryka z Naydorfu w latach 1770 – 1772 i obecny barokowy kościół Matki Bożej Bolesnej w latach 1788 – 1789. Do budowy zużyto cegły z rozebranego w 1765 r. kościoła św. Wawrzyńca w Starej Łomży. Kościół jest niewielki, bez naw i witraży, z posadzką z mozaiki marmurowej, kryty rzadko spotykanym łupkiem dachowym. Wewnątrz znajduje się jeden ołtarz główny i trzy boczne. Ołtarze w stylu barokowym pochodzą z warsztatu Jana Żołdykowskiego, snycerza łomżyńskiego.
1. Mapka przedstawiająxa XVI – wieczną Łomżę.
2. Miejsce w którym stał kościół pw św. Wawrzyńca.
3. W tym miejscu prawdopodobnie był drewniany kościół pw św. Piotra.
4. Katedra, zdjęcie z końca XIX wieku.
5. Kościół i klasztor Panien Benedyktynek zdjęcie z 1956 roku.
6. Kościół pw Matki Boskiej Bolesnej przy klasztorze Braci Mniejszych Kapucynów zdj. z 1956 roku.
7. Kościół pw św. Stanisława Kostki, początkowo kościół jezuitów potem ewangelików, zdjęcie z XIX wieku.
8. W 1877 roku zbudowana jako cerkiew, obecnie kościół seminaryjny pw NMP, zdjęcie z 1914 roku.
Henryk Sierzputowski
Opracowano na podstawie:
Witold Jemielity – Dzieje Łomży Tysiącletnie
Donata Godlewska – dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XI w. – 1795 r.
Muzeum Północno – Mazowieckie w Łomży
http://www.4lomza.pl/index.php?k=625
http://www.lprwawer3.republika.pl/warszaw.htm
14 comments
Kościoły Św. Wawrzyńca i św. Piotra to obiekty zbudowane w Starej Łomży. Koścół NMP i Rozesłańców Św. Apostołów był piewszym w nowo lokowanym mieście (Goldlewska str.135)
Wszystko się zgadza poza jednym. Nazwa Stara Łomża został nadana wtedy gdy powstała nowa osada na obecnym miejscu. Tak więc, gdy budowano kościoły była to jeszcze Łomża. pierwsze wzmianki miejscowości Stara Łomża występują w najstarszym rejestrze okolicznych wsi z roku 1410. Donata Godlewska. Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XI – 1975. Wyd. 1962 rok. Natomiast w wydaniu tej książki z 2007 roku w części V rozdział 2 str. 181 pt. Najstarsze kościoły , klasztory i szpitale napisano m.in. Kościół pw św Wawrzyńca należał do najstarszych kościołów w Łomży, o czym świadczy jego położenie blisko grodu.
Padałem panu informacje z książki Godlewskiej z tej samej V części rozdział 2 wydanie z 2000 roku str. 133- 135.Proszę spojrzeć na stronę 133 , a na stronie 135 napisano Kościół NMP i św. apostołów Piotra i Pawła … był drugim kościołem parafialnym w Łomży, a pierwszym w przeniesionym i nowo lokowanym mieście.Oczywiście miasto nie mogło być przeniesione bo było nowo lokowane. Przy ulicy Zjazd podawał pan przykład w którym autor podawał w tej samej książce różne daty dotyczace tego samego wydażenia a tu mamy podobną historie odnośnie interpretacji określonych zdarzeń. Po pierwsze czy grodzisko w obecnej Starej Łomży XI- XIV nazywało się Łomża, nie ma na to dowodów. Nazwa Łomża pojawia się w dokumentach późno, ale wcześniej niż Stara Łomża i związana jest z obeciw zajmowanym obszarem,od kiedy funkcjonuje nie widomo. Wieś leżąca w pobliżu grodu otrzymała nazwę Stara Łomża i wystepuje w rejstrze okolicznych wsi w 1410 r.Zatem wydaje się że mówiąć o Łomży należałoby mówić o miejscu gdzie obecnie się znajduje. Ale jak widać historycy też róznie do tego podchodzą.
Ja spotkałem się właśnie z powyższą interpretacją. Być może trzeba zerknąć do innych źródeł.
