Mazowsze

 MAZOWSZE . ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA. STAROSTWO ŁOMŻYŃSKIE
STOSUNKI POLITYCZNE I SPOŁECZNE NA MAZOWSZU

Mazowsze dzisiejsze to kraina rozciągająca się po obu brzegach środkowej Wis­ły, dolnej i środkowej Narwi i dolnego Bugu. Mazowsze historyczne było znacznym obszarem, bowiem w kierunku północno-wschodnim sięgało po Grajewo i Goniądz, na południe poza Pilicę, na północ do Pojezierza Mazurskiego. Bory północnego i wschodniego Mazowsza stanowiły północną granicę Polski.

Nazwa „Mazowsze” po raz pierwszy występuje w źródle ruskim z wieku XI i jest używana do dziś. Jako nazwa jednostki administracyjnej – wraz ze zmianami województwa mazowieckiego – stosowana była do obszaru coraz mniejszego.

W drugiej połowie X wieku Mazowsze znajdowało się w luźnej zależności od księcia Polan. Po zgonie Mieszka II (zapewne w 1037 r.) władza centralna przesta­ła istnieć, a Polska rozpadła się na terytoria, w których władzę objęli samozwańczy władcy. Jednym z nich był Masław, dawny cześnik i dygnitarz na dworze Mieszka II, który objął rządy na Mazowszu i zdołał je utrzymać blisko 10 lat, wykorzys­tując dążenia odśrodkowe tej dzielnicy. W 1047 r. Masław poległ w bitwie z Ka­zimierzem Odnowicielem, któremu poddało się Mazowsze. Od czasów Konrada Mazowieckiego (1200 r.) Mazowszem rządzili udzielni książęta mazowieccy z rodu Piastów, których władza była szeroka i niezależna.

Mazowsze ulegało częstym podziałom na osobne dzielnice i księstwa, które były luźno powiązane z państwem polskim. W 1351 r. stało się ono lennem polskim, umocnionym jeszcze w 1355 r. hołdem lennym Ziemowita III. Przy hołdzie len­nym, składanym królowi polskiemu, uczestniczyli od połowy wieku XIV przedsta­wiciele rycerstwa, biorąc w ten sposób również na siebie zobowiązanie utrzymania zwierzchności Korony nad Mazowszem. Hołd lenny składany był tylko przy okazji zmiany władcy na tronie polskim.

Książęta mazowieccy wymierali bezpotomnie i stopniowo ziemie ich, jako len­na lub na mocy układów, wracały do Polski. W 1462 r. wcielono ziemię gostyńską i rawską, w 1476 r. ziemię sochaczewską. W 1495 r., po śmierci Janusza II włą­czono do Korony Księstwo Płockie. Ziemię łomżyńską objął we władanie Konrad III, ojciec Janusza III i Stanisława. Po śmierci księcia rządziła jego żona, księżna Anna, jako opiekunka małoletnich synów. Janusz III i Stanisław samodzielne rzą­dy zaczęli sprawować w 1417 roku.

Konrad III miał dwóch synów naturalnych, występujących w aktach z początków XVI wieku. Jeden z nich miał na imię Stanisław. Imię drugiego jest nieznane. Matką ich była Dorota, żona Jana Kozieła z Kamionek herbu Szeliga, który był posiadaczem wójtostwa w podłomżyńskiej wsi książęcej Giełczyn. Miała ona zapisa­ny przez Konrada III pewien dochód w cłach, czy też podatkach z ziemi czerskiej. Dorota miała z mężem dwóch synów. Po śmierci Jana wyszła powtórnie za mąż za szlachetnego Piotra Aksamita. Jako wdowa po nim i wójtowa z Giełczyna sprzeda­ła w 1524 roku włókę swojego wójtostwa szlachetnemu Piotrowi Malinowskiemu z Mściwujów, mężowi swej córki Anny.

