Rozdział VII. SZKOLNICTWO

I. Szkoły podstawowe

Szkoły zwane dzisiaj podstawowymi miały różne nazwy: parafialne – do czasu Komisji Edukacji Narodowej, parafialne czyli elementarne (początkowe) – do powstania styczniowego, wiejskie, gminne i miejskie – do pierwszej wojny światowej, powszechne – w okresie międzywojennym, podstawowe – od 1948 r.

1. Średniowiecze

W średniowieczu przy kościele parafialnym znajdowała się przeważnie szkoła. W 1215 r. sobór laterański nakazał utrzymywać nauczyciela przy lepiej uposażonym kościele. W Polsce pierwsze wzmianki o szkołach parafialnych pojawiły się w pierwszej połowie XIII w., w sto lat potem szkoły były częste. Do drugiej połowy XVIII w. nie istniało państwowe ustawodawstwo dotyczące szkół początkowych, a sprawy te były normowane przez ustawodawstwo kościelne. Rektora szkoły parafialnej i nauczyciela w jednej osobie mianowała Akademia Krakowska. Najczęściej był to duchowny, czasami bakałarz przysłany z Krakowa. Szkoła parafialna w Łomży została założona prawdopodobnie równocześnie z przeniesieniem parafii ze Starej Łomży w 1410 r. Około 1470 r. występuje w aktach po raz pierwszy kierownik szkoły Stanisław. W 1609 r. kierownictwo szkoły w Łomży bez naznaczenia Akademii Krakowskiej objął za zgoda miejscowego proboszcza, pomimo sprzeciwu niektórych rajców, Szymon Dąbrówka, który zapewniał, że posiadał święcenia nisze. Program tej szkoły obejmował podstawowe wiadomości nauki czytania i pisania oraz śpiewu kościelnego i katechizmu. Do szkoły uczęszczali tylko chłopcy. W XVI wieku szkoła łomżyńska liczyła około 100 uczniów. Byli to przeważnie synowie szlachty i mieszczan. Rodzice własnym kosztem wznieśli murowany budynek szkolny, który znajdował się koło kościoła farnego, w obrębie cmentarza kościelnego. W 1667 r. kosztem jednego tysiąc florenów naprawiono i rozbudowano szkołę parafialną w Łomży. Do początku XVII wieku był to jedyny zakład nauczania na terenie miasta. Być może w niej pobierali pierwsze nauki przyszli studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego pochodzący z Łomży, których nazwiska są znane od XVI wieku¹⁴⁷.

2. Przed powstaniem styczniowym

Ścisły związek szkoły wiejskiej z parafią przetrwał czasy Komisji Edukacji Narodowej i Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych powołanych przez Sejm Czteroletni mimo opracowania nowych programów i poddania tychże szkół pod nadzór władzy państwowej. Po trzecim rozbiorze rząd pruski zobowiązał wszystkich mieszkańców do składek na utrzymanie szkół, co powtórzono za Księstwa Warszawskiego w ustawie szkolnej z 1808 r. W 1821 r. zwolniono ludność od obowiązkowych opłat, co spowodowało gwałtowny spadek liczby szkół. W 1834 r. powrócono do opłat i wiele szkół wznowiło działalność, ale nie na długo.

W marcu 1817 r. komisja rządowa pisała do biskupa sejneńskiego Gołaszewskiego, iż od nikogo bardziej nie może oczekiwać pomocy w sprawie oświaty ludu, jak od duchowieństwa, niechby przy każdym kościele istniała szkoła parafialna, jak to nakazywały dawne ustawy kościelne. Szkolnictwo elementarne było jednak bardzo słabo rozwinięte. W 1818 r. biskup Marciejewski podawał takie przyczyny słabego rozwoju szkolnictwa w województwie augustowskim: „częścią, że nie masz domów zabudowanych na użytek szkolny, że trudno dostać przydatnych nauczycieli, a zwłaszcza bogobojnych, częścią największą, że lud przyciskany i do ubóstwa przywiedziony nie jest w stanie odziewać dziatki do nauki przydatne, a najbardziej nie jest w stanie kontrybuować na szkolne koszta”. Rok wcześniej proboszcz ze Śniadowa, parafii sąsiedniej dla Łomży, określił to dosadniej: „lud gminny samym oddycha ubóstwem”. W 1819 r. w Królestwie Polskim jedna szkoła wiejska przypadała na 4064 mieszkańców, a 60 uczniów na 10 tys. ludności, w latach następnych sytuacja w szkolnictwie nie uległa większym zmianom. Nie istniał wówczas obowiązek posyłania dzieci do szkoły, sami mieszkańcy danej parafii czy miasteczka pokrywali koszty utrzymania nauczyciela. Rząd obliczył, że udostępnienie szkoły elementarnej wszystkim dzieciom podniosłoby budżet do siedmiu milionów złotych i wymagałoby dokształcenia kilkuset nauczycieli. W 1829 r. w Łomży do szkoły elementarnej uczęszczało zaledwie 29 chłopców i jedna dziewczynka, a uczył Jakub Węgrowski. W 1842 r. proboszcz jednej z podłomżyńskich parafii prosił o zwolnienie go od obowiązku opiekuna miejscowej szkoły elementarnej, gdyż „obowiązek ten był przykry”. Pisał, iż w parafii jest krótko, a przekonał się jakie panują tutaj nieporozumienia i intrygi. Jedni chcą, aby szkoła była, inni myślą całkiem przeciwnie; powodem zaś tych kłótni są sprawy materialne. Zebrane pieniądze wystarczają jedynie na pensję dla nauczyciela, na lokal i na przybory szkolne, nie ma natomiast funduszu na zakupienia drewna i opłacenie woźnego. W te trudności musi wnikać opiekun, co powoduje wiele trudności ze strony mieszkańców oraz zarzuty od komisarza obwodu. Najbardziej przykrą sprawą dla niego jest zbieranie składki szkolnej, gdyż chłopi są przekonani, iż on obraca te pieniądze na własny użytek. Tymczasem komisarz obwodu łomżyńskiego żądał od wspomnianego proboszcza pełnienia nadal funkcji opiekuna szkoły, powoływał się na ustawę szkolną z 1833 r., w której podano, że proboszcz lub wikariusz muszą spełniać obowiązki opiekuna, zwłaszcza tam, gdzie nie ma innej odpowiedniej osoby. Komisarz obwiniał proboszcza o złą wolę, gdyż to wójt naznacza składkę, a egzekwowanie należności spoczywa na komisarzu obwodu, zaś opiekun szkoły jedynie przyjmuje pieniądze i przesyła wykazy. Do szkół parafialnych uczęszczali głównie chłopcy. W 1828 r. w okręgu łomżyńskim uczyło się 1214 chłopców i zaledwie 273 dziewcząt; dzieci obu płci uczyły się razem.

