Leon Rzeczniowski. Dawna i teraźniejsza Łomża. XII

S T A T Y S T Y K A M I A S T A Ł O M Ż Y

Miasto powiatowe Łomża, drugiego rzędu *), położone w guberni Augustowskiej, Powiecie i Okręgu Łomżyńskim, pod 53° 11′ szerokości północnej, a 39° 48′ 30″ długości geograficznej, w stronie północno-wschodniej od Warszawy, o mil 20 od tego miasta, leży na lewym brzegu rzeki Narwi, na wzgórzu znacznej wyniosłości, ciągnącem się od wschodu na zachód, które, pochylając się ku tejże stronie, z wolna przechodzi w błonia i łąki. Powietrze ma czyste i zdrowe.
Widok, miasta prawdziwie piękny. Łomża najlepiej przedstawia się od strony północnej, to jest od wsi Piątnicy, z drugiej strony rzeki położonej.
Narew, płynąc od wschodu na zachód pod wzgórzami, na których malowniczo rozrzucone jest miasto,
– – – – – – –

*) Przy tworzeniu rad Municypalnych w Królestwie, Łomża podniesiona została ze względu na cyfrę ludności do miast drugiego rzędu i tytuł burmistrza przemieniony na Prezydenta.

zwraca się na północ, i o wiorstę, ztąd, pod wsią Piątnicą, przybiera znowu kierunek zachodni, a przerżnąwszy obszerne błonia i pastwiska zwane tu pulwami, gubi się w lesie Jednaczewskim, o 3/4 mili odległym od Łomży.
Najmniejsza średnia szerokość wody na Narwi wynosi około 35 sążni, a głębokość 10 stóp. Największa zaś średnia szerokość, w czasie zwykłego wiosennego wezbrania, dochodzi do 700 sążni, a głębokość do 20 stóp.
Dolina rzeki, pod miastem około dwóch wiorst szerokości mająca, zamknięta jest pięknemi wzgórzami, które łączy znacznie wzniesiona, prostej długości 710 sążni wynosząca grobla, obaryerowana i obsadzona po obu stronach, drzewami *). Na tej grobli znajdują się dwa mosty: pierwszy od strony miasta, długości 38 sążni i 4 stopy, służy do odprowadzania wód Narwi podczas jej wylewów, drugi, mający 76 sążni i 1 stopa długości, stoi na samej rzece, jest zwodzony, i służy do przepuszczania przepływających statków wodnych.
Rzeka wielkiego jest użytku. Spławia się nią w znacznej ilości drzewo opałowe i budowlanez lesistych okolic Litwy. Tą samą wodną drogą przychodzi sól do tutejszego magazynu, oraz inne

– – – – – – –

*) Gdzie teraz grobla dwa mosty, dawnemi czasy było 7 mostów i kilka grobel.

produkta, i odbywa się znaczny handel zbożowy, dostarczający co wiosna z magazynów miejskich trzydzieści kilka berlinek, naładowanych. zbożem, do portu Gdańskiego. Najkorzystniejszą porą do spławu jest miesiąc Kwiecień. Kanał Augustowski między rzekami Czarną Hańczą, wpadającą do Niemna, a Nettą wpadającą do Biebrzy, która o kilka mil ztąd łączy się z Narwią, ułatwia kommunikacyą wodną tak z Królewcem za pośrednictwem Niemna, jak i z Gdańskiem przez Wisłę w dalszym ciągu.
Dla przeszkód wszakże, napotykanych na systemie kanału Augustowskiego z powodu małej wody, spław produktów krajowych, tak z miasta, jak i jego okolic, odbywa się Wisłą do Gdańska.
Przez Łomżę przechodzi trakt bity pierwszego rzędu: łączy on Warszawę z Kownem, w dalszym zaś ciągu prowadzi do Petersburga.
Dla połączenia Łomży z traktem bitym Białostockim, zrobiono już za pomocą szarwarku, w stronie ku miastu Zambrowowi, kilkanaście wiorst bitej drogi drugiego rzędu. Spodziewać się należy, że dobro całej okolicy zachęci do spiesznego wykończenia tego traktu Zambrowskiego, jako też i przeprowadzenia go do Czyżewa, najbliższej Stacyi, będącej już na ukończeniu, kolei żelaznej Warszawsko-Petersburgskiej, odległej mil sześć od Łomży.
Prócz tych głównych traktów jeszcze jest kilka dróg, łączących Łomżę z najbliższemi miastami.

