Zapachniało masłem i wolnością.

ZAPACHNIAŁO MASŁEM I WOLNOŚCIĄ

Są takie miejsca, do których często powracasz, o których lubisz wspominać, czasem wielokrotnie innym opowiadasz sądząc, że Twoi słuchacze zatapiają się wraz z Tobą w krainę urzekających wrażeń. Jednym z takich miejsc jest dom rodzinny wraz z całym jego otoczeniem i Twoje najmłodsze lata te, które wyczarowały tamte dni nigdy nie blednącym kolorytem i wiecznie trwałymi fotografiami.
Dom, w którym się urodziłem, był własnością pp. Janowskich. Gospodarz owego drewnianego domu przy ulicy Dwornej 54 w Łomży, słynny wówczas piekarz z Zielonej, zajmował większą część budynku. Natomiast w pozostałej części mieszkali lokatorzy: pp. Górscy na poddaszu i my, rodzina Bońkowskich, na parterze; początkowo w dwóch pokoikach, a po wyzwoleniu w 1945 roku, tylko w jednym, zwanym kuchnią, przerobionym z dawniejszego sklepiku gospodarza. Był to ostatni dom przy ulicy Dwornej po stronie parzystej. Dziś w tym miejscu stoi dom murowany o wyższym numerze. Okna naszego mieszkania, skierowane ku północy, w kierunku Narwi, pozwalały dostrzec dwie smukłe wieże kościoła w Piątnicy, strzelające ponad horyzont.

Przedstawiany przeze mnie powyższy kadr z najodleglejszego „filmu” mego dzieciństwa sięga oczywiście czasów II wojny światowej, jeszcze przed okrutnym bombardowaniem Łomży. Reżyser kręconego wówczas „filmu” miał zaledwie cztery lata, a był to rok 1942. W tym właśnie czasie przyszła na świat moja najmłodsza siostra, której narodziny doskonale pamiętam. To właśnie wtedy, trzymając się ręki ojca, poszliśmy do najlepiej zaopatrzonego w przeróżne żywnościowe produkty sklepu na rogu ulicy Dwornej i Krótkiej, we wspaniałej kamienicy dr Wejrocha.

Wewnątrz sklepu znajdowało się stoisko z pieczywem wraz z innymi artykułami spożywczymi, spośród których najlepiej zapamiętałem smaczne cukierki „raczki” i landrynki „malinki” oraz stoisko z nabiałem, z którego rozchodził się po całym sklepie wspaniały zapach świeżego masła.
Do dziś „chodzi za mną” ten czarujący zapach, którego, niestety, nie da się wydobyć z żadnej maślanej kostki o najbardziej wyszukanych nazwach, czy prześcigających się w estetyce etykietach. Jedynie jeszcze pachniało prawdziwym masłem, które przynosiła moja mama w targowe dni ze Starego Rynku, mające kształt  osełki owiniętej chrzanowymi liśćmi.
Ale wraz ze zniknięciem Starego Rynku, tudzież ulicy Dwornej, Polowej, Długiej, Św. Mikołaja na długie lata zanikł zapach świeżego masła.
Jednak rodowitym łomżyniakom mojego pokolenia i starszym, nigdy nie wymazały się z pamięci i serca tradycyjne nazwy ulic. Kiedy moją rodzinną ulicę Dworną przemianowano na Stalina, mieszkałem już na Wiejskiej. Niemniej jednak ściskało coś za gardło, że spośród najstarszych ulic 1000-letniego grodu, ta właśnie na długie lata zamilknie swoją historycznością. Wprawdzie przemianowanie Dwornej na haniebną postać Stalina będzie krótkotrwałe, to jednak owoc jej „bohatera”, dzieło „22 lipca”, pozostanie jeszcze na wiele lat.

Żeglickiego, Armii Czerwonej, Buczka zawsze były obce dla rodowitych łomżyniaków. Najkomiczniej wypadła sprawa z ulicą Świętego Mikołaja, przy której położony jest stary zabytkowy cmentarz łomżyński. Można nieraz było słyszeć z ust sędziwych łomżynianek i łomżyniaków: „mnie już czas na św. Mikołaja” i rozumiało się, że czas na cmentarz. Ale jakże w czasach „cywilizacji” i „postępu” mogła nie ujść uwadze ulica z imieniem świętego? Rozprawiono się ze św. Mikołajem dość
kompromisowo i bezboleśnie. Po prostu pozbawiono go świętości, a do imienia dopisano nazwisko  słynnego astronoma Kopernika. To chwalebne, że ks. kanonik Mikołaj Kopernik po przeszło 400 latach zagościł również w stolicy diecezji łomżyńskiej. Ale czy wśród nowo powstających ulic naszego miasta nie znalazłaby się odpowiednia dla Astronoma z Torunia? Zaś św. Mikołaj powróciłby, ubogacając tradycje nie tylko w nazewnictwie.
I w takim to stanie żegnałem moje rodzinne miasto, opuszczając Ojczyznę, którą nazwano  Polską Rzeczpospolitą Ludową (PRL), udając się jesienią 1989 roku na byłe tereny tego samego (białostockiego) województwa, a wtedy Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Okazało się, na szczęście, że do PRL-u już nie wrócę. Nie wyjadę też ze Związku Radzieckiego, bo go już nie ma, ani z BSRR, gdyż kraj ten, w którym duszpasterzuję, przemianowano na Republikę Białoruś.
Kiedy latem 1991 roku przekroczyłem granicę w Kuźnicy Białostockiej, znalazłem się już w Rzeczypospolitej Polskiej. Dane mi również było odwiedzić rodzinną Łomżę. Tym razem mogłem zaoszczędzić swój debiutowy kadr kosztem przywróconej rzeczywistości. Wysiadam z autobusu warszawskiego celowo na Al. Legionów, aby dłuższą droga udać się do klasztoru kapucyńskiego, odkrywając nowe obiekty i nowe ulice Łomży. I oto odżywają lata małego Jasia „reżysera”, który z Al. Legionów skręca w ul. Polową, a potem w Sienkiewicza, obok spalonego budynku, a przy którym zginął słynny druh Hm Kaliwoda, przez Plac Jana Pawła II do ul. Dwornej. I oto tu kumulacyjny punkt doznań: na rogu Dwornej i Krótkiej, w kamienicy śp. dr Wejrocha, nie ma już straszącego „Satyra”, z którego zionęło alkoholem, ale pojawił się jakiś nowoczesny, nie od razu rozpoznany przeze mnie co do branży sklep. I o dziwo! zapachniało masłem.
(„Kontakty” 1992)

Opracował O Jan Bońkowski