Obok szkół elementarnych organizowano nauczanie zimą w poszczególnych miejscowościach, i zapewne było podobnie w Łomży; dzieci przechodziły z jednego domu do drugiego. Przygodny nauczyciel (zwany dyrektorem) uczył także pacierza i przygotowywał dzieci do pierwszej spowiedzi. W 1828 r. oceniano, że liczba dzieci w tym systemie nauczania była dwukrotnie wyższa niż w szkołach parafialnych.

Dziewczęta z bogatszych rodzin mogły udawać się na pensje, ale w 1822 r. w województwie augustowskim były one tylko w Kalwarii i w Sejnach. Do miana pensji można było jeszcze zaliczyć, jak podawano, szkoły dla dziewcząt w Łomży u panny Kiełczowskiej i w klasztorze Panien Benedyktynek. W sześć lat potem szkołę dla dziewcząt w klasztorze określono mianem elementarnej, zostawała ona pod zwierzchnictw przełożonej klasztoru, a uczyła osoba świecka, Julia Tarnogórska. Do szkoły uczęszczało 31 dziewcząt, które uczyły się „czytać, pisać po polski i po niemiecku, rachunków prostych i ręcznych robótek, jako to szyć i haftować”. Pani Gawrońska chciała założyć w Łomży drugą szkołę dla dziewcząt, ale nie potrafiła zgromadzić uczennic. W 1844 r. wymieniono ponadto szkołę rzemieślniczą niedzielną. dwie pensje dla dziewcząt. W tymże roku w całym Królestwie Polskim było 79,2% zupełnych analfabetów a 18,7% umiało zaledwie czytać W 1861 r. w Łomży była szkoła elementarna katolicka i szkoła elementarna ewangelicka, ponadto były dwie pensje dla dziewcząt¹⁴⁸

3. Do pierwszej wojny światowej

W 1864 r. wyłączono szkolnictwo spod opieki parafii i dworu, a przekazano gminom. W 1875 r. zmieniono nazwy szkół powszechnych z katolickich i prawosławnych na: szkołę wiejską, szkołę gminną i szkołę miejską. Szkoła wiejska swoim zasięgiem obejmowała jedna lub kilka wsi, szkoła gminna skupiała dzieci z całej gminy, szkoła miejska przyjmowała dzieci z miasta. W większości szkół uczył jeden nauczyciel i stąd pochodziła nazwa „szkoła jednoklasowa”; dzieci uczęszczały do niej trzy-cztery lata. W szkole o dwóch nauczycielach, czyli „dwuklasowej”, nauka trwała w zasadzie pięć lat a w tejże szkole ale miejskiej sześć lat. W 1885 r. w guberni łomżyńskiej jeden uczeń przypadał na 79 osób, jedna uczennica na 229 osoby, a jedna szkoła na 2905 mieszkańców. W 1885 r. szkoły w guberni łomżyńskiej przyjęły tylko dwadzieścia procent dzieci w wieku 8-14 lat. W 1897 r. w guberni łomżyńskiej umiało czytać zaledwie 29,6% ludności. W 1900 r. w Królestwie Polskim istniało 96 szkół dwuklasowych i ponad 3000 jednoklasowych. Nieliczne dzieci mogły przejść ze szkoły jednoklasowej do wyżej zorganizowanej.

Przed powstaniem styczniowym uczono po polsku. W 1872 r. wprowadzono do programu naukę czytania i pisania po rosyjsku, w dwa lata potem poczęto stosować przepisy obowiązujące formalnie tylko na obszarze Cesarstwa, według których w nauczaniu dopuszczano język polski jedynie w przypadku koniecznej potrzeby. Odrębne przepisy dla szkół powszechnych w Królestwie Polskim ogłoszono w 1885 r. wprowadzając język rosyjski do nauczania wszystkich przedmiotów z wyjątkiem polskiego i religii, jeżeli w przypadku dwóch ostatnich przedmiotów rodzice wyrazili życzenie i uzgodnili z władzami szkolnymi. Przepisy te obowiązywały do 1905 r., kiedy to rząd zezwolił na posługiwanie się językiem polski przy innych przedmiotach. Odtąd podczas przerw lekcyjnych dzieci mogły rozmawiać w języku ojczystym. Rząd zezwolił też zakładać szkoły prywatne z polskim językiem nauczania, przy zachowaniu w języku rosyjskim przedmiotów historii i geografii Rosji.