Odległość Łomży od miasta Gremialnego Suwałk wynosi 18 mil; od Warszawy 20 1/4 mili; od Kolna blisko 33/4 mili; od Nowogrodu 2 mile; tyleż od Śniadowa; od Stawisk 3 mile; od Wizny 21/2 mili.
Łomża ma za herb jelenia w biegu; jest miastem powiatowem z pięcioklassowemi szkołami powiatowemi, Sądem Pokoju, Sądem Poprawczym i Trybunałem Cywilnym, przy którym jest Hypoteka i Archiwum Akt Dawnych; prócz tego mieści jeszcze Główny Zarząd Straży Granicznej, na dwie gubernie: Augustowską, i Płocką, Pograniczny Urząd Pocztowy i Stacya Telegraficzna.

Rozległość.

Rozległość miasta wynosi obecnie 80 włók, 27 morgów i 198 prętów. Lustracya 1620 r. wykazała 171 włók; odpadło więc od miasta przeszło 10 włók ziemi, z której to liczby 2 włóki, 22 morgów i 188 prętów wcielono do gruntów donacyjnych, a reszta, będąca pod pastwiskami i łąkami, w skutek postanowienia rządowego, odebraną została miastu.

Pod względem swego przeznaczenia, powierzchnia terrytoryum miejskiego dzieli się. Jak następuje

Włóki- Morgi- Pręty.

a ) w gruntach ornych ……………… ….97    —          —
b) pod zabudowaniami …………………. 5          14    214.
c) pod kościołami i cmentarzami…… 2           18        70.
d) pod placami i ogrodami ………….. 3              7      154.
e) pod ulicami …………………………….. 1    8        60.
f) pod łąkami ………………………………30             6    —
g) pod pastwiskami ……………………. 17
h) pod wodami ………………………….. 4
Razem ……… …………………………..160           27         198

Ludność

W 1590 roku, liczono mieszkańców prawdopodobnie 12000
Na początku bieżącego stólecia ………………………………….. 1000
W 1827 „ ;.. ………………………………….. 3302
– 1833 „ …………………………………. 3500
1840 „ ……………………………………… 3918
1850 „ …………………………………….. 5569
1855 „ …………………………………….. 5812
1858 „ …. ……………………………………. 5969
1860 „ …………………………………….. 6020

. Ludności stałej w 1880 r. było:

a) Podług płci:
„ męzkiej……………………………………… 2769
„ żeńskiej ………………………………… 3251
Razem 6020
b) Podług pochodzenia narodowego:
Polaków 3247
Rossyan 7
Niemców 80
Francuzów 3
Tatarów 3
Izraelitów 2580

c)Podług wyznań religijnych:

Chrześcian Rzymsko-Katolików………….. 3158
Prawosławnych …………………… 9
Ewangelików-Augsburskich . ………………. 162
Reformowanych………………………………………. 10
Razem Chrześcian……………………….. 3337
Niechrześcian: Machometanin …………. 1
Starozakonnych . ………………………….. 2682
Razem Niechrześcian……………………….. 2683

– d)Podług zatrudnienia i professyi:

Duchowni, Urzędnicy, Nauczyciele i Lekarze
Duchownych Rzymsko-Katolickich………. 14
Ewangelicko-Augsburgskich …………… 1
Urzędników cywilnych …………… 52
95

Nauczycieli szkół Rządowych 13
Prywatnych 8
Lekarzy Cywilnych 3
Lekarzy stałych wojskowych . 2
Właścicieli Aptek 2
Akuszerek …’..- 4
Felczerów ,. 5
Rolnicy, Rzemieślnlcy, Fabrykanci i Handlujący:
Rolników 338
Rzemieślników i Professyonistów 525
Fabrykantów . …………………10
Handlujących 461

Wyszczgólnienie Rzemieślników i Professyosistów:

Bednarzy ..:. 4
Blacharzy 11
Brukarzy . . 4
Cukierników 6
Drukarzy , 1
Fabrykantów rafineryi cukru 18
instrumentów muzycznych ………….2
„ świec i mydła ………. 5
Farbiarzy …. 2
Garbarzy .3
Garncarzy , 5
Gwoździarzy .. 1
IntroIigatorów 3
Jubiler ……. 1

Kołodziei …….2
Kominiarzy … . 6
Konwisarz 1
Kowalów 21
Kotlarzy ……………………. 4
Krawców ………………………………………. .106
Kramarzy 34
Kuśnierzy i czapników .. 15
Kupców 8
Lakierników 2
Malarzy . 8
Mosiężników 2
Młynarzy 7
Modniarek 4
Malarzy 26
Nożowników 2
Piekarzy 24
Powroźników . 8
Postrzygacz . . 1
Puszkarz 1
Rekawiczników 3
Rybaków …… 4
Rymarzy……… . 4
Rzeźników 29
Siodlarzy 3
Stolarzów 12
Stelmachów 3
Szewców ….87

