Wielką inwencją twórczą przy tworzeniu, zagadek odznaczali się twórcy ludowi. Obserwując ludzi, a przede wszystkim otaczającą ich przyrodę, ubierali swoje spostrzeżenia w te krótkie formy. Im zagadka była krótsza, posiadała zabawniejszą, bardziej zaskakującą i dowcipniejszą odpowiedź, tym wydawała się ciekawszą.
Zbieraczem tutejszego folkloru był pochodzący z niedalekiego Jeżewa, etnograf i historyk Zygmunt Gloger. Podczas swoich wędrówek w latach 1865 1880 wzdłuż Narwi Biebrzy i Bugu zebrał setki zagadek. Zamieścił je w książce “ZAGADKI LUDOWE Z NADD BUGU I NARWI na pograniczu Mazowsza i Podlasia”. Poniżej publikujemy w.w książkę zamieszczoną na Bibliotece Cyfrowef Polona i za jej zgodą.
Redakcja serwisu.
ZAGADKI LUDOWE
Z nad Narwi i Bugu
na pograniczu Mazowsza z Podlasiem
w latach 1865 — 1880
spisał
Zygmunt Gloger,
Członek Komisyi Antropologicznej Akademii Umiejętności.
a) Zagadki,
1. Ni nóg, ni rąk.
Lezie na najwyzsy drąg
Chmiel,
2. Co to za kleatura,
Między pany siada,
Wsystkich rozwesela,
Sama nic nie gada
Świeca
3. Z jednego kęsa,
Dwa połcie mięsa,
Szydło, pudełko,
Dwie kopaniusek,
lub połysajek
Żołądź
4. W dzień jak obręc, w nocy jak wąż.
Kto odgadnie, będzie mój mąż
Pasek
5. W dzień jak drabinka, w nocy jak wąż,
Kto to odgadnie, będzie mój mąz
Sznurówka,
6.Dosyć się syn nachodzi,
Kim się ojciec narodzi
Dym
7. Wiekse od konia a mniejse od świni
Siodło
8. Co to za świeca,
Nikt ją nie zapala,
Całą noc przyświeca
Księżyc,
9. Łysy koń przez wrota patrzy
Księżyc,
10. Stoi w ogrodzie
Na jednej nodze,
mogę przysiadz,
Co w niej jest tysiąc
Makówka.
albo: Stoi kolek jak pachołek, mógbym
przysiądz, ze ma w głowie tysiąc
Makówka
albo: Stoi pałka, jest w gałce tysiąc.
na tej pałce gałka, mogbym przysiądz,
że w tej gałce tysiąc
Makówka
11. Cerwona dyśla, Pięknie wymyśla
Skrzypce
12. W lesie ścięto, W domu zgięto,
W stajni stało, Ogon dało
Smyczek
var. W boru ścięto ,
W domu gięto,
Na ręce wzięto,
Płakało
Skrzypce
13. Koń nad baranem
Macha ogonem
Smyczek i struny
14. Siedzi panna w ciemnicy,
Syje bez igły, bez nici
Pszczoła w ulu
15. Przysed malec-, wsadził palec,
I oblizał z dziury smalec
Miód.
16. . Stoi panna w subce
Dłubie palcem w d. . ..
Wyjmuje kawalce,
Oblizuje palce
Ul. Podbieranie miodu
17. Bór trzescy,
Baran wrzescy,
A koń wyryzuje
Skrzypce
18. Siwy koń pod same niebiosy idzie
Dym
19. Panna Dyjanna ,
Łyckiem przepasana,
Nikt tam nic wejdzie,
Gdzie Jona sama
Pomiotło do pieca
20. Stoi Panna w kąciku,
W czarnym Kabaciku
Miotła
21. Carna kokoska cubkiem bzdzi
Dymnik na domu
22. Kłania się, kłania się,
Przyjdzie do domu, wyciągnie się
Siekiera
23. Dziurawa płachta,
całe pole zlata
Brona
24. Garbaty Dziadek,
Całe pole obleciał
Sierp
25. gdzie idzie krzywa nie prosta?
– “Co Ci do tego , ogolona bida”
Łąka skoszona
26. Ctery bracia wiecnie się gonią,
A nigdy dognać nie mogą.
Koła
27. Pod zielonym dębem,
Zwinęła się kłębem.