Adam Wolff Ziemia Łomżyńska w średniowieczu str.31 “Jedyny zresztą wypadek, kiedy Łomżę nazwano Nowym Miastem mamy dopiero z 1478 r. To określenie należy rozumieć jako przeciwstawienie do wsi Stara Łomża, a nie jako nowe miasto do starego miasta Łomży”
Koścół św. Wawrzyńca w Starej Łomży. Prowadzący badania na tym terenie Antoni Smoliński twierdzi że były trzy kościoły na tym miejscu. Pierwszy w kształcie rotundy zbudowany z inicjatywy św. Brunona u progu XI wieku- został najprawdopodobniej zniszczony w czasie walk Kazimierza Odnowciela z Masławem około 1048 r. Drugi kościół, tu już są zachowane świadectwa archeoligiczne dotyczace jego istnienia, istniał już w drugiej połowie XIII w. i gdzieś pomiędzy 1392 – a 1410 r. doszło do osunięcia skarpy na której stał kościół,powodując zawalenie sie świątyni.Stąd legenda o zapadłym kościele. Trzeci kościół odbudowany po katastrofie w oddaleniu od skarpy według Smolińskiego w niedługim czasie po osunięci poprzedniego kościoła i rozebrany w drugiej połowie XVIII w. Antoni Smoliński Ze Wzgórza św. Wawrzyńca Muzeum P-M 2004 r.
Bardzo jestem ciekawa, jak to możliwe: W latach 1621 – 1732 Jezuici w miejscu gdzie stał drewniany kościółek wzniesiony około 1612 roku i zniszczony przez pożar w 1696 roku. Czy nikt nie widzi tutaj całkowitego braku logiki? Jak można publikować tego rodzaju buble informacyjne w serwisie ponoć historycznym? Pozdrawiam
Poniżej zacytowany fragment powyższego opracowania, a nie jedno zdanie wyrwane z kontekstu
W latach 1621 – 1732 Jezuici w miejscu, gdzie stał drewniany kościółek wzniesiony około 1612 roku i zniszczony przez pożar w 1696 roku wybudowali kościół pw św. Stanisława Kostki. Położony był w północnej części skarpy, w obrębie posiadłości jezuitów, które znajdowały się poza ówczesnym miastem. Budowa trwała bardzo długo i zakończyła się w 1732 roku na koszt Szembeków. Świątynia składała się z trzech obszernych naw wspartych na filarach. Uroku dodawały dwie wysokie wieże, a na jednej z nich był zegar. W 1853 roku władze carskie oddały kościół ewangelikom przyznając im 3 tysiące rubli na remont kościoła. W roku 1880 zarządzono przez władze carskie zdjęcie wież, (wg różnych źródeł) czy ze względu na to, że były bardzo zniszczone, lub, dlatego że górowały ponad wieżami nowo wybudowanej cerkwi przy ul. Sienkiewicza. W 1944 świątynia została zburzona przez wycofujących się Niemców.
Bardzo Pani dziękuję za zwrócenie uwagi na błąd (w ciągu zdania po 1696 roku przez pomyłkę postawiona została kropka którą usunąłem}
Wydaje mi się że Pani Elżbiecie chodziło raczej o niezgodność dat?
– Wybudowanie kościoła przez Jezuitów (1621 r.) nie mogło się odbyć gdy jeszcze drewniany kościółek ciągle tam stał (1696 r.)
1621-1732 < -> 1612-1696
Ja natrafiłem na taką wzmiankę: “kościół pod wezwaniem św. Stanisława Kostki został wybudowany w latach 1725-1731 z fundacji kanclerza wielkiego koronnego Jana Szembeka; pierwotnie jezuicki, po kasacie zakonu w 1774 r. użytkowany był przez pijarów”
Nie może być pomyłki w datach rozpoczęcia i zakończenia budowy kościoła p/w św. Stanisława Kostki, niech zaświadczy o tym po niższy cytat:
Zamiaru wystawienia obszernego kolegium długo nie można było urzeczywistnić. 25 maja 1621 r. położono kamień węgielny zarówno pod nowe kolegium jak pod murowany kościół pod wezwaniem św. Stanisława Kostki. Przez trzy lata wyciągnięto mury dwa łokcie ponad ziemię, gdy w 1624 r. nadeszła epidemia, która pochłonęła dwunastu jezuitów poświęcających się pielęgnowaniu chorych i spowodowała wielkie spustoszenie w całym społeczeństwie. Prace budowlane musiano przerwać. Później brakowało pieniędzy na dokończenie robót. Niezabezpieczone fundamenty niszczały. Budowlę sfinalizowano dopiero w 1732 r.