W Łomży istniały szkoły rządowe i szkoły prywatne. Oto szkoły rządowe. Jednoklasowa (1 kl) katolicka męska 1871-1874, 1 kl prawosławna 1868-1874, 1 kl ewangelicka 1869-1874, z tych trzech powstała szkoła dwuklasowa (2 kl) 1875-1914. Szkoła 2 kl żeńska 1871-1914, w 1904 r. utworzono klasę równoległą żeńska z własnym nauczycielem. Szkoła żydowska 1 kl 1868-1890, z niej powstała 2 kl 1891-1914, w 1903 r. utworzono klasę równoległą dla obu płci, ponadto 1 kl żydowska 1907-1914. W roku szkolnym 1913/14 istniały w Łomży szkoły 1 kl: Nr 2, Nr 3, Nr 4, Nr 5.

Szkoły prywatne. W 1873 r. Aleksander Donchin, nauczyciel religii mojżeszowej przy gimnazjum męskim w Łomży otwarł szkołę 2 kl, która istniała do 1878 r. W 1875 r. Teodozja Janina MakDonald otwarła szkołę 2 kl żeńską, w tymże roku Aleksander Straszkiewicz 2 kl żeńską, w 1877 r. Antonina Henryka Stankiewicz 1 kl żeńską, w tymże roku Alb Kejdan (były nauczyciel szkoły żydowskiej miejskiej w Łomży) 1 kl żydowską, w 1878 r. Domicela Bilczyńska 1 kl żeńską, którą w rok potem przekształcono na 2 kl żeńską, w 1882 r. została zamknięta 2 kl żeńska Domiceli Niemirowskiej (z domu Bilczyńska) a otwarta 1 kl żeńska, w tymże roku Antonina Łuczyńska (z domu Furs) otwarła 2 kl żeńską z prawem nauczania języków francuskiego i niemieckiego, Lewin Ick Finkelsztejn otwarł kl żydowską dla obu płci (szkołę zamknięto w 1894 r.) oraz Stanisława Joanna Pogoska otwarła 1 kl męską, w 1884 r. Apolonia Antonina Bilczyńska otwarła 1 kl żeńską a w rok potem drugą klasę przy już istniejącej szkole (szkołę zamknięto w 1892 r.), w 1885 r. Amelia Katarzyna Dikman otwarła 1 kl żeńską, w 1885 r. Stanisława Replińska otwarła 2 kl żeńską, w 1886 r. Stefan Grupant otwarł 4 kl męską z kursem rządowym czteroklasowych szkół miejskich (szkoła przestała istnieć w 1890 r. z braku uczniów), w 1887 r. Aleksandra (Szejna) Janowska otwarła 2 kl żeńską żydowską, w 1888 r. Esfir Mazurowski otwarł 2 kl żydowską dla obu płci, w 1890 r. Esfir Rozen otwarł 2 kl żydowską, w 1891 r. Machlin (z domu Rakow) otwarła 2 kl żeńską żydowską (szkoła istniała do 1892 r.). Żywot większości szkół prywatnych był więc krótki, co wskazuje na duże trudności w ich prowadzeniu.

Dla szkół rządowych podawano zbiorcze liczby uczniów: w Łomży, w miastach powiatowych i w powiatach guberni łomżyńskiej. W Łomży w szkołach 1 klasowych rządowych było: w 1876 r. chłopców 167 i dziewcząt 67; w 1877 r. odpowiednio 110 i 66, w 1878 r. – 125 i 75, latach 1879-1886 uczyły się tylko dziewczęta np. w 1884 r. 105 osób, w latach 1887-1890 nie było uczniów w szkole 1 klasowej, w 1901 r. chł. 46 dz. 16, w 1903 r. – 60 i 20, w 1904 r. – 75 i 5, w 1905 r. – 41 i 28, w 1906 r. – 68 i 0, w 1907 r. – 67 i 7. W Łomży w szkołach rządowych 2 kl: w latach 1879-1886 wymienno tylko liczby chłopców: 121, 107, 136, 143, 150, 165, 132, 164; w latach 1887-1907 podano chłopców i dziewczęta: w 1887 r. – 167 i 94, w 1888 r. – 163 i 90, w 1889 r. – 146 i 89, w 1890 r. – 147 i 98, w 1891 r. -175 i 101, w 1892 r. 152 i 101, w 1893 r. – 152 i 103, w 1894 r. – 140 i 88, w 1895 r. – 167 i 101, w 1896 r. – 188 i 110, w 1897 r. – 165 i 82, w 1898 r. – 174 i 94, w 1899 r. – 223 i 102, w 1901 r. – 191 i 130, w 1903 r. 196 i 109, w 1904 r. – 180 i 164, w 1905 r. 120 i 72, w 1906 r. – 171 i 122, w 1907 r. – 182 i 119 osoby. W szkołach prywatnych w latach 1876-1877 nie wymieniono liczby uczniów, w latach 1878-1884 r. było dziewcząt: 15, 30, 22, 22, 5, 2, 40, 53, w latach 1886-189 razem dziewcząt i chłopców: 20 i 50, 38 i 25, 22 i 20, 17 i 47, w latach 1891-1892 tylko dziewcząt: 47, 26, w latach 1893-1904 nie było uczniów w szkołach prywatnych, w 1905 r. uczyło się dziewcząt 68, w 1906 r. chł. 126 dz. 231, w 1907 r. chł. 462 dz. 238 (włączono szkołę handlową). W Łomży była ponadto szkoła niedzielno-rzemieślnicza, wymieniana w latach 1876-1907. Uczęszczało do niej przez około 60 dni w roku, w niedziele i święta, kilkudziesięciu chłopców, którzy w inne dni tygodnia byli zatrudnieni przy różnych pracach.

