Dawne łomżyńskie kościoły, domy modlitwy i cmentarze

Jak pisze ks. Witold Jemielity w swoich „Dziejach Łomży tysiącletnich” –„….Pierwszy potwierdzony historycznie kościół stanął na wzgórzu św. Wawrzyńca w Starej Łomży, w pobliżu grodu. Nie jest znana data jego budowy, prawdopodobnie nastąpiło to w drugiej połowie XIII wieku. Świątynia była niewielka, murowana, wsparta na filarach, w 1609 r. pokryta gontami. Przylegała do niego mała zakrystia murowana. Po czterystu latach, kiedy miasto już od dawna znajdowało się na obecnym miejscu, kościółek był bardzo zaniedbany i zniszczony. Za zezwoleniem biskupa płockiego, Hieronima Szeptyckiego, został rozebrany w 1765 r. Na pamiątkę postawiono na tym miejscu kapliczkę z figurą św. Wawrzyńca, a w 1850 r. wzniesiono wielki drewniany krzyż. Do budowy kapliczki wykorzystano cegły ze zburzonej świątyni. ….”

Wzgórze św. Wawrzyńca. Tutaj kiedyś stał pierwszy kościół w Starej Łomży

Historię drugiego z łomżyńskich kościołów, a pierwszego w granicach obecnego miasta, zwanego kościołem św. Rozesłańców, można znaleźć w artykule „Popowa Góra” (https://historialomzy.pl/popowa-gora-2/ ).

W rozdziale IX książki ks. Jemielitego („wyznania”) znajdujemy informacje jeszcze o trzech dawnych łomżyńskich kościołach i trzech kaplicach:

„…Wraz z rozwojem miasta, w Łomży zaczęły powstawać następne kościoły o charakterze nie parafialnym. Do takich świątyń należał mały, drewniany kościół Świętego Ducha, którego zarówno datowanie, jak i lokalizacja są kłopotliwe. Być może stanął w XV wieku, w 1609 r. był w ruinie. Prawdopodobnie znajdował się w pobliżu obecnej ulicy Jakuba Wagi. Drugi kościół był też pod wezwaniem Świętego Ducha. Zwano go szpitalnym, ponieważ mieścił się obok domu starców i chorych. Ta również niewielka, ale murowana świątynia stanęła w pobliżu kościoła św. Michała, i prawdopodobnie postawiono ją w podobnym czasie, na początku XVI wieku. W 1618 r. budowla była w ruinie. A ponieważ szpital przeniesiono na ulicę Farną, tam też zbudowano nowy, większy, dwupiętrowy kościół, poświęcony w 1663 r. Spłonął on, jak i szpital w 1808 r. W XVI wieku były jeszcze: kościół św. Agaty po prawej stronie grobli do miasta oraz trzy kaplice – św. Magdaleny, św. Rocha i Jakuba oraz NMP Różańcowej…”

W „Dawnej i teraźniejszej Łomży” Leona Rzeczniowskiego na stronach 53-54 czytamy m Inn:

„….Jan Chociszewski, Kanonik Płocki i Warszawski, Proboszcz Łomżyński, r. 1609 sprowadził, pod tytułem missyi, Jezuitów z Pułtuska do posługi kaznodziejskiej, którzy po dwudziestoletniem tu przebywaniu, tak z darów ks. Chociszewskiego, jak i ze składek pobożnych osób, zebrali tak znaczny fundusz, iż 1630 r. wybudowali tu dla siebie drewniane kollegium z kościołem.

Podług innych, Adam Nowodworski, Biskup Poznański, miał ufundować kollegium Jezuickie w Łomży 1632 r. W sto lat potem Jan ze Słupowa Szembek, Kanclerz W. koronny, Starosta Łomżyński, Grudziądzki, Kapinowski, Lubaczewski, którego zwłoki spoczywają w kollegiacie Warszawskiej, wymurował na miejscu, gdzie stał pierwszy drewniany kościół, wspaniałą świątynię pod wezwaniem Śgo Stanisława Kostki, poświęconą 1732 r. przez Biskupa Płockiego, ks. Antoniego Dembowskiego; obszerne zaś kollegium jezuickie wymurowane zostało 1754 r. przez Ewę z Leszczyńskich Szembekową, stosownie do woli zmarłego jej męża, Jana Szembeka, z funduszów, przez niego na ten cel zostawionych.