W testamencie zmarł jego w 1526 roku księcia Janusza, najmłodszego syna Konrada znalazł się zapis na rzecz Doroty, określonej grzecznie jako piastunka księcia Konrada. Naturalni synowie Konrada pozostali w grupie drobnoszlacheckiej.
Po przedwczesnej i budzącej wiele podejrzeń śmierci dwóch ostatnich książąt mazowieckich, Stanisława (zmarł w 1524 r.) i Janusza III (zmarł w 1526 r.), włą­czono pozostałą część Mazowsza do Polski. Wysunięto hipotezę, że książęta, jak również ich matka, zostali otruci. Obwiniano królową Bonę, oskarżano Katarzynę Radziejowską, wojewodziankę rawską, osobę raczej swobodnego prowadzenia oraz aptekarza Jana Alantzee, który zbiegł z Warszawy. Król Zygmunt I powołał komisję do wyjaśnienia sprawy. Księżna Anna po śmierci braci jeszcze przez pe­wien czas występowała jako władczyni Mazowsza. Król Zygmunt I przybył we wrześniu 1526 r. do Warszawy, obsadził swymi załogami Mazowsze i naznaczył swego namiestnika. Ostateczne zjednoczenie Mazowsza nastąpiło w 1529 r., gdy król potwierdził prawa i przywileje tej dzielnicy, a posłowie mazowieccy zasiedli w sejmie koronnym.

Tempo rozwoju gospodarczo – społecznego Mazowsza było wolniejsze niż in­nych dzielnic Polski. Przyczyniło się ono do utrwalenia rozdrobnienia feudalnego mimo stałego zagrożenia zewnętrznego’. Rozdrobnienie to wyrażało się ponadto w wewnętrznym podziale na dzielnice, ciągle zmienne.

Charakterystyczną cechą stosunków społecznych na Mazowszu była wielka liczebność drobnej szlachty, której szeregi powiększyły się jeszcze przez przeni­kanie do niej bogatszych chłopów. Liczna była również warstwa szlachty zagrodo­wej nie posiadającej poddanych. Na tle tej drobnoszlacheckiej masy nieliczni byli właściwi feudałowie, których próbowano wyodrębnić jeszcze w statucie z 1390 r. przez wprowadzenie dla nich wyższej główszczyzny. Uprzywilejowanie szlachty mazowieckiej było skromniejsze niż w Koronie, płaciła ona wyższe podatki, nie znała wolności celnej, ani zasady „neminem captivabimus”.

PODZIAŁ MAZOWSZA NA ZIEMIE. MAZOWSZE ŁOMŻYŃSKIE

Po zlikwidowaniu rozbicia dzielnicowego państwo polskie zjednoczyło się w jeden organizm państwowy. Większe dzielnice, które utrzymały pełną hierarchię urzędników ziemskich z czasów książęcych, z wojewodami na czele, zaczęto w XV w. nazywać województwami. Mniejsze dzielnice, w których nie utrzymał się urząd wojewody, a na czele stał podkomorzy, nazywano ziemiami.

Na Mazowszu było trochę inaczej. Nie było tam ziem jako osobnych terytoriów przy województwach, dzielących się na powiaty. Mazowsze – wskutek tego, że czę­ściami było włączane do państwa polskiego – dzieliło się w XVI w. na 3 województwa: płockie, rawskie i mazowieckie. Każde dzieliło się na ziemie, a te dopiero na powiaty. Ziemia na Mazowszu obok osobnej hierarchii ziemskiej miała własny sejmik i była osobną jednostką terytorialną sądu ziemskiego. Powiat wytworzył się jako jednostka terytorialna sądu ziemskiego i z czasem nabrał charakteru okręgu administracyjnego.