Należy jeszcze wspomnieć o szkołach wyznaniowych: żydowskich -chederach, ewangelickich – kantoratach i prawosławnych – cerkiewno-parafialnych. W 1883 r. w guberni łomżyńskiej były następujące wyznania: katolicy 467386 osoby, żydzi 87149, ewangelicy 772, prawosławni 1202 osoby. Wyznawcy mojżeszowi posiadali niewiele szkół uznanych przez państwo, w 1897 r. zaledwie co dziesiąte uczące się dziecko chodziło do szkoły rządowej. Istniała natomiast szeroko rozbudowana sieć szkół wyznaniowych, zwanych chederami, w których uczono dzieci głównie katechizmu i tradycji żydowskiej. W szkołach publicznych zdecydowanie przeważały dziewczęta, w chederach uczyli się sami chłopcy, po około dziesięciu w jednym domu. W Łomży było wiele takich grup, na przykład w 1886 r. – 80 chederów i 960 uczniów, w 1896 r. – 36 i 542 uczniów, w 1906 r. – 35 i 506 uczniów. Również kantoraty miały charakter wybitnie religijny, uczono po niemiecku, dzieci przychodziły do szkoły głównie zimą. Ściśle biorąc, w samej Łomży nie było kantoratu, takowe znajdowały się jedynie na wioskach. Szkoły cerkiewno-parafialne i szkoły gramoty (nauki czytania i pisania) stanowiły oddzielny pion oświaty początkowej. Podległy one nie ministerstwu oświaty a diecezjalnym władzom cerkiewnym. W nauczaniu zwracano głównie uwagę na przedmiot religii. W Łomży taką szkołę wymieniano w latach 1897-1907, uczęszczało do niej na przykład w 1897 r. 29 chłopców i 23 dziewczęta, w 1903 r. odpowiednio 23 i 30, w 1907 r. 32 i 38 dzieci. W 1905 r. na szkołę poświęcono dom przy ulicy Polowej, zbudowany na posesji parafii Świętej Trójcy¹⁴⁹.

4. Strajk szkolny

Strajk szkolny z 1905 r. kiełkował i rodził się w szkole w ciągu długich lat uporczywej walki z rusyfikacją. W gimnazjum łomżyńskim 21 stycznia uczniowie starszych klas przedstawili dyrektorowi swój memoriał. Jego treść była zawarta w siedmiu punktach: szkoła powinna być polska, to jest urzędowym wykładanym językiem powinien być język polski; nauczycielami i wychowawcami w szkole powinny być wyłącznie osoby pochodzenia polskiego; do szkoły powinny być przyjmowane dzieci wszystkich obywateli kraju bez różnicy wyznania i pochodzenia; na drodze ustawodawczej powinna być zabezpieczona kontrola społeczna nad szkołą, a także udział społeczeństwa w rozstrzyganiu problemów wychowawczych; język polski i historia powinny być głównymi przedmiotami nauczania; system policyjny w szkole powinien być zniesiony, jak również i wszystkie instrukcje związane z tym systemem; nikt spośród uczniów nie może być wydalony ze szkoły ani z powodów politycznych, ani ze względu na przekonania polityczne jego rodziców, ani powodu wypowiadanych przez niego poglądów osobistych. Do czasu zaspokojenia tych żądań powstrzymujemy się od uczęszczania do szkoły. Tegoż dnia uczennice gimnazjum żeńskiego wręczyły identycznej treści żądania. Akcją uczniów i uczennic kierował Komitet Warszawski. Perswazje niektórych nauczycieli i dyrektora wpłynęły na ogół na uspokojenie młodzieży. Jednak naukę w obu gimnazjach przerwano na kilka tygodni¹⁵⁰.