Rzepa
28. Tęgo stoi, słabo wisi,
Sam kosmaty, koniec łysy
Orzech
29. Pełna becka wina,
A na niej obręców nima
Jajko
30. Co to za baryłecka –
Co w niej nima dziurki, ni gozdecka
Jajko
31, Do obory białe,
A z obory siakie-takie.
Jajko zjedzone
32. Właz kosmaty
W pękaty,
Kosmaty się rusyl,
Pękaty się skrusył.
Kot w garnku.
33. Panna młoda w piecu siada,
A pan młody scury jada.
Kot
34. Leciała siwoska, z nad Bugu
Koło ciepłoska,
Napotkała cyrulika:
Cyruliku, cyruliku,
nie widziałeś mamrotka?
Nie widziałem, Bo i sam się boje go.
Mysz, piec, szczur, kot.
Znad Narwi
var. Leciała siwocha
Koło ciepłocha,
Pytała się swiergota
Czy nie widział mamrotka
lub, czy nima w domu mamrota
Mysz, piec, świerszcz, kot,
35. Jedzie nie wozem,
Pogania nie bicem,
Złapał nie zwierza,
Obdarł nie pierza,
Zjadł nie mięso.
Czółno, wiosło, ryba, łuska,
36. Co to za zagadka,
Co pod jajkami gładka
Patelnia,
37. Co to za zagadka.
Co między nogami carna łatka
Rynka, tygiel
38. Carniuchna, maluchna,
Kłody podnosi,
Przy ziemi nie znać,
Nie można okiełznać.
Pchła,
39.Wziął za pępek .
Wrzucił na przętek
Pokrywa od garnka,
40. Macu, macu,
Przy gorącym placu
Piec.
41. Ni korzenia, ni kwiatu
Służy całemu światu
Sól.
42. Kryśtałowa karafecka,
Ni zatycki, ni denecka ,
Nigdy na stole nie bywa,
A cały świat jej używa.
Pierś
43. Zstąp. góry w swoje doły,
Weź podrygaca, bo pod sumkiem
Drze kosmac chleboraca.
Łóżko, kuty, kij, las, wilk, wół.
44. Przylecieli soldy -hołdy
I zajęli skiki- bryki.
A wy chlebniki,
Siadajta na owsianiki (lub plewniki)
Doganiajta sołdy – hołdy,
I odbierzta skiki – bryki.
Wilki, owce, ludzie, konie.
45.Sary, bury, ogon kusy,
Długie usy mas,
Daj mnie Boże do choiny.
Nic będę was!
Zając
46. Panieńskie rzemiosło,
Dokoła obrosło
Wianek
47. Co to za panienka,
dziurecka maleńka.
Wianek,
48. Becka na becce
Lisi ogon na wierzchu.
Trzcina.
49. Co to za zagadka,
Co przez p . . … kładka.
Wiadro,
50. Scęka, przęka
Nie jest cłowiekiem,
Wisi nad nami,
Chodzi do góry nogami
Zegar.
51.Nie je, nie pije, Chodzi i bije
Zegar,
52. Pełen zasieeek, Białeck jajeczek
Zęby.
53. Cer w on a grządka. Białe kurcątka.
Zęby.
54. Święty Roch,
Rozsypał groch, Miesiąc wiedział,
Nic powiedział,
“Słonko wstało,
Pozbierało.
Rosa
55. Sceka jak pies. ma usy jak pies,
i ogon jak pies, a nie pies, co to jest?
Suka
56. Siwy wół,
Wpił wody dół
Mróz
57. Święty Piotr,
Przewiesił jajuska przez płot.
Dynie pnące się po płotach na św.Piotra
58. Ni słońca, ni księżyca,
tylko sama ciemnica
W zadku
59. Siedzi panna w komorze,
A jej warkocz na dworze
Marchew
60. Żeby tatulo nie opas (opasł)
Toby obrosło, po pas.
Miotła, śmiecie.
61. Co to za wół,
Co ma siedm skór
Piec
62. Zęby nic moja simda pinda,
To sinduk pinduk byłby pod sam pęp
Miotła, śmiecie
63. Chojka to chojka, a na niej pęcek leży.
Miotła.
64.Święty Piotr,
Wsadził knot,
Aż w dziurce trzasł
Klucz i zamek,
65.Jak stoi to drga,
Jak leży to pcha,
Cerwony łeb ma.