Kollegium wraz z kościołem, 1773 r., po zniesieniu zakonu Jezuitów, przeszło na własność księży Pijarów, którzy od 1807 roku utrzymywali tu szkoły. Po rozejściu się w różne strony Pijarów, kościół opuszczony coraz więcej niszczał…”

Bliskość Prus Wschodnich i wieloletni zabór rosyjski sprawiły z czasem, że na Ziemi Łomżyńskiej, oprócz katolików i Żydów, istniały dwie liczące się wspólnoty wyznaniowe: prawosławni i ewangelicy. Ci ostatni w znacznej większości przybyli na te treny na przełomie XVII i XVIII wieku jako osadnicy, rzemieślnicy, czy drobni kupcy…

W wieku XIX ewangelicy zorganizowali swoje parafie w Łomży, Pułtusku i Paproci Dużej, (tej ostatniej z reguły przewodniczył proboszcz łomżyński), a wszystkie one należały do okręgu augustowskiego kościoła ewangelicko-augsburskiego.

Ponieważ w Łomży ewangelicy nie mieli swojej świątyni, przejęli w 1853 roku od władz carskich zniszczony kościół popijarski który, po opuszczeniu go przez zakonników był wojskowym magazynem zboża. Na remont zniszczonej świątyni dostali też ewangelicy od władz 3 tysiące rubli

Kościół ewangelicki po remoncie

Po remoncie kościół powrócił do swego pierwotnego wyglądu kiedy to jego front ozdabiały dwie wysokie, piękne wieże, wybiegające nad wszystkie gmachy miasta. Na jednej z nich znajdował się wielki zegar miejski.

Około 1880 roku zarządzono zdjęcie wież, według jednej wersji dlatego, że górowały nad nowo wybudowaną w 1877 roku cerkwią na dzisiejszym pl. Jana Pawła II. Według innej wersji, były po prostu zniszczone i groziły zawaleniem.

Kościół ewangelicki – ze zdjęć niemieckich (z obniżonymi wieżami)

W trzeciej ćwierci XIX wieku, obok kościoła wybudowano, istniejącą do dzisiaj, siedzibę proboszcza nazwaną „domem pastora”.

1 stycznia 1937 roku stanowisko proboszcza parafii ewangelickiej w Łomży (ostatniego przed II wojną) objął pochodzący z Warszawy ks. Zygmunt Kuźwa. Ten energiczny duchowny szybko nawiązał kontakt i zdobył zaufanie parafian. Z ich pomocą odnowił kościół, wiele czasu poświęcając młodemu pokoleniu. Wszyscy parafianie byli z niego dumni.

Pastor Kuźwa

Młody proboszcz założył w Łomży rodzinę żeniąc się z Franciszką Świtajewską. 27 lipca 1939 roku urodził mu się syn – Zdzisław. Niewiele ponad miesiąc później wybuchła wojna. Jedna z pierwszych bomb, które spadły na miasto poważnie uszkodziła z takim trudem odremontowany kościół. W 1944 roku mury kościoła, usytuowanego u zbiegu ulic Rządowej i Zjazdu, zostały przez ustępujących Niemców wysadzone w powietrze. Ocalał jedynie „dom pastora” mieszczący czasowo Muzeum Północno – Mazowieckie, a na placu należącym do dawnego kościoła wybudowano hotel „Polonez”.

Wojny nie przeżył też ks. Kuźwa. Był członkiem Armii Krajowej w Warszawie i w czasie Powstania, 30 września 1944 roku, poległ śmiercią żołnierza na Żoliborzu.

Ruiny wysadzonego w 1944 roku kościoła ewangelickiego

Jak napisaliśmy wyżej – drugą napływową, ale liczącą się, szczególnie w czasach zaborów, wspólnotą wyznaniową byli wyznawcy prawosławia. Według profesora Adama Dobrońskiego ( „Łomża w latach 1866-1918’’ str. 129 ) w roku 1897 prawosławni (razem z wojskiem) stanowili 26,5 % mieszkańców Łomży.