Szwaczek ……………………………………………….10
Traczów …………………………………………………16
Traktyerników ……………………………………………3
Zdunów…………………………………………………………… .4
Zegarmistrzów………………………………………………….. 5
Złotników ……………………………………………………… 4
Razem……….. 525

Ludności niestałej w 1860 r było:

Czasowo przebywających za interessami handlowemi, przemysłowemi I zarobkowemi………………………..2500
Zamieszkujących za czasowemi paszportami i trudniących się rozmaitemi professyami………………..2250
Ogół ludności niestałej………. 4750
W 1860 roku, było ludności stałej ………………….6020
niestałej …………………. 4750
Razem całej ludności w Łomży……. 10770
Zabudowania
a) Domy:
Domów murowanych 152
„ drewnianych ….324
Razem……….476

Uwaga. W liczbie murowanych kamienic

dwupiętrowych 6
jednopiętrowych 94
parterowych 52

b) Kościoły, klasztory, kaplice i synagogi:

Kościołów murowanych …………………… 4
Klasztorów ……………………………………. 2
Kaplic murowanych na cmentarzach………2
Synagoga ………………………. 1
Uwaga. Z kościołów jeden jest farny, pod wezwaniem śgo Michała, drugi ewangelicki, dwa zaś klasztorne. Z klasztorów: Jeden księży Kapucynów, drugi, Panien Benedyktynek.
Co do osobliwości i pomników, w świątyniach się mieszczących, o tych już powyżej wzmianka była w historyi kościołów,

c) Domy Rządowe murowane:

Dom Biura Naczelnika Powiatu i Kassy Powiatowej……………… 1
Dom Urzędu Pocztowego……………………………………………………. 1
Dom więzienny ….. ………………………………………………………… 1
Dom jednopiętrowy,mieszczący Szkołę Powiatową………………… 1
Dom wielki dwupiętrowy obok powyższego, w kształcie kąta prostego, przeznaczony na mieszkanie zwierzchnika szkoły i dla użytku szkół . ………………..1
Razem.. 5

i) Budynki Kassy Miejskiej:

Ratusz jednopiętrowy z wieżyczką,……………………………………….. 1

Jatki Rzeźniczo-Piekarskie drewniane…………………………………….. 1

Szlachtuz drewniany……………………………………………………………… 1

Szopy na użytek kwaterunkowy . ……………………………………….. 2

e) Zabudowania gospodarczo – przemysłowe:

Magazyn na skład zboża, wielki, murowany,

czteropiętrowy, na ukończeniu będący,

własność obywateli wiejskich…………………………………………………..1

Magazyn zbożowy, drewniany,

znacznej wielkości, dwupiętrowy,własność

prywatna starozakonnego kupca Lewkowicza…………………………..1

Magazyn murowany, jednopiętrowy, wielki,

należący do Kommissyi Prowianckiej……………………………………..1

Młynów wietrznych …………………….. …………………………………… 5

Młyn deptak …………………………………………………………. 1

Cegielni prywatnych ……………………………………………………………. 2

Browar …………………………………………………………. 1

f) Zabudowania fabryczne:

Gmach rafinery! cukru, wielki czteropiętrowy, murowany,

własność starozakonnych Kolińskiego i Nowińskiego ……………… 1

Mydłarni …………………………………………………….2

100

Olejami .. 2
Garbami . . 2

g) Domy zajezdne:

Domów zajezdnych ramowanych: ………………………. 5
Wysokość ubezpieczenia w Towarzystwie Ogniowem wszystkich domów i zabudowań
w Łomży wynosi rubli srebrem 435730
Według postanowienia Księcia Namiestnika Królestwa z 1822 r. wolno starozakonnym mieszkać na głównych ulicach i placach, tylko pod pewnemi warunkami.
Place i ulice
Placów 3

jako to: Rynek Stary, Rynek Nowy i Pocztowy.

Ulic głównych 8

jako to. Rządowa, Długa, Senatorska Giełczyńska, Fama, Dworna. Wiejska i Piękna.
Rynek Nowy i Pocztowy cale zabudowane porządnemi jedno-piętrowemi domami murowanemi
Ulice: Dworna, Długa, Rządowa, Piękna i Wiejska mają, wiele domów murowanych, pomiędzy któremi są, i piętrowe.

101

Ulice miasta Łomży, oprócz kilku maleńkich bocznych uliczek, całe brakowane. Ulice jednak i place w wielu miejscach potrzebują koniecznie przebrukowania, chodniki zaś wymagają przerobienia. Oświetlane są tylko place czyli rynki.

Gospodarstwo rolne.