5. Okres międzywojenny

Przed pierwszą wojną światową w Królestwie Polskim było ponad 50% analfabetów, Galicja miała ich ponad 40%, Księstwo Cieszyńskie 5%, w byłej dzielnicy pruskiej analfabetyzm praktycznie nie istniał. Po wojnie na terenie byłego zaboru rosyjskiego budowano całe szkolnictwo niemal od zera. Po odzyskaniu niepodległości w dalszym ciągu obowiązywały „Przepisy tymczasowe o szkołach elementarnych w Królestwie Polskim z 10 sierpnia i 7 września 1917 r., które powtórzono w ustawie z 4 lipca 1920 r. Owiązek zakładania i utrzymania szkół początkowych ciążył na gminie lub na mieście wydzielonym, jak w przypadku Łomży. Miasto obowiązane było zadbać o najem i remont pomieszczeń dla szkół i nauczycieli, o ich urządzenie, pomoce naukowe i biblioteki szkolne dla dzieci, o utrzymanie pracowników, opał dla szkoły i nauczycieli, materiały piśmienne i druki szkolne, utrzymanie porządku i czystości oraz o koszty administracyjne. W Konstytucji z 17 marca 1921 r. zapisano obowiązek uczęszczania do szkół czyli tak zwany przymus szkolny dla dzieci; szkoły były dostępne dla wszystkich, stąd zwano je „szkołami powszechnymi”. W tymże 1921 r. z przeprowadzonego spisu powszechnego w kraju wynikało, że w powiecie łomżyńskim na 80418 ludności do lat dziesięciu analfabetów było 21555 (26,8%), półanalfabetów 3931 (4,9%). W dziesięć lat potem w tymże powiecie nie umiało czytać i pisać w miastach 17,8%, na wsiach 23,3%, a więc sytuacja znacznie się polepszyła¹⁵¹

W 1914 r. w Łomży były następujące szkoły rządowe typu podstawowego: szkoła dwuklasowa męska, szkoła dwuklasowa żeńska i klasa żeńska równoległa z własnym nauczycielem, szkoła dwuklasowa żydowska i klasa równoległa dla obu płci, szkoła żydowska jednoklasowa. Oto umiejscowienie szkół w okresie międzywojennym. W 1917 r. w budżecie miasta Łomży przewidziano na pensje nauczycieli dwudziestu trzech klas szkół powszechnych 30921 marek oraz na opłatę komornego dwudziestu trzech sal szkolnych i mieszkań dla nauczycieli 5500 marek. W budżecie na 1927 r. wzięto pod uwagę zakup pomocy naukowych dla wybudowanej w 1926 r. nowej szkoły na Rybakach, jej ubezpieczenie i wykończenie, w rok potem na wzniesienie tam sali gimnastycznej. W budżecie ujmowano wydatki na komorne szkół miejskich powszechnych. Wymieniono następujących właścicieli budynków i wysokość komornego: Wysocki, ul. Bernatowicza w 1925 r. – 141 zł, w 1929 r. – 732 zł, w 1929 r. – 732 zł. Świgoński, ul. Sienkiewicza w 1925 r. – 2021 zł, w 1929 r. – 5320 zł, w 1935 r. – 5485 zł, w 1939 r. – 5516 zł Śledziewski, ul. Sienkiewicza w 1925 r. 1516 zł, w 1929 r. – 3990 zł, w 1935 r. – 5641 zł, w 1939 r. – 5677 zł, Markiewicza, ul. Dworna róg Giełczyńskiej w 1925 r. – 3234 zł, w 1929 r. – 7448 zł, w 1935 r. – 7448 zł, w 1939 r. – 6703 zł; Bossowskiej, ul. Nowogrodzka w 1925 r. – 303 zł, w 1929 r. – 798 zł.; gminy żydowskiej, ul. Wiejska w 1925 r. – 707 zł, w 1929 r. – 1862 zł; Szemiawicza i Zacharewicza, ul Giełczyńska w 1925 r. – 1516 zł, w 1929 r. – 4585 zł, w 1935 r. – 6585 zł, w 1939 r. – 5927 zł; Stolarczyka, Łomżyca w 1925 r. – 121 zł, w 1929 r. – 319 zł; Orłowskiego, ul. Sienkiewicza w 1935 r. – 420 zł, w 1939 r. – 378 zł; sumy przeznaczone na opłaty wskazują na wielkość budynku. Niektóre budynki przez cały czas służyły celom szkolnym, inne w niektórych latach. Szkoły posiadały swoją numerację. W 1925/26 r. Nr 1 przysługiwał szkole na ul. Dwornej 22, Nr 2 szkole przy ul. Giełczyńskiej 15, Nr 3 szkole na ul. Sienkiewicza 8, Nr 4 na ul. Giełczyńskiej 15, Nr 5 na ul. Nowogrodzkiej 20. Szkoły żydowskie miały własne numeracje: Nr 1 na ul. Sienkiewicza 4, Nr 2 też na ul. Sienkiewicza 4. Po utworzeniu w 1926 r. szkoły na Rybakach i po zmianie dzierżawionych budynków numeracja ulegała zmianom. W 1939 r. numeracja szkół, nadal w dzierżawionych budynkach, uległa zmianie: Nr 3 (Śledziewski, ul. Sienkiewicza), też Nr 3 (Orłowski, ul. Sienkiewicza), Nr 4 (Szemiawicz i Zacharewicz, ul. Giełczyńska), Nr 6 (Markiewicz, ul. Dworna), Nr 7 (Świgoński, ul. Sienkiewicza). W 1925 r. do sześciu szkół chrześcijańskich i dwóch żydowskich uczęszczało 2511 dzieci, ponadto 410 dzieci żydowskich uczyło się w Talmud Torze i w dwóch chederach. Były wówczas i szkoły prywatne: polska S. Brzozy na ul. Senatorskiej 21 oraz dwie żydowskie – Goldziuka na ul. Kaznodziejskiej 2 i Lewińskiego na ul. Krótkiej 11¹⁵². Oto liczba uczniów w poszczególnych szkołach: Nr 1 w 1922 r. – 416, 1923 r. – 322, 1924 r. – 344, 1925 r. – 335; Nr 2 1922 r. – 131, 1923 r. – 126, 1924 – 141, 1925 – 135; Nr 3 1922 r. – 379, 1923 r. – 375, 1924 r. – 426, 1925 r. – 397; Nr 4 1922 r. – 342, 1923 r. -345, 1924 r. – 320, 1925 r. – 311; Nr 5 1922 r. – 221, 1923 r. – 221, 1924 r. – 250; Nr 6 żeńska w 1922 r. – 170, 1923 r. – 473, 1924 r. – 442, 1925 r. – 392; szkoły żydowskie Nr 1 w 1922 r. -396, 1923 r. – 479, 1924 r. – 454, 1925 r. – 391, Nr 2 1922 r. – 402, 1923 r. – 479, 1924 r. – 454, 1925 r. – 391¹⁵³.