Oset,
66. Koło pępka trwoga, a u dziury wesele.
Skrzypce,
67. Wsyscy z kijami, Do jednej jamy
Misa i łyżki.
68. Dwaj bracia przez miedzę siedzą
A nigdy siebie nie widzą.
lub: Brat brata bez miedzę nie widzi
Oczy.
69. Dwoma kłębkami do nieba dorzucę.
Oczy.
70. Pan panią ściska,
Az jej z d , . . pryska.
Sieczkarnia
71. 8toi dąb,
Na dębie konop,
Na konopiu glina,
Na glinie Świnia.
Stół, obrus, misa,
mięso wieprzowe
72. Gaj, pod gojem patrąj,
Pod patrąjem sapaj ,
Pod sapajem hapaj,
Pod hapajern grabąj,
Pod grabajem pęcaj ,
Poci pęcajem klęcaj,
Pod klęcąjem tupą
Człowiek.
73. Dziad babę za pep ciągnie.
Zawiasa,
74, Jedno mówi: daj Boże dzień,
Drugie mówi: daj Boże noc
Trzecie mówi: a ja cy w dzień, cy w nocy,
Muse wyracać ocy.
Łóżko, drzwi, okno.
75. Fiku miku, po goździku,
Co fik to goździk.
Łyżki w łyżniku.
76. Fitu miTu, fitn mitu.
Pełna skrzynia aksamitu.
Sadze w kominie
77. Go to za paskuda,
Co wisi koło uda.
Kieszeń
78. Sito nie ręcami wito,
w kącie zawiesono
Pajęczyna,
79. Kto nie dba to mie ma,
Kto dba to mię. nie ma.
Pajęczyna,
80. Cterech braci pod jedno capko stoją
Stół.
81. Co to za zagadka,
Co wisi koło zadka ?
lub: Co przy zadku sąsiadka?
Kieszeń,
82. Koło brzucha,
Wałkiem rucha,
A w dziurce wesele.
Żarna.
83.Leci krowa od Krakowa..
A z tyłka jej kapie
Żarna,
84.Brat brata siece,,
Biała krew ciece.
Żarna.
85. Jedzie sowa od Kossowa
A jej d… kap, kap, kap
Żarna
86. Sedł brat z siostrą a mąz z zoną,
Znleźli cztery jabłka pod jabłonią
Wzięli po jablusku a jedno sic ostało.
Jakże sie to stało?
Siostra brata -była żoną- męża.
87. Jena staruska mówiła do córki: „moja córko,
powiedz swojej córce, zęby jej córka nic prze-
budzała swej córko”. (Cem była staruska dla
śpiącej dziewecki?
Praprababką.
88. Zesło sie do karcmy żydów Kopa i Mendel,
wypili pół kwarty wódki i bardzo się popili.
Nie było ich kopa i mendel to jest 75,
ale jeden żyd zwał się Kopa a drugi Mendel.
89. Miedzy dwoma sosnami,
Stoi mazur z wąsami
Dzwon …?
90. Między dwoma sosnami,
siedzi sowa z wąsami.
91. Lata borsuk po zapłociu, Z nad Narwi
A za nim kiska się ciągnie.
Czółenko tkackie
var Zotte proste popod płociu lata.
Czółenko tkackie Z nad Buga
92. Weź na mnie. Poruchaj mnie.
Mnie ulży, Tobie zacięży.
Drzewo owocowe
93. Co to za panny,
Co na drzewie siedzą,
Skoro zejdą z drzewa,
To ich ludzie zjedzą.
Gruszki panny
94. Wisa wisi,
Choda chodzi
Wisa spadła,
Choda zjadła.
Gruszka i świnia
95. Cterech braci w jeden kierz strzela.
Wymię u krowy
96. Jestem z gliny stworzony jako Ądam,
Palili mnie w piecu jak świętego Erazma,
Wszyscy: urnie, używają.
A jak umrę. nawet nie pochowają.
Garnek
97. Z tylu i z przodu ogień sic pali
Dla ludzkiej przysługi, Znad Narwi
Tego kocham kto ma koniec długi.
Fajka, cybuch
98. Co to z mięsa wyrosło:
A we włosy posło?
Szczotka.
99. Cerwony ptasek,
Mielę d . . . . piasek.
Cebula.
100.Siedzi panna w kąciku,
W cerwouym kabaciku,
Jak ją rozbierali ,
Aż nad nią płakali.