Ludność rolnicza wynosi osób 338

i) Posiadają, one w inwentarzu

wołów par . . .. 38
koni . . ………. ……….. 112
„ „ krów ……………. ………. . 250
świń ……………………… 370
owiec ……………………….. 250
Wysiewają oziminy korcy …… …. 462
jarzyny… …………………….336
kartofli ….……………………573
Zbiór wynosi oziminy korcy . …… ….2310
„ jarzyny……………………. 1322
kartofli …… ……………….2867
Fabryki, młyny i wartość produkcji.

a) Fabryka rafineryi cukru.

W niej pracują: majster ……………1
czeladzi ………….20
robotników ………………………………………….61

102

Mączki przerabia się rocznie na cukier

centnarów. …. ……….. 28436
Cena jej, wynosi rubli srebrem……………… 319914
Produkt z mączki ma wartości rubli sr. ….. 432383
Mączka sprowadzaną, bywa z cukrowni krajowych.
Cukier po największej części wyprzedaje się do Litwy.
b) Browar piwny 1. Wartość jego produkcji
rubli srebrem……………………………………………………. 5750
Garbarni……..2. Wartość ich produkcji rs. 2500
Mydłami………2. „ „ „ „ 2150
Młynów wietrznych 2. „ ,, „ „ 5250
Młyn deptak………….1. „ „ „ „ 700
Rzemiosła i cechy

Rzemiosła od kilku lat są na drodze rozwoju.

W Łomży znajduje się: 1 Zgromadzenie kupieckie i 7 Cechów rzemieślniczy:

Stolarski
Malarski
Rzeźnicki
Szewski
Krawiecki
Piekarski
Kowalski.

103

Cechy te urządzone są na zasadzie postanowień Księcia Namiestnika Królestwa Polskiego z lat 1816 i 1817.

O cechach dawnych i ich przywilejach powiedziano wyżej w historyi Łomży.

Dochody miejskie

Kassa miejska ma na stępujące dochody:

a) Z wydzierżawianych miejskich łąk i pastwisk ……Ruble – kopiejki

pobiera rocznego dochodu.. ……………….. …………… 110 — —

b) Z rybołówstwa na rzece Narwi,

odnodze Narwicy i przyległych jeziorach …………….. 375 — —
g) Z wynajmu placów i ogrodów …. ……………………… 169 — 91
h) Z własnych łąk ………………………………………….….. 112 — 24
Ogół dochodów kassy miejskiej wynosi…………….…. 767 — 15.

Dochody Skarbu krajowego

a) Z czynszu, opłacanego z gruntów

rolnych, rocznie……………………………………………. 36 — 59 1/2
b) Z osepu……………………………………………… 112 — 79
Ogół roczny dochodu skarbów……………………. 149 — 38 1/2

Do miasta należą dochody z propinacji i inne, z których kassa Ekonomiczna pobiera rocznie:

104

Ruble kopiejki

a) Z propinacji miejskiej ….. ………………………….. 1241 —
b) Z bruków, targów i jarmarków……………………………. 1350 — 10
c) Z muzyki …. ….. ………………………….. 39 — 10
d) Z balów i widowisk ……………………………………………… 30 —
e) Z procentu od skarbu ze szlachtuza miejskiego………… 602 — 40
f) Z konserwowego od szynkarzy trunków………………. 787 — 50
g) Kanonu od handlarzy, professyonistów i zarobkujących…741 — 25
Razem .. ……………….. 4791 — 35.

Jarmarki i targi.

Według tabelli uregulowanych targów i jarmarków z roku 1850; w Łomży bywa do roku 6 jarmarków i po 2 targi w tygodniu.

Jarmarki.

a) W Poniedziałek po Oczyszczeniu N. P. Maryi.
b) ,, drugi Wielkiego postu.
i) We Wtorek po Niedzieli Kwietniej.
j) W Poniedziałek po N.P. Szkaplerznej.
k) po S. Michale.
l) ,, Ś. Stanisławie Kostce.

Na jarmarkach sprzedają się produkta krajowe, głównie zboże, bydło wszelkiego rodzaju, wyroby fabryczne i rękodzielnie. Tego wszystkiego wartość wynosi rocznie około 20000 rubli.

105

Kupcy miejscowi towary łokciowe, kolonialne i norymbergskie, zagraniczne i krajowe, oprowadzają częściami. Wartość ich rocznie wynosi około 45000 rubli.