6. Podczas wojny

 Stan szkolnictwa w powiecie łomżyńskim na 1 IV 1939 r. przedstawiał się następująco: 154 szkoły powszechne, 27326 uczniów (w tym 20173 na wsiach i 7157 w miastach), 425 nauczycieli (w tym 304 na wsiach i 121 w miastach), 436 izb szkolnych. Od 1-11 IX 1939 powiat łomżyński pozostawał w zasięgu działań wojennych, od 11-27 IX był pod okupacją niemiecką, następnie na terenie tzw. Białorusi Zachodniej. Zajęcia w szkołach rozpoczęły się w ciągu miesiąca października. Wielu nauczycieli wskutek działań wojennych nie wróciło do miejsca swej pracy. Do stycznia 1940 r. szkoły prowadziły naukę w oparciu o programy przedwojenne, po usunięciu historii Polski, geografii i religii. Po feriach Bożego Narodzenia obowiązywał program szkół sowieckich z włączeniem języka białoruskiego jako obowiązującego (w 1940/41 w miejsce języka białoruskiego wprowadzono język rosyjski). Równocześnie nastąpiła reorganizacja szkolnictwa na podstawach ustroju szkolnictwa sowieckiego, szkoły powszechne połączono, tworząc „pełną szkołę średnią”, tak zwaną, dziesięciolatkę. Ponieważ wszystkich uczniów przesunięto o klasę niżej, w roku szk. 1939/40 nigdzie nie było klasy dziesiątej. W Łomży funkcjonowało kilka dziesięciolatek: przy ul. Stacha Konwy, przy ul. Zjazd nr 1, u zbiegu ul. Dwornej i ul. Sadowej (dla dzieci pochodzenia żydowskiego), w budynku gimnazjum przy ul. Bernatowicza (dla dzieci pochodzenia rosyjskiego). Przed rozpoczęciem roku szkolnego 1940/41 na konferencji w Łomży zapowiedziano zebranym nauczycielom, że z nowym rokiem wszystkie szkoły w Łomży i w terenie prowadzone będą według programu sowieckiej dziesięciolatki. Zobowiązano dyrektorów i kierowników do usunięcia krzyży ze szkół, a nauczycieli do zerwania z praktyką uczęszczania do kościoła. W prezentowanych programach nauczania nie było: religii oraz literatury, geografii i historii Polski. Ale podstawowy trzon kadry stanowili nauczyciele przedwojenni i ci nie mogli nauczać polskie dzieci inaczej, tylko tak samo jak przed 11 września 1939 r.

Dnia 11 lipca 1940 r. władze sowieckie stwierdziły, że w mieście Łomży i w regionie łomżyńskim zamieszkuje wyłącznie ludność polska i żydowska, we wszystkich szkołach zajęcia odbywają się w języku polskim i żydowskim, oprócz jednej szkoły rosyjskiej dla dzieci, których rodzice przyjechali tu do pracy ze wschodnich obwodów. W szkołach polskich i żydowskich wykładane są jeszcze języki: rosyjski, białoruski i niemiecki. Taka obfitość języków wpływa negatywnie na postępy uczniów zwłaszcza w nauczaniu języków rosyjskiego i białoruskiego. Należy przeto zmniejszyć liczbę wykładanych w szkole języków. Kosztem języka białoruskiego zwiększy się liczbę godzin języka rosyjskiego, kończył sekretarz partyjny. Dnia 30 września 1941 r. podano, że w Łomży było dziewięć szkół, w tym jedna rosyjska, pięć polskich i trzy żydowskie. Uczyło się w nich 4277 dzieci, gdy w roku poprzednim było 3734 uczniów. Władze stwierdziły, że w dziedzinie polityki szkolnej doszło do błędó, kiedy odwoływano nauczycieli Polaków i zatrudniano na ich miejsce Rosjan i Białorusinów nieznających języka polskiego.

W okresie 23 VI 1941 – 13 IX 1944 r. województwo białostockie było w Prusach Wschodnich jako tak zwany „Regierungsbezirk Białystok”. Szkolnictwo przestało istnieć, zezwolenia na prowadzenie szkoły polskiej nikt nie otrzymał mimo tego, że w kilkunastu wypadkach sołtysi zwracali się o to do władz niemieckich. Pozostało nauczanie tajne, kompletami po kilkunastu uczniów. Naukę prowadzono na podstawie programów przedwojennych. Ze wspomnień nauczycieli łomżyńskich wynika, że wielu z nich rozpoczęło tajne nauczanie. Skoordynowania prac i nadzoru w zakresie tajnego nauczania podjął się nauczyciel łomżyńskiego gimnazjum i liceum Czesław Lustych, a po jego aresztowaniu funkcję tę przejętą Stanisława Osiecka. W Łomży pierwszy komplet tajnego nauczania na poziomie szkoły powszechnej powstał już 22 czerwca 1941 r. Do końca września tego roku było około trzydzieści punktów w Łomży i ponad pięćdziesiąt w powiecie. W roku szkolnym 1941/42 w mieście Łomży tajnym nauczaniem objęto około 450 uczniów, a edukację prowadziło 38 nauczycieli, w roku szkolnym 1942/43 było 650 uczniów i 47 nauczycieli, w roku szkolnym 1943/44 r. – 487 uczniów i 53 nauczycieli¹⁵⁴.

