ZAPOMNIANY GARNIZON
Wojsko Polskie w Zambrowie po 1945 r.
Wstęp
Historia zambrowskich koszar powstałych na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX stulecia jest dość dobrze znana aczkolwiek nie ukazała się dotychczas kompleksowa monografia dotycząca tegoż garnizonu. Poza monografiami 71. Pułku Piechoty oraz Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty i Mazowieckiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii im. gen. Józefa Bema brakuje ogólnie dostępnych materiałów dotyczących innych wojsk kwaterujących w zambrowskich koszarach (patrz Wybrana bibliografia). Tym bardziej warto krótko przybliżyć oddziały i urzędy wojskowe wchodzące w skład Armii Rosyjskiej, Wojska Polskiego, Armii Czerwonej oraz Armii Niemieckiej które stacjonowały w Zambrowie [1]. Praktycznie nie znaną pozostaje historia funkcjonowania Garnizonu Zambrów w okresie powojennym zwłaszcza w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych kiedy to dokonano ogromnej rozbudowy a następnie szybkiej redukcji potencjału bojowego Wojska Polskiego. Niniejszy artykuł jest próbą usystematyzowania oraz chronologicznego przedstawienia jednostek i instytucji wojskowych (oraz ich struktur organizacyjnych) które stacjonowały w Zambrowie w latach 1945-2011.
Jednostki stacjonujące w Zambrowie w latach 1889-1944
Jednostki wojskowe
w latach 1945-1951
Odstępująca Armia Niemiecka pozostawiła zdewastowane koszary dodatkowo zniszczone przez walki o Zambrów latem 1944 r. [2]. Początkowo w koszarach ulokowano oddziały Armii Czerwonej a następnie do 1947 r przebywały w nich pododdziały KBW stacjonujące w województwie białostockim w tym szwadron 9. Specjalnego Pułku KBW a następnie kompania 9. Samodzielnego Batalionu Operacyjnego KBW.
Rozkazem dowódcy Okręgu Wojskowego Nr IV (Wrocław) z dnia 13 lipca 1946 r. do dnia 25 lipca 11. Dywizja Piechoty (bez 33. Pułku Artylerii Lekkiej) na stałe bazująca na terenie Ziemi Lubuskiej czasowo przedyslokowana została na teren województwa białostockiego z równoczesnym operacyjnym podporządkowaniem Wojewódzkiemu Komitetowi Bezpieczeństwa w Białymstoku. W skład dywizji wchodziło dowództwo (JW 2437) rozmieszczone w Zambrowie, 38. Pułk Piechoty (JW 3564) zakwaterowany w Łomży, 40. Pułk Piechoty (JW 2493) którego jeden batalion zakwaterowano w Zambrowie oraz 42. Pułk Piechoty (JW 3567). Oddziały prowadziły działania operacyjne na terenie powiatu łomżyńskiego, ostrołęckiego, kolneńskiego i wysokomazowieckiego. Pod koniec października 1946 r. jednostki dywizji za wyjątkiem 38. Pułku Piechoty który czasowo pozostał w Łomży powróciły do stałych garnizonów. W tymże czasie dywizją dowodził płk Zygmunt Bobrowski.
Na początku lat pięćdziesiątych utworzono bataliony budowlane podlegające dowódcom okręgów wojsko-wych lub rodzajów wojsk. Zadaniem batalionów była budowa obiektów wojskowych oraz prace na rzecz gospodarki narodowej. Do batalionów w większości kierowano specjalnie wytypowanych poborowych którzy mieli nieodpowiednie pochodzenie społeczne bądź istniały podejrzenia o ich wrogim stosunku do „Polski Ludowej”. Jednym z tychże batalionów był 13. Batalion Budowlany (JW 1244) sformowany i stacjonujący w pierwszej połowie tejże dekady w Zambrowie. Pododdziały batalionu odbudowywały zrujnowane koszary w Zambrowie oraz wykonywały prace budowlano-remontowe w innych garnizonach znajdujących się na tym terenie.