W mieście znajdują się Władze i Urzędy:

Biuro Naczelnika Powiatu

Kassa Powiatowa

Budowniczy powiatowy

Jnżenier powiatowy
Assessor Ekonomiczny
Lekarz powiatu
Bióro Więzienia Poprawczego
Trybunał Cywilny
Sąd Poprawczy
Sąd Pokoju
Kontroler Skarbowy powiatowy z Pomocnikiem
Urząd Skarbowy
Rewizor Tabaczny
Dziekan Dekanatu i Proboszcz
Magistrat miasta
Kommendant miasta
Naczelnik Żandarmów

106

Biuro Naczelnika Straży Granicznej w Gubernii Augustowskiej i Płockiej
Kommendant Inwalidów
Kantor Szpitala wojskowego klassy 2-ej.
Zakłady naukowe i dobroczynne, apteki i więzienia
Szkoła Powiatowa o 5 klassach
Biblioteka Szkolna
Szkoła Elementarna katolicka
Szkoła Elementarna ewangelicka
Pensya wyższa płci żeńskiej
Pensya niższa płci żeńskiej
Szkoła Rzemieślniczo-niedzielna
Wzorowa Ochrona z Salą Ochrony
Szpital Śgo Ducha
Kassa Oszczędności
Aptek publicznych 2
Apteka szpitalna Wojskowa
Więzienie Poprawcze.

Uwagi – Biblioteka szkolna, przyprowadzona do wzorowego porządku za staraniem Bibliotekarza, Professora Ulejskiego, mieści w sobie 1866 dzieł w 3855 tomach; nadto posiada 29 atlasów. 98 kart geograficznych; z pism peryodyczoych 300 numerów, 1192 volum. 1113 tomów, oprócz wielu wzorów rysunkowych, kaligraficznych, programatów szkolnych i tp.

107

Wartość jej wynosi przeszło 9000 rubli sr.— Dzieł w obcych językach posiada wiele. Nauka języków i pedagogia znaleźć tu mogą, dosyć pomocy. Z tem wszystkim dla idących z postępem nauki biblioteka nie posiada odpowiednich, dzieł. Pism periodycznych krajowych nie ma. Przy szkole tutejszej znajduje się Muzeum fizyczne. Narzędzia tego muzeum potrzebują, koniecznej poprawy. Zbiór minerałów ubogi
O szpitalu Sgo Ducha i jego funduszach już wyżej się powiedziało.
W r. 1860 urządzona została przy tutejszym klasztorze PP. Benedyktynek -wzorowa Ochrona, w oddzielnym, na ten cel wystawionym domu, której przeznaczeniem jest kształcić Ochroniarki.
Byłe Towarzystwo Rolnicze przeznaczyło 8 stypendjów, z którycb tylko 3 osoby dotąd korzystają. Przy tej wzorowej ochronie jest Sala Ochrony dla dzieci,

W Maju 1860 r. urządzono w Łomży Kassę Oszczędności, która posiada tysiąc kilkaset rubli kapitału.

108

Zakłady drukarskiej artystyczne.

Łomża ma Drukarnią …………………………………..1
i czasowy Zakład artystyczno-fotograficzny…..1
Ile wiadomo, w Łomży pierwszy raz ukazała. się drukarnia za czasów Księstwa Warszawskiego. W tej drukami, prawdopodobnie departamentowej, drukowane było dzieło, pod tytułem: „O przedawnieniu czyli preskrypcyi według praw Francuzkich z zastosowaniem prawa powszechnego Pruskiego, oraz praw Polskich i Litewskich, przez Jana Kamieńskiego patrona i plenipotenta skarbowego w departamencie Łomżyńskim. W Łomży drukiem A.. Lenteckiego 1814 r.”
Druk tego dzieła wyraźny, nie ustępuje w niczem owczesnym drukom stolicy. Z tej drukarni wychodziły: Elementarze, Mowy pogrzebowe i inne broszury. Były Naczelnik Powiatu P. Kamieński w 1852 r. na nowo sprowadził do Łomży drukarza, P. Mroczka, dla drukowania schematów i raportów dla Władz Rządowych. Z tej. drukarni oprócz okólników, obwieszczeń, afiszów i małych broszurek, jak np: „Ustawa dla Resursy Łomżyńskiej,” żadne dotąd dzieło nie wyszło. Drukarnia zaopatrzona jest w czcionki polskie i ruskie od najmniejszych do największych liter. Drak z niej wychodzi poprawny.

109

Nadto w Łomży znajduje się:

Cukierni ………….. 3
Szynków wódczanych. ………….19
Szynków piwnych ………………..2
Szynków trunków zagranicznych……..3
Zajazdów : ………….5
Tratyerni czyli Restauracyj ………….. 2
Jatka rzeźniczo-piekarska …………… 1
Z cukierni pierwsze miejsce trzyma cukiernia pana Semadyniego. Zajmuje ona obszerny lokal w miejscu najdogodmejszem, to jest na rogu Nowego Rynku, i nie tylko zaopatrzona jest zawsze w wybór cukrów, ciast i napojów, ale nadto posiada kilka dzienników krajowych i zagranicznych, i jest też jedynem miejscem, teraz zwłaszcza, najliczniej odwiedzanem przez czytujących gazety.
Z całego powyższego statystycznego wykazu, zaczerpniętego z akt urzędowych, dają się wyprowadzić następujące wnioski i uwagi.
Z porównawczej tabelli ludności z lat kilkudziesięciu wypada, iż, w przeciągu 30 lat, ludność w Łomży prawie się podwoiła, i tak 1827 roku było w niej mieszkańców 3302, a w 1860 r. 6020. Szczególniej przyjaznemi do jej wzrostu pokazały się lata od 1840 do 1850, w których przybyło 1651 mieszkańców.