Szkoła (też) Nr 1. Z dniem 1 września 1982 r. powstała szkoła na osiedlu Jantar. W klasach I-IV podjęło naukę 874 uczniów w 27 oddziałach oraz 129 w pięciu oddziałach przedszkolnych. W 1984 r. na jedną izbę lekcyjną przypadało 61 uczniów, brakowało 28 pomieszczeń do nauki na jedną zmianę. W 1986 r. było 2455 dzieci, w 71 oddziałach. W 1989 r. pracowało 108 nauczycieli. Budynek szkoły wzniesiono w 1982 r. na 1080 uczniów. Znajdował się on przy ul. Reymonta 2.

Szkoła Nr 2. Powstała 1 września 1946 r. z podziału szkoły Nr 6. Przy szkole Nr 2 znajdowało się Państwowe Liceum Pedagogiczne w Łomży. Jako adres szkoły podawano: aleja Legionów 5 lub róg ul. Giełczyńskiej i ul. Dwornej. Początkowo korzystano z dwóch baraków drewnianych o pięciu izbach lekcyjnych. We wrześniu 1949 r. szkoła została przeniesiona do innego lokalu, ciasnego i niewygodnego, który zupełnie nie odpowiadał potrzebom szkoły; na drugim piętrze tego budynku mieściło się Liceum Pedagogiczne.Po wojnie kierownikiem był Jan Siemieński, w 1949 /50 r. pracowało 10 nauczycieli, uczyło się 232 dzieci. W 1952 r. było się 230 dzieci, w 1982 r. – 524 dzieci w 18 oddziałach, w 1986 r. – 453 w 16 oddziałach. W 1984 r. przeciętna liczba uczniów na jedną izbę lekcyjną wynosiła 43, brakowało 11 pomieszczeń do nauki na jedną zmianę. W 1989 r. pracowało 38 nauczycieli. W 1958 r. wzniesiono nowy budynek przy ul. Pięknej 2 na 250 uczniów.

Szkoła Nr 3. Istniała od 1946 r. Mieściła się na rogu ul. Polowej i ul. Generała Świerczewskiego (podawano też, że przy Alei Legionów 4). W 1949/50 r. miała imię Księcia Józefa Poniatowskiego. Początkowo korzystano z budynku wynajętego o siedmiu izbach lekcyjnych, w 1949/50 r. szkoła posiadała budynek własny. Po wojnie kierownikami byli: Wacław Szabłowski 1945/46 r., Wacław Kryszk 1946/49 r., Bronisław Gębarzewski 1949 r., Tadeusz Trembiński 1949/50 r., pracowało 10 nauczycieli, w 1949/50 r. uczyło się 326 dzieci, w 1952 r. – 306, w 1955 r. – 447 dzieci, w 1982 r. – 922 dzieci w 31 oddziałach, w 1986 r. – 960 dzieci w 32 oddziałach. W 1984 r. przeciętna liczba uczniów na jedną izbę lekcyjna wynosiła 56, brakowało 16 pomieszczeń do nauki na jedną zmianę. W 1989 r. pracowało 61 nauczycieli. Ilość izb lekcyjnego powiększono z pięciu do jedenastu przez dobudowanie jednej części dawnego „Domu Żołnierza”. Sale były małe (18 m²), a mieściły od 30 do 35 uczniów. Dwa baraki ocieplone płytą pilśniową nie nadawały się do użytku, w okresie letnim było w nich gorąco, w czasie mrozów temperatura spadała do trzech stopni ciepła. W 1964 r. pobudowano nową szkołę, na 600 uczniów.

Szkoła Nr 4. Mieściła się przy ul. Giełczyńskiej 7. Budynek szkoły był murowany, wynajęty, o ośmiu izbach lekcyjnych, używany wspólnie ze szkołą powszechną dla dorosłych (po południu). W 1961 r. radni miasta podjęli uchwałę o budowie szkoły nr 4 przy ul. Kierzkowej 7, na części posesji klasztoru sióstr benedyktynek. Budynek szkoły wzniesiono w 1964 r. na 600 uczniów. Po wojnie kierownikiem szkoły był Tomasz Plebański, w 1949/50 r. pracowało 13 nauczycieli, uczyło się 421 dzieci, w 1982 r. było 774 dzieci w 26 oddziałach, w 1986 r. – 651 dzieci 24 oddziałach. W 1984 r. przeciętna liczba uczniów na jedną zmianę wynosiła 66, brakowało 18 pomieszczeń do nauki na jedną zmianę. W 1989 r. pracowało 41 nauczycieli.