Województwo płockie obejmowało dwie ziemie: zawkrzyńską i płocką, a te rozpadały się na osiem powiatów. Województwo zaś rawskie: na ziemię rawską, sochaczewską i gostyńską. W skład największego województwa mazowieckiego wchodziło dziesięć ziem: czerska, warszawska, wyszogrodzka, zakroczymska, ciechanowska, wiska, łomżyńska, różańska, nurska i liwska. Do najbardziej zur­banizowanych należały: ziemia warszawska, rawska, łomżyńska, płocka i zakro­czymska. Podział ten wytworzył się stopniowo w wyniku rozwoju historycznego i utrzymał niezmieniony aż do rozbiorów, ustępując wówczas miejsca nowemu podziałowi, narzuconemu przez zaborców.

Właściwa ziemia łomżyńska dzieliła się na 4 powiaty. Oskar Kolberg i Zyg­munt Gloger na podstawie danych etnograficznych wyodrębniają szerzej pojętą ziemię łomżyńską. Zaliczają do niej właściwą ziemię łomżyńską, ziemię wiską północną część ziemi nurskiej oraz z Podlasia – zachodnią część ziemi bielskiej (na południe od Tykocina i na zachód od Suraża), północno – zachodnią część ziemi drohickiej (na północ od Bugu i na zachód od Nurca), nazywając ją Mazowszem Łomżyńskim lub po prostu Łomżyńskiem.

Źródła do dziejów ziem i miast znajdowały się w księgach ziemskich,
prowadzonych przez sądy ziemskie oraz w księgach grodzkich, prowadzonych przez sta­rostów. W księgi te wpisywano przywileje, zeznania oraz inne ważne dokumenty o charakterze zarówno czasowym, jak i wieczystym. W Łomży już na przełomie XVII i XVIII w. istniało Archiwum Aktów Daw­nych Ziemi Łomżyńskiej, Wiskiej, Bielskiej. Było tam około 2.230 ksiąg obejmu­jących lata 1421-1809. Archiwum to mieściło się w Łomży przy ul. Senatorskiej, w tzw. Skarbcu, mieszczącym się w pozostałościach zamku książąt mazowieckich. Skarbiec ten był murowany, parterowy i obszerny. Znajdowała się w nim jedna izba z murowanym sklepieniem i ceglaną posadzką. Okna były maleńkie i okratowane, natomiast drzwi były wielkie, żelazne. Pieczę nad Skarbcem sprawował regent. W 1824 r. Skarbiec został rozebrany, a cenny zasób Archiwum, składający się z licznych przywilejów i dokumentów oraz ksiąg ziemskich i grodzkich, został przewieziony do budynku Trybunału Cywilnego Sądu Poprawczego przy Nowym Rynku. W latach 1883-1888 akta staropolskie zostały przewiezione z Łomży do Warszawy i włączone do Archiwum Głównego. W czasie drugiej wojny światowej część akt łomżyńskich Niemcy wywieźli do Rzeszy. Zagłada Archiwum Główne­go w powstaniu 1944 r. pociągnęła za sobą prawie całkowite zniszczenie reszty staropolskich akt łomżyńskich. Część ich zachowała się w odpisach z wieku XIX w tzw. Zbiorze Ignacego Kapicy Milewskiego.

OSADNICTWO

Na Mazowszu początkowo od połowy XIV w. trwała żywa kolonizacja wew­nętrzna zachodniej części na lewym brzegu Wisły. Na lesistym północnym i wschodnim Mazowszu, na prawym brzegu Wisły ożywienie kolonizacyjne na­stąpiło pod koniec XIV w., po unii polsko-litewskiej. W puszczach, które dotąd dostarczały zwierzyny i miodu, szerzyło się osadnictwo wolne, popierane przez książąt mazowieckich.