Cebula,
101. Kitosi się, kitosi,
|I do góry podnosi,
Kitośnica jak dojnica,
A kitośnik jak wałek,
Kapusta z głąbem,.
102. Siedmdziesiąt sukien bez zapięcia.
Kapusta.
103. Co wyżej lasu,
Ozdoba całego światu.
Słońce
104. Machnął piasek skrzydłem .
Cały świat zasłonił jednym piórem.
Noc
105. Bez skrzydeł leci, bez nóg idzie.
Chmura
106. Żyje bez ciała, mówi bez języka,
Nikt go nie widzi a każdy go słysy,
Echo.
107. Siedzi na ścienie,
Wyszerzyła. ocenie, lub : Wyszerzyła p . ..
Igła.
108. Stoi panna w oknie
Warkocyk jej moknie,
Igła
109. Kupił konia bez ogon
Przyprawił mu ogon doma.
Igła
110. Jedno mówi: bieżmy,
Drugie mówi: leżmy,
Trzecie mówi: hitu, hitu,
Dobrze mi j tu.
Woda, kamień, trawa.
111. Chodzi kokoska po oborze,
Choć nie ma jajka a krzekorze.
Żuraw u studni.
112. Ctereeh braci stoi w dole,
Piąty do nich kole.
Studnia.
113. Garbaty dziadek nad p…. płace.
Żuraw przy studni.
114. Cerwone się narodzi.
W zieleni chodzi.
A białe ścięto,
I do dom wzięto.
Żyto.
115. Siedzi cygan na cygance,
Poty nie zlezie,
Az się osmarce.
Garnek z wrzątkiem.
116. Jadą goście,
Po lipowym moście,
Do glinianego dworu.
Groch, przetak, garnek.
117. O co to za pani
Co sto sukien na niej,
Jak wiatr zawionie,
Gołe ciało widać.
Kura.
118. Chodzi pani po mieście,
Na niej sukien sto, dwieście.
Kura
119. Chodzi panna po ulicy,
Na niej sukien nie prżelicy,
Jak wiatr owionie,
Goła d . . . błyska.
Kura
120. Zielone jak łąka, a nie łąka.
Białe jak mąka, a nie mąka,
Cerwone jak lis, a nie lis,
Ma ogonek jak mys, a nie nys.
Wiśnie
121. Ctery tyki,- Dwa patyki,
Piąte machajło.
Wół, lub krowa.
122. Jak był młody, we ćtery rogi trąbił,
Jak uros, góry przewraca.
Wół.
123. Skręcona, związana, po izbie skace.
Miotła.
124. Ma nogi a nie chodzi .
Ma usy a nie.słysy.
Grapa żelazna
125. Co nad nami,
Do wierzchu nogami.
Mucha
126. Co to za piasek, co w powietrzu lata,
Nie je, aie pije a używa świata,
Raz tylko krzyknie gdy się na świat rodzi,
Jednemu ulży, drugiemu zaskodzi.
Wiatry.
127, W pięty mierzy, w nos uderzy.
Wiatry.
128. Mętie jak puch, kole jak syciłem,
Samego króla z konia zsadzi.
Potrzeba.
129. Stoi dziad nad wodą,
I powiewa broda.
Kluczka do studni
130, Tego mi się chce,
Co po ziemi depce.
Tego mi się żąda ,
Co z portek wygląda.
Groch na strączku.
131. Siedzi panna w bruździe,
Trzyma konia na uzdzie,
Konik chodzi bockem,
Panna; mruży ockiem.
Kołowrotek
132. Ni do wydry, ni do surą,
Po brzegach kosmata,
W środku dziura.
Zarękawek futrzany
133. Dwa ucha, dwa końce,
A w środku goździk,
Kluczka nad studnią.
134. Siedzi ‘chłopiec na murku,
W cerwonym kapturku.
Zapałka
135. Na jednej jamc, sto jamek.
Naparstek
136,
Ile, na, niebie, gwiazdeczek
Tyle n ziemi dziuereczek
Ściernisko, rżysko
137. Nie na tom cie brał.
Żebym z tobą spał,
Jeno żebym wtykał i wymykał,
Kiedy będę chciał.
Rękawica
138. Weź na siebie.
Nie zlezie z ciebie,
Trzeba ściągać w potrzebie.
Chajdawery.