Parafia prawosławna w Łomży została założona w 1834, jej członkowie korzystali początkowo z cerkwi domowej. W końcu lat 60, z uwagi na stacjonowanie w mieście kilku jednostek wojskowych, cerkiew została przeniesiona do budynku szkolnego w Piątnicy, a w roku 1851 powołano do życia drugą parafię, św. Konstantyna.

W 1873 roku położono kamień węgielny pod budowę nowej murowanej sobornej cerkwi św. Trójcy. Wyświęcenia cerkwi zbudowanej w stylu eklektycznym z cegły, otynkowanej, trójnawowej, opatrzonej na osi głównej w dwie ośmioboczne wieże, i po dwie mniejsze po bokach, dokonano w 1877r.

Sobór Świętej Trójcy

Pozostałą po okupacji rosyjskiej cerkiew przy obecnym placu Jana Pawła II, po odzyskaniu niepodległości przekształcono w katolicki „Kościół Garnizonowy” (obecnie kościół p.w. Wniebowzięcia NMP)

Istniała jeszcze druga cerkiew zbudowana  około 1890 roku u zbiegu Szosy Śniadowskiej i Polowej dla 14 Ołomonieckiego Pułku Piechoty, po której w latach dwudziestych ub. wieku pozostały tylko zniszczone wpływami atmosferycznymi ruiny. Na tym pocerkiewnym placu, wykorzystując pozostałe mury, zbudowano Dom Żołnierza – otwarty i poświęcony w 1930 roku, na dziesięciolecie obrony Łomży przed nawałą bolszewicką.

Cerkiew pułku Ołomonieckiego na rogu Polowej i Śniadowskiej

Prof. Dobroński podaje też w swojej książce, że według spisu z 1897 roku katolicy stanowili 34,1%, a wyznawcy mojżeszowi 35,4% mieszkańców Łomży.

Żydzi, wznosili wiele budowli murowanych, z których niektóre przetrwały do dziś ( np. dawny szpital). Szczególne miejsce kultu obrzędowości hebrajskiej stanowiło wzgórze na nadnarwiańskiej skarpie. Tam, przy zbiegu ulic Senatorskiej i Szkolnej Żydowska Gmina Wyznaniowa wzniosła na użytek szpitala synagogę. Obok mieściła się łaźnia („mykwa”), z pomieszczeniami do modlitw i uroczystego hebrajskiego ceremoniału obmycia zmarłego. Inne znaczące zabudowania skarpy to żydowskie szkoły wyznaniowe stopnia podstawowego, średniego i wyższego dla rabinów, zwane „Talmud – Tora” oraz budynki gospodarcze. Wszystkie te obiekty, chociaż solidnie murowane z czerwonej cegły, uległy (oprócz budynku szpitala) zniszczeniu podczas II wojny światowej.

Bożnica przyszpitalna róg Szkolnej i Senatorskiej.

Jak pisze ks. Witold Jemielity – „….W 1812 r. istniała w Łomży bóżnica. W 1831 r. przejęły ją wojska rosyjskie i budowla uległa poważnemu zniszczeniu. W rok potem starozakonni zwrócili się do rządu o wsparcie finansowe na postawienie nowej bóżnicy. Na poddaszu dotychczasowej synagogi mieściły się biura gminy, mieszkanie rabina i sekretariat sądu. Plany nowej synagogi wykonał Marconi i oczekiwano na rozpoczęcie budowy. Tak jednak nie stało się. W 1858 r. modlono się w starej drewnianej bóżnicy, która była w złym stanie. Nadal zamierzano budować nową bożnicę. Dopiero w latach 1878 – 1889 r. wzniesiono wielką synagogę, która znajdowana się na skrzyżowaniu ulic Senatorskiej i Giełczyńskiej. Przy jej budowie wykorzystano dawne plany Marconiego. Synagoga uległa zniszczeniu w 1939 r. podczas bombardowania miasta. Była też synagoga na przedmieściu Łomży, przy ulicy Ostrołęckiej 10 i ona uległa zniszczeniu podczas działań wojennych….”

Wielka Synagoga budowana w latach 1878-1889, zburzona w 1939 r.