Jednostki 24. Dywizji Piechoty
w latach 1951-1952
W 1951 r. w Zambrowie zakwaterowano dowództwo i sztab 24. Dywizji Piechoty (JW 3148) oraz 81. Pułk Piechoty (JW 4193), 86. Pułk Piechoty (JW 3942), 57. Dywizjon Artylerii Przeciwpancernej (JW 5919), 21. Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej (JW 5960), 58. Batalion Łączności (JW 5827), 43. Kompanię Obrony Przeciwchemicznej, pluton zwiadu i pluton samochodowy wchodzące w skład dywizji. Równocześnie z innymi jednostkami dywizji przystąpiono do formowania 138. Pułku Artylerii Lekkiej (JW 5772) który w dniu 25 października 1951 r. przeniesiono do docelowego garnizonu w Łomży. Dywizja weszła w skład nowo powołanego 9. Korpusu Piechoty typu B z dowództwem (JW 5046) w Lublinie. Oprócz niej w składzie korpusu znajdowała się 3. Dywizja Piechoty z dowództwem w Lublinie, 25 Dywizja Piechoty z dowództwem w Siedlcach, 118. Pułk Artylerii Ciężkiej i 53. Batalion Łączności z Lublina oraz 68. Batalion Saperów z Krasnegostawu. Nowo formowana dywizja otrzymała etat typu B „mała konna” różniący się stanami liczebnymi i etatowym uzbrojeniem od dywizji piechoty typu A i B „duża konna”. Po przyjęciu planu redukcji jednostek o niskich stanach ukompletowania co nastąpiło w październiku 1952 r. rozkazem Ministra ON Nr 0079/Org. z dnia 20 listopada do dnia 20 grudnia tegoż roku rozformowano 24, 25. oraz 30. Dywizję Piechoty które nigdy nie osiągnęły etatowych stanów osobowych. Dowódcą dywizji był ppłk a następnie płk Andrzej Freń pozostający na tym stanowisku do listopada 1952 r. kiedy to objął dowództwo 18. Dywizji Piechoty w Ełku.
Struktura organizacyjna dowództwa 24. Dywizji Piechoty typu B „mała konna”
– dowódca dywizji wraz z zastępcami
– sztab
– kwatermistrzostwo
– wydział polityczny
– wydział informacji
– dowódca artylerii
– szef służby uzbrojenia
– szef służby inżynieryjnej-saperskiej
– szef służby chemicznej
– szef służby zdrowia
– prokuratura wojskowa
Łącznie: 63 żołnierzy, 5 pracowników cywilnych
Struktura organizacyjna 81. i 86. Pułku Piechoty
– dowództwo
dowódca z zastępcami
sztab
kwatermistrzostwo
sekcja polityczna
sekcja informacji
– 1. batalion piechoty
– 2. batalion piechoty
– bateria moździerzy
– bateria armat
– bateria artylerii przeciwpancernej
– bateria artylerii pancernej
– kompania przeciwlotnicza
– kompania łączności
– kompania saperów
– kompania sanitarna
– pluton zwiadu
– pluton ochrony
Łącznie: 1234 żołnierzy, 5 pracowników cywilnych
Struktura organizacyjna 57. Dywizjonu Artylerii Przeciwpancernej
– dowództwo
– 1. bateria artylerii przeciwpancernej
– 2. bateria artylerii przeciwpancernej
– 3. bateria artylerii przeciwpancernej
– pluton amunicyjny
Łącznie: 205 żołnierzy, 5 pracowników cywilnych
Struktura organizacyjna 21. Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej
– dowództwo
– 1. bateria artylerii przeciwlotniczej
– 2. bateria artylerii przeciwlotniczej
– pluton dowodzenia
Łącznie: 225 żołnierzy, 9 pracowników cywilnych
Struktura organizacyjna 58. Batalion Łączności
– dowództwo
– kompania dowodzenia
– kompania telefoniczno-kablowa
– kompania szkolna
Łącznie: 154 żołnierzy, 13 pracowników cywilnych
Struktura organizacyjna 43. Kompanii Obrony Przeciwchemicznej
– pluton odkażania terenu
– pluton odkażania umundurowania
– pluton szkolny
– drużyna rozpoznawcza
– drużyna gospodarcza
Łącznie: 38 żołnierzy
Struktura organizacyjna plutonu zwiadu
– 1. drużyna piechoty
– 2. drużyna piechoty
– 3. drużyna samochodów pancernych
– 4. drużyna motocyklistów
Łącznie: 36 żołnierzy
Struktura organizacyjna plutonu samochodowego
– drużyna samochodów ciężarowych
– drużyna samochodów osobowych
– drużyna naprawcza
Łącznie: 26 żołnierzy
Jednostki szkolne
w latach 1952-1955
Po rozformowaniu 24. Dywizji Piechoty w Zambrowie zakwaterowano na krótko Ośrodek Szkolenia Oficerów Rezerwy Nr 2 (JW 2984). Zadaniem ośrodka podporządkowanego dowództwu Okręgu Wojskowego Nr I (Warszawa) było szkolenie oficerów rezerwy na potrzeby jednostek piechoty. Po krótkim pobycie w Zambrowie ośrodek przeniesiono do Przemyśla. Ponadto w tymże czasie funkcjonował Ośrodek Szkolenia Oficerów Rezerwy Nr 1 w Ciborzu podlegający dowództwu Okręgu Wojskowego Nr IV (od 1 stycznia 1954 r. Śląski Okręg Wojskowy). Zgodnie z planem mobilizacyjnym ośrodki na czas „W” formować miały zapasowe pułki piechoty których zadaniem było uzupełnianie jednostek liniowych.