Szkoła Nr 5. W 1946/47 r. mieściła się przy ul. Ostrołęckiej 10, w 1947/48 r. przy ul. Wesołej 60, w 1949/50 r. przy ul. Wesołej 65 (na Łomżycy). Budynek był własny, murowany, o sześciu izbach lekcyjnych. W 1955 r. nauka odbywała się w dwóch oddalonych od siebie budynkach. W 1959 r. radni miasta ustalili punkt szkolny w obrębie Łomżycy na działce szkolnej przy ul. Wesołej 85, a w 1961 r. podjęli oni uchwałę o budowie szkoły; budynek wzniesiono w 1973 r. przy ul. Wesołej 5 na 600 miejsc. W 1997 r. budynek szkołyznajdował się przy ul. Polnej 40a. W 1945 r. szkoła nosiła imię Stanisława Staszica. Po wojnie kierownikami byli: Bolesław Jemielity w 1945/46 r., Michał Zielewicz w 1946/50 r. W 1949/50 r. pracowało 9 nauczycieli, uczyło się 368 dzieci, w 1952 r. – 298 dzieci, w 1986 r. – 1116 dzieci w 36 oddziałach, w 1988 r. – 1257 dzieci w 39 oddziałach, w 1989 r. pracowało 63 nauczycieli. W tym rejonie następował szybki wzrost liczby mieszkańców w związku z rozbudową miasta.

Szkoła Nr 6. Mieściła się przy ul. Giełczyńskiej 1 (podawano też adres ul. Dwornej 22, róg ul. Giełczyńskiej i ul. Dwornej). Budynek z 1910 r. był murowany, o piętnastu izbach lekcyjnych, wynajęty. Szkoła nosiła imię Królowej Jadwigi. W 1949/50 r. stanowiła własność Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Po wojnie kierownikami byli: Włodzimierz Fedyszyn w 1945/46, Franciszek Olszański w 1948 r., Aleksander Lipiński w 1949 r., Maria Bejer w 1948/50. W 1949/50 pracowało 10 nauczycieli, uczyło się 272 dzieci, w 1952 r. było 222 dzieci, w 1982 r. – 651 dzieci w 23 oddziałach, w 1986 r. – 432 dzieci w 16 oddziałach, w 1989 r. pracowało 31 nauczycieli.

Szkoła Nr 7. Budynek szkoły został wzniesiony w 1957 r. na 600 miejsc, a znajdował się przy ul. Mickiewicza 2. W 1982 r. uczyło się w nim 1041 dzieci w 35 oddziałach, w 1986 r. – 1048 dzieci w 38 oddziałach, w 1989 r. pracowało 55 nauczycieli. W 1984 r. przeciętna liczba uczniów na jedną izbę lekcyjną wynosiła 51, brakowało 12 pomieszczeń na jedną zmianę.

Szkoła specjalna Nr 8 podlegała Wydziałowi Oświaty i Wychowania. Budynek szkoły wzniesiono w 1961 r.

Szkoła Nr 9. Budynek szkoły znajdował się przy ul. Księżnej Anny 18. Wzniesiono go w 1986 r. na 900 miejsc. W 1986 r. uczyło się 588 dzieci w 20 oddziałach, w 1988 r. – 1508 w 48 oddziałach, ponadto było 235 dzieci w oddziałach przedszkolnych. W 1989 r. pracowało 75 nauczycieli.

Szkoła Nr 10. Budynek szkoły znajdował się przy ul. Niemcewicza 17. W 1988 r. było 637 dzieci w 22 oddziałach, w 1989 r. pracowało 38 nauczycieli. Kiedy powstała szkoła ??

W 1951 r. w szkołach podstawowych miasta Łomży było 2025 uczniów, w 1952 r. – 1917, w 1961 r. – 3343, w 1968 r. – 4212, w 1970 r. – 4344, w 1971 r. – 4292, w 1972 r. – 4230, w 1973 r. – 4696, w 1974 r. – 3466, w 1975 r. – 4367, w 1976 r. – 4495, w 1976 r. – 4495, w 1980 r. – 5139, w 1981 r. – 5291, w 1982 r. – 4764, w 1983 r. – 5275, w 1983 r. – 5275, w 1984 r. – 6714, w 1985 r. – 7255, w 1989 r. – 9238 i 880 uczniów w klasie zerowej, w 1992 r. – 10133, w 1997 r. – 10188 dzieci. W 1984 r. przegęszczenie uczniów w szkołach wynosiło 3000 dzieci, w 1987 r. – 3500 dzieci, w 1989 r. – 62,5% i w tymże roku średnie zagęszczenie uczniów szkół podstawowych wynosiło 185% a zmianowość wynosiła 1,5. Radni miasta uznali, że dalszy intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego w rejonie Szkoły Nr 5 bez podjęcia budowy szkoły spowoduje, że znaczna liczba uczniów zostanie pozbawiona możliwości pobierania nauki.

Oto liczba nauczycieli szkół podstawowych: w 1952 r. – 65, w 1961 r. – 123, w 1978 r. – 193, w 1984 r. – 336, w 1985 r. – 340, w 1989 r. – 459 osób. Względem wykształcenia: w 1978 r. wykształcenia wyższe posiadało 38 nauczycieli, wyższe zawodowe 53, studium nauczycielskie 95, liceum pedagogiczne 7; w 1989 r. wyższe magisterskie 204, wyższe zawodowe 65, studium nauczycielskie 149, średnie pedagogiczne 31, ogólnokształcące 10 nauczycieli. Rosła więc liczba uczniów i nauczycieli, co wiązało się z rozwojem miasta¹⁵⁵.