Ks. Witold Jemielity pisze też w swoich „Dziejach Łomży tysiącletnich” o łomżyńskich cmentarzach:

„….Przez stulecia zmarłych grzebano w kościele i wokół kościoła parafialnego, inaczej mówiąc, świątynia znajdowała się na cmentarzu. Groby znaleźć by można pod posadzkami i progami najstarszych świątyń. Grzebano tam ludzi możnych i duchowieństwo, a ciała ich pozostawały dłużej na miejscu pochówku. Kości innych zmarłych wydobywano po upływie około trzydziestu lat i umieszczano je zazwyczaj w dzwonnicy lub w innym ogrodzonym miejscu. Gdy zgromadzono wiele resztek ludzkich, następowało uroczyste ich pochowanie we wspólnym grobie; w Łomży ostatnie „pochowanie kości” odbyło się 14 października 1802 r. na zakończenie misji parafialnych.

W Starej Łomży chowano zmarłych na Wzgórzu św. Wawrzyńca. W czasie badań archeologicznych prowadzonych w 1982 r. natrafiono na wielowarstwowe cmentarzysko średniowieczne i nowożytne.

Pierwszy cmentarz parafialny w Łomży założono przy kościele Rozesłańców. W 1525 r. parafie przeniesiono do kościoła św. Michała Archanioła i tam zlokalizowano cmentarz grzebalny. W okresie międzywojennym natrafiono na szczątki ludzkich szkieletów przy kopaniu rowów wodno-kanalizacyjnych na ulicy Dwornej, w pobliżu katedry. (…..)

Cmentarz w Łomży (przy ul. Św. Mikołaja – przyp. red) założono około 1801 r. Na teren tego cmentarza wybrano piaszczyste wzgórze, przy drodze do Giełczyna i Zawad. Cmentarz otoczony był parkanem, groby oznaczano kamieniami. W związku z rozwojem miasta, powstaniem guberni łomżyńskiej i wzrostem liczby mieszkańców kilkakrotnie poszerzano obszar cmentarza. Najstarsza część cmentarza rzymskokatolickiego znajduje się po prawej stronie od głównego wejścia. W 1853 r. postawiono dom przedpogrzebowy, w 1866 r. wzniesiono murowaną dzwonnicę, w 1879 r. pojawiła się neogotycka brama, a w 1888 r. od strony szosy zambrowskiej otoczono cmentarz murem.  ….”

Brama cmentarna z 1879 roku po renowacji

Obok cmentarza katolickiego, także od 1801 roku, posiadali własny, mniejszy powierzchniowo, cmentarz grzebalny z murowaną kaplicą ewangelicy.

Brama dawnego cmentarza ewangelickiego po renowacji

Za nim był zlokalizowany niewielki cmentarz dla prawosławnych. Oba te cmentarze były użytkowane w okresie międzywojennym, a także (prawdopodobnie) jeszcze po wyzwoleniu.  W 1977 roku grunty dawnych cmentarzy prawosławnego i ewangelickiego przekazane zostały parafii katolickiej w użytkowanie na pięćdziesiąt lat.

W 1861 roku, w polu nieopodal koszar, wytyczony został cmentarz wojskowy, na którym chowano zmarłych żołnierzy rosyjskich. Później, podobnie jak warszawskie „Wojskowe Powązki”, cmentarz był miejscem spoczynku również żołnierzy niemieckich i polskich. W ciągu kilkunastu lat po wyzwoleniu na cmentarz ten przenoszono zwłoki zidentyfikowanych i nie zidentyfikowanych żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 roku i pochowanych w różnych przypadkowych miejscach. To na ten cmentarz, w 1958 roku, przeniesiono i pochowano w kwaterze zbiorowej w grobie nr 6 zwłoki 146 ofiar rozstrzelanych w 1943 roku przez gestapo w lesie giełczyńskim, a ekshumowanych przez Polski Czerwony Krzyż. (Protokół ZG PCK Nr 470/WK z dnia 1.9.1958 roku)

W 1981 roku cmentarz wojskowy został zlikwidowany, a na jego terenie zbudowano kościół pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego. Zachowała się jedynie dawna murowana kaplica cmentarna.