http://www.jezuici.pl/bobola/miejsca.html
Jest dokładnie tak, jak napisał Pan pseudo-admin – chodzi o niezgodność dat, dosyć istotną. Chyba należy to poprawić. Pozdrawiam
A jeśli kościół i kolegium zaczęły powstawać przed pożarem, podczas którego spłonęły poprzednie gmachy, to nie mogły być one budowane “na miejscu” poprzednich, to chyba zrozumiałe:). Trzeba więc poprawić albo miejsce albo czas:) Pozdrawiam
Cytat z z opracowania Pani Donaty Godlewskiej Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej (XI – 1795 r). str.184 i 185. Wydanie trzecie 2006/2007 uzupełnione i poprawione.
KOŚCIÓŁ ŚW. STANISŁAWA KOSTKI
Kościół św. Stanisława Kostki położony był w północnej części skarpy, w obrębie posiadłości jezuitów, które znajdowały się poza ówczesnym miastem. W tym samym miejscu stał drewniany kościółek wzniesiony około 1612 r. i zniszczony przez pożar w 1696 r. Budowę dużego, murowanego kościoła w stylu barokowym rozpoczęli jezuici w 1621 r. Budowa trwała bardzo długo i zakończono ją dopiero kosztem Szembeków w 1732 r. W 1774 r. kościół przejęli pijarzy. Świątynia była bardzo duża, wsparta na filarach, składała się z trzech obszernych naw. Nagrobków nie było żadnych. Kościół posiadał dwie wysokie wieże, na jednej z nich zegar. W 1853 r. władze carskie oddały kościół w użytkowanie ewangelikom, przyznając im 3 tysiące rubli na remont. Około 1880 r. zarządzono zdjęcie wież, które górowały nad nowo wybudowaną w 1877 r. cerkwią na dzisiejszym pi. Jana Pawła II30. W 1944 r. świątynia została zburzona przez Niemców, którzy urządzili w niej skład zboża. Po kościele pozostały tylko ruiny i fundamenty. Na placu po kościele wybudowano w latach sześćdziesiątych hotel „Polonez – Gromada”.
W pierwotnym drewnianym kościele został pochowany tymczasowo jeden z głównych fundatorów, Adam Kossobudzki, starosta łomżyński i wojewoda mazowiecki, który zmarł nagle 25 lipca 1629 r. Pogrzeb odbył się dopiero 9 stycznia 1630 r. 31 Być może w podziemiach kościoła pochowani byli i inni fundatorzy kościoła św. Stanisława Kostki.
Co by powiedziała Pani Donata Godlewska gdybym zaczął poprawiać jej opracowania.
W tym cytacie z ksiązki pani Godlewskiej jest oczywisty błąd, ponieważ kościół Stanisława Kostki nie stoi na miejscu drewnianego kościoła jezuitów . Stoi na terenach tych samych posiadłości jezuickich , ale kościół drewniany stał mniej więcej z tyłu, za obecnym II Liceum , na terenie boiska , co wynika z planu posiadłości jezuickich z 1619r. Nowy kosciół zaczęto budować na częsci terenów jezuickich przy ulicy Rządowej a więc do czasu pożaru kościół istniał i był używany , natomiast w międzyczasie był budowany nowy kościół murowany. Cytatu z książki nie należy zmieniać, ale go wyjaśnić , zgodnie ze stanem wiedzy na dzień dzisiejszy , aby nie powielać błędów. Pani Godlewska jest historykiem i naukowcem i na pewno zgodziłaby by sie z taką interpretacją. W wypowiedzi z ksiązki słowa “W tym samym miejscu stał drewniany kościółek wzniesiony około 1612 r.” należy rozumieć jako odnoszące sie do posiadłości jezuickiej, a nie dosłownie do placu gdzie stał kościół ewangelicki , bo to byłoby też niemożliwe.