Rozkazem Ministra ON Nr 064/Org. z dnia 19 października 1953 r. w Zambrowie sformowano 104. Samodzielny Pułk Piechoty (JW 5672) mający według etatu 1328 żołnierzy i 12 pracowników cywilnych. Pułk będący jednostką szkolną nieoficjalnie zwany także pułkiem zabezpieczenia był jedynym samodzielnym pułkiem piechoty w ówczesnej strukturze WP podporządkowanym bezpośrednio Szefowi Zarządu VIII Uzupełnień i Służby Wojskowej Sztabu Generalnego WP a następnie dowództwu Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Rozkazem Dowódcy Warszawskiego OW Nr 071/Org. z dnia 14 kwietnia 1955 r. pułk przeniesiono do Bakończyc koło Przemyśla równocześnie zmniejszając stan liczebny do 522 żołnierzy. Rozkazem Ministra ON Nr 0026/Org. z dnia 4 września 1956 r. i idącym za tym Zarządzeniem Dowódcy Warszawskiego OW Nr 01103/Org. z dnia 22 września 1956 r. pułk uległ rozformowaniu do końca tegoż roku. Dowódcą był mjr/ppłk Zygmunt Witek (4 grudzień 1953-31 grudzień 1955) a następnie mjr Alfred Borysewicz (1 styczeń 1956-2 styczeń 1957) w latach 1966-1969 Szef Powiatowego Sztabu Wojskowego w Łomży.
Struktura organizacyjna 104. Samodzielnego Pułku Piechoty
– dowództwo
dowódca z zastępcami
sztab
kwatermistrzostwo [3]
sekcja polityczna
sekcja informacji
– 1. szkolny batalion piechoty
– 2. batalion piechoty
– kompania specjalna [4]
– pluton łączności
– pluton gospodarczy
– ambulatorium
Łącznie: 1328 żołnierzy
Jednostki 1. Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej im. Tadeusza Kościuszki
Rozkazem Ministra ON Nr 0057/Org. z dnia 19 września 1955 r. oraz wykonawczym Rozkazem Dowódcy Warszawskiego OW Nr 0031/Org. z dnia 30 września 1955 r. 1. Warszawską Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki do 20 grudnia 1955 r. przeformowano w dywizję zmechanizowaną typu B włączając ją w skład 9. Korpusu Armijnego. W Zambrowie rozmieszczono nowo sformowany 24. Batalion Czołgów i Artylerii Pancernej (JW 1404), 21. Szkolny Batalion Czołgów (JW 3102), 14. Batalion Rozpoznawczy (JW 1878) oraz 35. Ruchomą Bazę Remontu Czołgów (JW 1550). Równocześnie do 1. DZ włączono 33. Pułk Czołgów Średnich (JW 1212) z 15. DZ stacjonujący w Ostródzie. Pułk przeniesiono do Zambrowa gdzie skoncentrowano wszystkie jednostki pancerne dywizji. W zamian do 15. DZ przeszedł dotychczas samodzielny 11. Pułk Czołgów Średnich z Giżycka.