110

Zwraca także na siebie uwagę znaczna ilość starozakonnych i ludności niestałej, wynoszącej 4750 osoby. Z cyfry ludności niestałej pokazuje się, że miasto jest w możności dostarczać licznym przybyszom środków do utrzymania, a ztąd wynika, że jego stała ludność w krótkim czasie bardzo znacznie powiększyć by się mogła.
Za wzrostem ludności poszło powiększenie liczby rolników, rzemieślników i handlujących, i tak: w 1827
roku było

rolników………. ……………250
rzemieślników i professyonistów…….120
handlujących……………………………….113

a w 1860 r.

rolników …………………………….338
rzemieślników i professyonistów…..525
fabrykantów…………………………………10
handlujących ………………………..461
A zatem rolnictwo, przemysł i handel widocznie wzrastają.
W ostatnich dwóch dziesiątkach lat powstało 10 fabryk, rozpoczął się więc właściwie przemysł fabryczny, gdyż warsztaty sukiennicze, umieszczone w kilku wymurowanych na ten cel przed 1831 r. domach, wkrótce po ich założeniu upadły. Domy te, stojące w bliskości rzeki, nabyte od Rządu przez osoby prywatne, służą dziś na pomieszczenie wojska. Z fabryk zasługuje na uwagę wielka rafinerya cukru PP. Nowińskiego i Kolińskiego, inne fabryki małego są znaczenia. Pierwsze to są, dopiero kroki

111

na drodze przemysłu fabrycznego, dla rozwinięcia którego wiele jeszcze pozostaje do życzenia i do zrobienia.
Główny handel miasta zbożowy. Nadto, kupcy miejscowi prowadza dosyć obszerny handel skórami i łojem.
Z założeniem w Łomży na początku 1860 roku handlowego kantoru komissowego Domu Zleceń Rolników Płockich handel zyskał pewną, rękojmię i znacznie się ożywił. Kantor ten wszystkie płody miejscowe i okoliczne tak surowe, jak i przerobione bierze w komis, poprzestając na bardzo małym procencie, i takowe już to sam, już za pośrednictwem Domu Handlowego Płockiego, mającego rozległe stosunki w kraju i za granicą, sprzedaje po cenach, jak może, najkorzystniejszych dla producentów. Wielką mu przysługę wyświadcza spławna rzeka Narew, którą na berlinkach wysyła znaczną ilość zboża z miejscowych magazynów do Gdańska. W tym roku nie licząc innych kupców, którzy Narwią wyprawili około 10000 korcy rozmaitego ziarna, sam Kantor wyprawił około 20000 korcy zboża do Gdańska.
Kantor w swoim składzie posiada do nabycia rozmaite miejscowe wyroby blacharskie i ślusarskie, pod względem dobroci nieustępujące warszawskim, przez co wiele się przyczynia do wzrostu miejscowych rękodzieł. Zamówienia przyjmuje. Dla rolników sprowadza z fryszerek i fabryk krajowych żelazo w szynach,

112

gwoździe, maszyny gospodarskie i t. p. Nadto utworzywszy tu nie dawno skład różnych towarów , mianowicie kolonialnych, zadosyć czyni potrzebom miasta i okolicy.
Co się tyczy tak zwanego handlu sklepowego, ten w Łomży w ostatnich latach podupadł i nie czyni zadosyć wszystkim potrzebom.
W przeszłym roku pan Lutosławski, obywatel ze wsi Drozdowa, urządził w mieście, dla dogodności mieszkańców, mleczarnię, na sposób zagraniczny do której, dwa razy dziennie, z dóbr jego o milę od miasta położonych, przywożą mleko. W tej mleczarni, za cenę pomierną, można dostać wszelkiego rodzaju nabiału od znacznych do najmniejszych ilości. Porządek w mleczarni wzorowy. Masło sprzedają wyciśnięte w pięknych różnego kształtu i różnej wielkości formach i foremkach. Sprzedają, tam także na porcye zsiadłe mleko, włoszczyzne, a w porze jesiennej i zimowej owoce.
Miasto ma odpowiadający potrzebom magazyn ubiorów męzkich, parę pomniejszych magazynów strojów damskich, jeden zakład fryzyerski, połączony ze sklepem galanteryjnym, nadto posiada kilku zegarmistrzów, waciarzy, wyrabiających rozmaite rzeczy z bursztynu, dobrych stelmachów, kowali i zdolnego rymarza.
Z tem wszystkiem zdolni i sumienni rzemieślnicy, rękodzielnicy z upragnieniem byliby tu jeszcze przyjęci.