139. Leciała kiełbasa do lasa,
Przyleciał świder,
W łeb ją wyder.
Świnia i wilk.
140. Ni oców, ni usów, a ślepego wodzi
Kij.
141. Chodzi po polu, suka cego nie zgubił.
Myśliwy.
142. Wsystkim żonki daje, a sam nima.
Ksiądz,
143. Siedemdziesiąt lat,
Jak śnieg na te gore spad,
Nigdy nie ubywa,
Tyło zawse przybywa.
Siwizna.
144. Białe pole, carne nasienie,
Kto je sieje, ten rozumie.
Pismo.
145. Gwar ludu, ryk bydła, sum lasu,
Kra lodu, kita konopi.
Rataj, woły, socha, sośniki, bicz.
146. A za moją pindyryndą,
Dziewki, Hopcy z karcmy wyjdą.
Skrzypce.
—–Łamigłówki.—–
147. P. Jakich kamieni najwięcej w wodzie?
O. Mokrych.
148. P. Na cem ogon zajęcy?
O. Na strunach — włosień w smyku.
149. P. Jakich drzew najwięcej w lesie?
O. Okrągłych.
150. P. Dla czego zając ogląda się, gdy go psy gonią?
O. Bo nie ma z tyłu oka.
151. P. Dla czego zając gdy ucieka przed psami, więcej się boi się białego niż czarnego?
O. Bo o białym myśli, że się rozdział do bielizny, więc go prędzej dogoni.
152. P. Pod jaki krzak chowa się zając w czasie deszczu?
O. Pod mokry.
153. P. Dla czego wrony lecą do lasu?
O. Bo las do nich nie chce.
154. P. Co się z kogutem robi gdy siedm lat skończy?
0. Zacznie ósmy.
155. P. Dla czego kogut gdy pieje, oczy zamyka?
O. Bo umie na pamięć swoją nutę.
156. P, Gdy bocian stoi na jednej nodze, co robi z drugą-?
0. Podkula.
157. P, Wiele jest kopytek u półpięty kozy?
O. Pół kopytka
158. P. Wiele szyb potrzeba clo całego okna?
O. Ani jednej.
lub: P. Wiele kafli potrzeba do całego pieca?
O. Ani jednego.
159. P. Jak kij położyć, żeby nikt przezeń nie przeskoczył?
O. Pod ścianą.
160. P. Co jest najstarszego w kole?
O. Buksa.
161. P. Kto najprzód we drzwi wchodzi, a do budynku nigdy nie wejdzie?
O. Klucz,
162. P. Który, święty ma: dwie dusze, dwie głowy, czworo oczu, rąk i nóg?
O. Święty stan małżeński.
163. P. Kto sam zimny, a ciepłego zagrzewa?
O. Kożuch.
164. P. Kto się nie urnie dobrze wyspać?
O. Ten, kto sobie nie urnie dobrze posłać.
165. P. Która czapka jest najcieplejsza?
0. Ta, którą kto ma na głowie, bo inne go nie grzeją.
166. P. Który but jest dobry?
O. Niedziurawy,
167, P. Z jakiego drzewa liść nigdy nie opada?
O. Z malowanego.
168. P. Dla kogo dłuższa wieczność, a dla kogo krótsza?
O, Dla tych dłuższa, co sie dawniej narodzili, a krótszą dla tych. co później.
169. P. Co Bóg ma, a czego nie ma?
O. Ma wszystko, a nie ma równego sobie.
170. P. Poczem rozróżnić srokę samca od samicy ?
O. Samiec jest czarno-biały, a samica biało-czarna.
171. P. Jak ze słomy zrobić masło?
O. Powtarzać prędko: słoma, słoma, słoma.
172. P. Jakim sposobem dwoma dziurami jedną załatać?
O. Wetknąć nos w gębę.
173. P. Dla czego każdy omija na drodze kamień?
O. Bo go kamień minąć nie chce.
174. P. Strzelec zabił jednego z dziesięciu gołębi chodzących po polu,
Ileż się zostało ?
O. Ani jeden, bo wszystkie uciekły.
175. P. Z góry na dół, ze strony na stronę, niech będzie Imię Pańskie błogosławione, co to jest?
O, Przeżegnanie.
176. P. Kto czego nigdy nie zaznaczył i nigdy nie skończy?
O. Bóg bytności swojej.
Opracowanie Redakcja Serwisu.
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|