W 1956 r. rozformowano wiele jednostek stacjonujących w garnizonach na Warmii i Mazurach po których pozostała doskonała baza koszarowo poligonowa wybudowana dla armii niemieckiej przed 1939 r. Równocześnie przemiany polityczne w kraju jakie nastąpiły po październiku 1956 r. spowodowały iż wojsko przekazało wiele obiektów na potrzeby administracji terenowej. W Sztabie Generalnym WP opracowano plan opuszczenia zbędnych kompleksów wojskowych oraz przedyslokowanie jednostek czym objęto między innymi 1. Warszawską Dywizję Zmechanizowaną. Do kwietnia 1957 r. rozformowano 33. Pułk Czołgów Średnich równocześnie do Giżycka przedyslokowano pozostałe jednostki dotychczas zakwaterowane w Zambrowie za wyjątkiem 24. Batalionu Czołgów i Artylerii Pancernej który przeniesiono do Sanoka i włączono w skład 9. Dywizji Piechoty. Podczas stacjonowania w Zambrowie dowódcą pułku był ppłk Wacław Feryniec [5]. Wraz z przeniesieniem jednostek 1. Warszawskiej DZ z dotychczasowych miejsc postoju nastąpiła faktyczna likwidacja zambrowskiego garnizonu gdyż w mieście pozostała jedynie Wojskowa Komenda Rejonowa przez co utrzymano formalny status garnizonu WP. Cały kompleks koszarowy przeznaczony został na mieszkania komunalne oraz siedzibę urzędów i instytucji. Na części terenów powojskowych powstały Zambrowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego. Zachowane obiekty koszarowe wpisane zostały do rejestru zabytków w dniu 26 stycznia 1989 r. (nr rej. 382).
Struktura organizacyjna 33. Pułku Czołgów Średnich
– dowództwo
dowódca z zastępcami
sztab
kwatermistrzostwo
sekcja techniczna
sekcja polityczna
sekcja informacji
– 1. kompania czołgów
– 2. kompania czołgów
– 3. kompania czołgów (skadrowana)
– kompania piechoty zmotoryzowanej
– pluton rozpoznawczy
– pluton przeciwlotniczy
– pluton saperów
– pluton łączności
– pluton transportowo-gospodarczy
– drużyna regulacji ruchu
– ambulatorium
Łącznie: 338 żołnierzy, 35 czołgów średnich T 34/85, 1 kołowy transporter opancerzony BTR 152
Struktura organizacyjna 24. Batalionu Czołgów i Dział Pancernych
– dowództwo
dowódca z zastępcami
sztab
kwatermistrzostwo
sekcja techniczna
sekcja polityczna
– 1. kompania czołgów średnich
– 2. kompania czołgów średnich
– 3. kompania dział pancernych
– 4. kompania dział pancernych
– kompania piechoty zmotoryzowanej
– pluton przeciwlotniczy
– ambulatorium
Łącznie: 519 żołnierzy, 22 czołgi średnie T 34/85, 20 dział pancernych ISU 122, 1 kołowy transporter
opancerzony BTR 152
Struktura organizacyjna 21. Szkolnego Batalionu Czołgów
– dowództwo
dowódca z zastępcami
sztab
kwatermistrzostwo
sekcja polityczna
– szkolna kompania dowódców czołgów
– szkolna kompania mechaników kierowców
– szkolna kompania działonowych i ładowniczych
– kompania obsługi
– ambulatorium
Łącznie: 410 żołnierzy, 2 czołgi ciężkie IS 2, 6 czołgów średnich T 34/85, 2 działa pancerne ISU 122, 1 ciągnik
pancerny
Struktura organizacyjna 14. Batalionu Rozpoznawczego
– dowództwo
dowódca z zastępcami
sztab
kwatermistrzostwo
sekcja techniczna
sekcja polityczna
– kompania motocyklistów
– kompania czołgów
– kompania piechoty zmotoryzowanej
– ambulatorium
Łącznie: 318 żołnierzy, 10 czołgów średnich T 34/85, 5 samochodów pancernych BA 64
Struktura organizacyjna 35. Ruchomej Bazy Remontu Czołgów
– kierownictwo
– sekcja administracyjno-gospodarcza
– sekcja technicznego zaopatrzenia
– sekcja kontroli technicznej
– szkolna kompania młodszych specjalistów remontu czołgów
– pluton remontu czołgów
– pluton robót specjalnych
– ambulatorium
Łącznie: około 170 żołnierzy
Administracja wojskowa
w latach 1956-2011
Wojskowa Komenda Rejonowa w Zambrowie utworzona została Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego WP Nr 075 z dnia 30 kwietnia 1956 r., dowódcą Grupy Organizacyjno-Przygotowawczej został por. Stefan Świeżak. Komenda zakwaterowana w Bloku Nr 18 przy Alei Wojska Polskiego rozpoczęła funkcjonowanie z dniem 30 czerwca 1956 r. mając w podporządkowaniu powiat zambrowski i wysokomazowiecki. W czerwcu następnego roku przeniesiona została do budynku przy ulicy Magazynowej 9. Od lipca 1957 r. pełniła rolę nieetatowej Komendy Garnizonu Zambrów i pozostawała na zaopatrzeniu gospodarczym JW 5523 stacjonującej w Łomży. Wraz z reorganizacją terenowych organów administracji wojskowej i włączeniem ich w skład systemu Obrony Terytorialnej Kraju Wojskowa Komenda Rejonowa w Zambrowie przekształcona została w 1966 r. w Powiatowy Sztab Wojskowy a następnie po likwidacji większości terenowych struktur OTK i reorganizacji administracji wojskowej co nastąpiło w 1975 r. w Wojskową Komendę Uzupełnień podlegającą Wojewódzkiemu Sztabowi Wojskowemu w Łomży. Wojskowa Komenda Uzupełnień w Zambrowie zakończyła działalność z dniem 31 stycznia 2011 r. a jej następcą prawnym została WKU w Łomży która przejęła w podporządkowanie powiat zambrowski.