Kaplica – pozostałość zlikwidowanego cmentarza wojskowego

Pierwszy cmentarz żydowski znajdował się pomiędzy ul. Woziwodzką, Rybaki i Placem Zielonym. Obecnie przez środek cmentarza prowadzi alejka, a przy niej ustawiono w rzędach około 100 macew starając się utrzymać ich dawne położenie. Macewy wykonanie są z głazów narzutowych, niektóre z wyrytą symboliką, najstarsze pochodzą z 1832 r.

  pierwszy cmentarz żydowski – widok obecny

W 1892 r. władze cywilne zabroniły grzebać zmarłych na cmentarzu położonym na terenie miasta. W tej sytuacji otwarto nowy cmentarz położony przy drodze do Zambrowa (obecnie ul. Wąskiej), który funkcjonował aż do początku lat czterdziestych ubiegłego wieku. Ostatni znany pochówek odbył się na tym cmentarzu w 1941 roku.

Dom przedpogrzebowy cmentarza przy ul Wąskiej – fotografia z końca lat czterdziestych ub. wieku.

Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz. Na powierzchni 1,9 ha zachowało się około 500 nagrobków.Przy głównej alei znajduje się około 100 typowych macew z płaskorzeźbami. Na czarnym granitowym obelisku Cwi Hirsza Truskiera (zmarł w 1906 r.) wyryto napis upamiętniający zagładę Żydów w Łomży w latach 1941-1945.

 Cmentarz żydowski przy ul Wąskiej widok od str. wschodniej widok aktualny

Cmentarz żydowski przy ul Wąskiej widok od str. zachodniej widok aktualny 

 Cmentarz i dom przedpogrzebowy (który obecnie pełni funkcję mieszkalną) są wpisane do rejestru zabytków. Teren cmentarza jest ogrodzony betonowymi płytami, częściowo uszkodzonymi, z wejściem obok domu przedpogrzebowego.

Dom przedpogrzebowy  (niezamieszkały) – fotografia z roku 2011.

W latach 1942 – 1944 Gestapo i żandarmeria w łomżyńskim więzieniu wykonywali przez rozstrzelanie lub powieszenie, wyroki śmierci na Polakach. Ciała ofiar wywożono na teren cmentarza żydowskiego do znajdujacego się tam dużego dołu.

Jak podaje ankieta Sądu Grodzkiego w Łomży, (Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciw Narodowi Polskiemu sygn. ASG t.2 str 179-179v), podpisana 9 października 1945 roku przez bumistrza m. Łomży Michała Siejkę, po wyzwoleniu stwierdzono, że na cmentarzu żydowskim w grobie o wymiarach 15 m dlugości i 8 m szerokości znajdowała się, szacowana na kilkaset, ilość nienaruszonych zwłok, których ekshumacji nie przeprowadzono. Nie znane też były nazwiska ofiar, o których wiadomo było tylko, że prawdopodobnie pochodzili z terenu powiatu łomzyńskiego.

Obecnie po tym grobie nie już nawet śladu.

HS i JS

Źródła:

Ks. prof. Witold Jemielity – Dzieje Łomży Tysiącletnie.

Leon Rzeczniowski – Dawna i Teraźniejsza Łomża

Donata Godlewska – Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XI w. -1795 rok” wyd. III.

Adam Dobroński – Łomża w latach 1866-1918

Jerzy Smurzyński – Czarne lata na łomżyńskiej ziemi

Księga Żydów łomżyńskich – tłumaczenie w ŁTN im. Wagów

Grażyna Karasiewicz, Stanisław Karasiewicz – Wróć na Senatorską.. podróż sentymentalna 1946 – 1996

Jolanta Swięszkowska – „Żydzi z Łomży”

Hotel Gromada stojący częściowo na tyłach placu dawnego kościoła ewangelickiego

Tutaj stał kościół ewangelicki

                    „Dom pastora” – fotografia z 2014 roku

Kościół Wniebowzięcia NMP na pl. Jana Pawła II fotografia z 2014 roku

 Cerkiew na terenie koszar – fotografia z roku 1919

brama przy najstarszej części cmentarza parafialnego przy ul św. Mikolaja

Dawna kaplica cmentarna na terenie kościoła pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego

 Stary cmentarz żydowski przy ul Rybaki – fotografie z roku 2014