113

W niejednym razie, mieszkańcy miasta i okolicy zmuszeni są udawać się do Warszawy po kupno rozmaitych rzeczy. Szkła np. taftowego białego trudno w mieście dostać. Dwaj miejscowi introligatorzy nie zawsze znajdują się w możności zaspokojenia potrzeb miejscowych, i nie są w stanie każdemu wymaganiu zadosyć uczynić,
Rolnictwo idzie tu dawnym torem. Gospodarstwo rolne po większej części trzypolowe. Łąki i pastwiska oczekują osuszenia i poprawy. Ogrodownictwo nie ma tu miłośników. Dwóch tylko znaczniejszych ogrodników zaopatruje miasto w potrzebne warzywa. Lepszych gatunków drzew owocowych Łomża nie posiada. W kwiaty jest bardzo uboga. W ogóle całe gospodarstwo w mieście, jak dotąd, w znacznej części rolniczym, wiele do życzenia pozostawia.
Daje się tu czuć dotkliwie brak studni. Właściwie jedna tylko studnia daje dobrą wodę do picia, ale i ta za miastem się znajduje. Używaną tak do picia, jak i wszelkich innych potrzeb jest woda Narwiana, której od woziwodów nabywać potrzeba.
Bruki w większej części miasta, jak się już wyżej powiedziało, wymagają przerobienia. Życzyć także wypada, aby ulice latarniami były oświecone. Wiele miast znacznie mniejszych ma w naszym kraju oddawna pod tym względem przed Łomżą pierwszeństwo.

114

Do przechadzek służą tu aleje podwójne, któremi obsadzona Szossa “Warszawska” do wsi Łomżycy, odległej o 2 wiorsty od miasta, i ogród spacerowy, przy tymże trakcie Warszawskim, zaraz za miastem położony. Ogród ten, zwany Saskim,, posiada dosyć drzew, otoczony jest aleją, ma prócz tego od środka kilka ulic. obsadzonych krzewami bzu, i piękne trawniki. Na kwiatach wszakże mu zbywa, i z powodu małego swojego rozmiaru, nie wystarcza dla miejscowej publiczności.
Pięknem dla przechadzek miejscem byłaby grobla dwuwiorstowa, prowadząca, z miasta w stronę północną do wsi Piątnicy, gdyby opatrzono ocienionemi chodnikami.
Chcący użyć pięknego widoku rozległych łąk, rzeki i wzgórz, otaczających łąki, udają się drożyną w stronę wschodnia ku wsi Starej Łomży, pół mili odległej od miasta.
Domy w Łomży na oko nieźle wyglądają, mała jednak ich liczba ma dogodny rozkład. Ceny lokali z każdym niemal rokiem idą w górę. Za dogodniejsze familijne mieszkanie, składające się z kilka pokoi płaci się tu rocznie, od 1200 do 1800 złp.
Gmach szkolny, stanowiący niegdyś Kollegium Pijarskie, z powodu wilgoci, gdzieniegdzie porysowanych murów i złego rozkładu, dla uczącej się

115

w nim młodzieży*) wielce jest niedogodny i niezupełnie bezpieczny. Nie podobna nie zrobić uwagi, że miasto i okolica wiele cierpią na braku wyższej szkoły. Miasto bowiem Łomża oddalone jest o 20 mil od najbliższych szkół gimnazyalnych.
P. Schfonfeld utrzymuje tu czytelnię z abonamentem, składająca, się z pism beletrystycznych; posiada książki dla użytku młodzieży szkolnej , niewielką liczbę starych dzieł, i pośredniczy w interessach z księgarzami Warszawskimi. Jako autykwaryusz, przy wielu wiadomościach bibliograficznych, któremi jest wzbogacony, godzien zaiste lepszego losu. Nieprzyjazne okoliczności, a pomiędzy niemi i mała ilość osób tak wmieście jak i okolicy, zamiłowanych w czytaniu dzieł poważniejszej treści, a mniejsza jeszcze gotowych do kupowania książek, głównie stały dotąd na przeszkodzie do utrzymania właściwej księgarni. Jest wszakże nadzieja, że Łomża, przy spodziewanem podniesieniu i rozpowszechnieniu oświaty, pójdzie za przykładem innych miast prowincyonalnych, jak np: Łęczycy i Wielunia, które, przy mniejszej ludności miejskiej, już od lat kilku posiadają należyte księgarnie, co znaczenia umysłowego owych miast i okolic najlepsze daje świadectwo.