Struktura organizacyjna powiatowego sztabu wojskowego
– szef
zastępca d/s operacyjno szkoleniowych- szef wydziału operacyjno-szkoleniowego i obrony przed bmr
zastępca szefa d/s mobilizacji i uzupełnień- wojskowy komendant rejonowy
– wydział operacyjno-szkoleniowy i obrony przed bronią masowego rażenia
– wojskowa komenda rejonowa
sekcja I mobilizacji i administracji rezerw
sekcja II poboru
sekcja III rezerw oficerskich
– kancelaria
Inne jednostki
Rozkazem organizacyjnym Ministra ON z dnia 9 lutego 1952 r. utworzono w Zambrowie 62. Garnizonową Piekarnię Wojskową kategorii C której zadaniem był wypiek pieczywa na potrzeby bieżące oraz zapasy magazynowe dla jednostek stacjonujących w Zambrowie, Ostrowi Mazowieckiej-Komorowie i Łomży a także przebywających na terenie poligonu w Czerwonym Borze [6]. Piekarnia najprawdopodobniej zlikwidowana została wraz z redukcją Wojska Polskiego przeprowadzoną w latach 1954-1955.
Fotografie zachowanych budynków koszarowych w Zambrowie.
Fotografie według stanu z maja 2015 r. M. Kaczyński.
Przypisy
1. Pominięto jednostki i urzędy wojskowe czasowo stacjonujące w Zambrowie w latach 1914-1921 oraz 1939-1945.
2. W Zambrowie znajduje się cmentarz wojskowy na którym spoczywają żołnierze Armii Czerwonej wpisany w dniu 30 grudnia 1991 r. do rejestru zabytków pod numerem A-423.
3. W artykule użyto powszechnie znanego terminu kwatermistrzostwo pomimo iż tenże organ w latach 1953-1956 nosił nazwę służby tyłów (Główny Zarząd Tyłów WP, Zarząd Tyłów, Wydział Tyłów, Sekcja Tyłów) będący powieleniem wzorów radzieckich.
4. Autorowi nie udało się ustalić dokładnego przeznaczenia tejże kompanii być może w jej skład wchodził pluton saperów i pluton chemiczny (tak jak w utworzonych później pułkach OTK) albowiem pomimo nazwy „kompania specjalna” pododdział najprawdopodobniej nie miał wiele wspólnego z powszechnie znanym przeznaczeniem współczesnych oddziałów specjalnych.
5. Wacław Feryniec w stopniu podporucznika brał udział w bitwie pod Studziankami 9-16 sierpnia 1944 r. dowodząc plutonem zwiadu kompanii sztabowej 1. Warszawskiej Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte, będąc równocześnie dowódcą czołgu średniego T 34/76 o numerze taktycznym „102” co było pierwowzorem jednej z postaci w powieści Janusza Przymanowskiego „Czterej pancerni i pies”. Podpułkownik Wacław Feryniec po okresie dowodzenia 33. Pułkiem Czołgów Średnich objął stanowisko czasowo pełniącego obowiązki dowódcy 11. Pułku Czołgów i Artylerii Pancernej w Giżycku włączonego w skład 1. Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej im. Tadeusza Kościuszki.
6. W latach pięćdziesiątych był to Poligon Artyleryjski Nr 19 (JW 2679) a następnie od 1957 r. Obóz Ćwiczeń i Poligon Artylerii „Czerwony Bór” (JW 2679). Na terenie Poligonu Artyleryjskiego Nr 19 powstał obóz ćwiczebny 24. Dywizji Piechoty składający się z drewnianych budynków i baraków dla dowództwa i sztabu dywizji, dowództw jednostek, kasyna, stołówki, magazynów, stajni oraz innych budynków gospodarczych. Żołnierze poszczególnych pod
oddziałów kwaterowali w namiotach. W ciągu krótkiego istnienia dywizji z obozu korzystała głównie artyleria 24. DP. Analogicznie do obozu 24. DP nieopodal powstał obóz ćwiczebny 1. Dywizji Piechoty będącej dywizją o znacznie wyższym stopniu ukompletowania z którego korzystały w późniejszym okresie jednostki 1. Dywizji Zmechanizowanej. Obozy istniały do 1957 r. kiedy to zaprzestano takiej formy szkolenia poligonowego wojsk a istniejące budynki uległy rozbiórce.
Skróty użyte w tekście
bmr– broni masowego rażenia
b/n– bez numeru
DP– Dywizja Piechoty
JW– Jednostka Wojskowa
KBW– Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego
NDWP– Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego
ON– Obrony Narodowej
OTK– Obrona Terytorialna Kraju
Stalag- Stammlager, obóz jeniecki dla szeregowych i podoficerów
WP– Wojsko Polskie
Wybrana bibliografia
– Dobroński Adam Filipow Krzysztof. Strzelcy Kresowi z Zambrowa 71 Pułk Piechoty, Białystok 1996.
– Domański Erazm, Kospath-Pawłowski Edward, Matusiak Piotr, Odziemkowski Janusz, Panecki Tadeusz, Rawski Tadeusz. 1 Dywizja Piechoty w Dziejach Oręża Polskiego, Pruszków 1998.
– Frontczak Kazimierz Siły Zbrojne Polski Ludowej. Przejście na stopę pokojową, Warszawa 1974.
– Grot Leszek, Konecki Tadeusz, Nalepa Edward. Pokojowe dzieje Wojska Polskiego, Warszawa 1988.
– Kajetanowicz Jerzy. Polskie Wojska Lądowe 1945-1960 skład bojowy, struktury, uzbrojenie, Toruń 2005.
– Kajetanowicz Jerzy. Dywizje zmechanizowane Wojska Polskiego w latach 1950-1954 „Poligon” Nr 6 (47) listopad-grudzień 2014.
– Łukasik Jan. Szkoła Podchorążych Rezerwy Piechoty, Pruszków 1999.
– Łukasik Jan. Szkoła Podchorążych Rezerwy Artylerii im. Józefa Bema, Pruszków 1999.
– Mazaraki Ferdynand. Zarys historii wojennej 71 pułku piechoty, Warszawa 1929.
– Pestka Henryk. 2. Samodzielny Batalion Inżynieryjny 1960-1990 w dokumentach, relacjach, wspomnieniach, Łomża 2014.
– Piotrowski Paweł. Wojsko Polskie w czasie wojny koreańskiej „Nowa Technika Wojskowa” Nr 1/98.
– Piotrowski Paweł Sląski Okręg Wojskowy. Przekształcenia organizacyjne w latach 1945-1956, Warszawa 2003.
– Praca Zbiorowa pod redakcją Mikołaja Plikusa. Mała Kronika Wojska Polskiego 1943-1975, Warszawa 1975.
– Praca Zbiorowa. Warszawski Okręg Wojskowy, Historia i Współczesność, Warszawa 1997.
– Rejestr zabytków nieruchomych województwa podlaskiego.
– Tchórzewski Maciej Krzysztof. 24. Dywizja Piechoty. Ostatnia „wielka jednostka” Wojska Polskiego na Ziemi Łomżyńskiej,
Serwis Historyczny Ziemi Łomżyńskiej (www.historialomzy.pl).
– Zawistowski Andrzej Kombinat. Dzieje Zambrowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego-wielkiej inwestycji planu sześcioletniego, Białystok 2009.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część powyższego tekstu nie może być kopiowana i publikowana bez zgody Autora.
Materiał opracował Maciej Krzysztof Tchórzewski