– – – – – – –

*) Uczniów, zapisanych w księgi wpisowe, na rok szkolny 1860, w szkole 5cio-klasowej Łomżyńskiej było 276.

116

Resursa powiatowa, dla znacznej opłaty, niepraktykowanej w innych prowincyonalnych naszego kraju resursach, dla wielu osób była nieprzystępną. Gdyby podobnych zgromadzeń, mianowicie na prowincyi wyższy cel jakim jest między innymi możność łatwego czerpania wiadomości z należących do resurs księgozbiorów, gazet i pism peryodycznych, dobrze był pojęty, resursy prowincyonalne, które są jedynem ogniskiem życia umysłowego i towarzyskiego, nie byłyby tak nieprzystępne, i nie nosiłyby charakteru wyłączności.
Mieszkańcy Łomży w ogóle religijni; w obyczajach ich nic rażącego nie daje się, widzieć. Osób, posiadających wyższe ukształcenie naukowe, kilkadziesiąt naliczyć by można. W wyższe głośne talenta muzyczne i głębszą znajomość muzyki, jakkolwiek ta jest upowszechniona, miasto nie obfituje. Z tern wszystkiem odrębność i jakaś oschłość tu panowały, mało było zjednoczenia towarzyskiego, które wszędzie widzimy, gdzie dobrze pojęto tak materyalne jak i umysłowe potrzeby ludzi, i gdzie cel i szczęście życia mierzy się nie skalą osobistych korzyści i dogodności, ale zjednoczeniem dobra pojedynczych indywiduów z dobrem ogółu. Pierwszy krok postępu na tej drodze już dokonany, nie tracimy nadziei, że Łomża, pod tym względem, lepszej jeszcze doczeka się przyszłości. Zewnętrzny ruch miasta dość znaczny.

117

Ponieważ Łomża leży na wielkim trakcie, łączącym stolice, częstych przeto miewa koncertantów. Zjawiają się tu czasami trupy dramatyczne, a niekiedy odgrywają, się teatra amatorskie, z których to przedstawień dochód idzie na cele dobroczynne. Te ostatnie doznawały zawsze jak najlepszego powodzenia. Urządzaniem ich najgorliwiej zajmował się p. Głębocki, Prezes Trybunału, przy pomocy innych osób utalentowanych, chętny biorących udział w pracach dla celów dobroczynnych. Wielka sala resursowi, otrzymywana może nieco za zbytkownie bywała się miejscem koncertów i balów publicznych, na których damy w zbytkownych występowały strojach. Obecnie i pod tym ostatnim względem widzimy znaczną., korzystną, odmianę. dla dopełnienia obrazu Łomży, nie od rzeczy będzie wyliczyć dzienniki i pisma peryodyczne. jakie tutejszy Urząd Pocztowy i P. Sehonfeld, pośredniczący w interesach księgarskich, w miesiącu Lipcu r. b. 1881 prenumerowali dla miasta i okolicy.

Z pism polskich

Gazeta Polska ……. Ex.40
,, Warszawska …………….. 18
Kurjer Warszawski …………..19
Gazeta Rządowa (obecnie Dziennik Powszechny) …..10
Tygodnik illustrowany ……………………………………13
Czytelnia niedzielna ……………………………………. ..8

118

Kmiotek ……Ex. 3
Kółko Domowe ……….7
Przyjaciel Dzieci …………..5
Jutrzenka …………6
Gazeta Rolnicza ………2
Biblioteka Warszawska ………. 3
Księga Świata …….. 3
Magazyn Mód ……. 6

Z zagranicznych

Jouruał de Debats ………1
Illustration ………3
Patric ………1
Schlesische Zeiftung ………2
Bazar ………1
Gartenlaube……………………………………………..1
Bels Weekly Messenger ………1
Hamagid, pismo hebrajskie, wychodzące
w Ełku w Prnsiech……………………………………3
Oprócz tego Encyklopedyi Powszechnej,
wychodzącej nakładem księgarza Orgelbranda….30

Co do liczby prenumeratorów pism polskich i zagranicznych, ta w Łomży nie jest stałą. Jesień i zima najwięcej dają prenumerujących; jest to bowiem czas, w którym obywatel rolnik więcej oddawać się może czytaniu.

Opracował Jerzy Smurzyński. współpraca Henryk Sierzputowski.

Część XI
https://historialomzy.pl/leon-rzeczniowski-dawna-i-terazniejsza-lomza-xi/

Część XIII
https://historialomzy.pl/leon-rzeczniowsk-dawna-i-terazniejsza-lomza-xiii/