Niskie ceny ziemi przyciągały w te strony licznych osadników, szczególnie kierowała się tam mazowiecka drobna szlachta, a chłopi brali udział w trzebieniu pogranicznej puszczy. Gorsze warunki dla wzrostu wielkiej własności, a zapewne konieczność organizowania obrony na kresach sprzyjały szczególnemu rozwojowi mazowieckiego osadnictwa drobnorycerskiego. Książęta mazowieccy zachowali nienaruszoną obszerną Puszczę Kurpiowską zwaną wówczas Zagąjnicą, a będącą terenem łowów i gospodarki bartniczej. Ten ruch osadniczy, sięgający początkami XIV w. rozwijał się bardzo żywo do połowy XVI w. Względnie gęsto zamieszka­na, a niezbyt urodzajna ziemia płocka i zakroczymska dostarczały osadników do zasiedlania nowych terenów. Główne kierunki osadnictwa posuwały się w górę Narwi i Bugu, zatrzymując się na mniej zaludnionych ziemiach: łomżyńskiej, wi­skiej, nurskiej i liwskiej. Fale osadnicze z Mazowsza posuwały się dalej, sięgając Podlasia, głównie ziemi drohickiej i bielskiej. Ważnym dopełnieniem tego ruchu był kierunek na północ, gdzie ludność Mazowsza dwoma szlakami wkraczała do Prus, omijając Puszczę Kurpiowską; jeden nurt poprzez Mławę dochodził do oko­lic Olsztynka i Nidzicy, drugi – poprzez ziemię łomżyńską i wiską opanowywał dolinę wielkich jezior i ziemie po jaćwieskie. Osadnicy kolonizowali raczej ziemie zalesione i mniej urodzajne, byli obdarowywani przez książąt przeważnie 10-włókowymi nadaniami ziemi i wolnościami dla poddanych.

LOKACJA MIAST

Dzieje miast mazowieckich do pierwszej ćwierci XVI w., tj. do chwili cał­kowitego i ostatecznego wcielenia tej dzielnicy do Korony, pozostają w ścisłym związku z politycznymi losami Mazowsza, ponieważ ich rozwój jest uzależniony w znacznej mierze od panujących stosunków politycznych i jest wyrazem ówczes­nego stanu gospodarczego kraju. To tempo życia gospodarczego wzmaga się w II połowie wieku XIV. W XIII w. lokowano na Mazowszu 3 miasta, w XIV – 30 miast, w XV – 44, w XVI – 40, w XVII – 4, w XVIII – 7.

Wzorem dla ustroju miast mazowieckich było Chełmno na Pomorzu, które wy­tworzyło odmianę prawa magdeburskiego, zwaną prawem chełmińskim. Bardzo pomyślnie rozwijały się miasta położone nad rzekami spławnymi i żeglownymi, nad Wisłą, Bugiem i Narwią, co wiąże się ze wzrostem transportu zboża tymi rze­kami do portów morskich, głównie do Gdańska.

2. ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA

GRANICE I UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI ZIEMI ŁOMŻYŃSKIEJ

Ziemia łomżyńska, położona we wschodnio – północnej części Mazowsza, składała się z czterech powiatów: łomżyńskiego (łomzieńskiego), kolneńskiego, za­mbrowskiego i ostrołęckiego. Narew dzieliła ją na część północną i południową. W północnej części leżał powiat kolneński i duża część ostrołęckiego, w południo­wej powiat łomżyński, zambrowski i południowo-zachodnia część powiatu ostrołęckiego. Ziemia łomżyńska od wschodu graniczyła z ziemią wiską (pow. kolneński, część łomżyńskiego i zambrowskiego), z ziemią bielską i drohicką (pow. zambrowski), od północy z Prusami (pow. ostrołęcki i kolneński), od południa z ziemią nurską (pow. zambrowski, łomżyński, ostrołęcki), od zachodu z ziemią ciechanowską i różańską (pow. ostrołęcki).

Ziemia łomżyńska stanowi nieznacznie sfałdowaną równinę i należy do Krai­ny Wielkich Dolin. W północnej części wzdłuż Narwi ciągnie się pasmo wzgórz szerokości około 5 km, które przechodzą w rozległą płaszczyznę o średniej wysokości 150 m nad poziomem morza. 7W północno-zachodniej cęści płaszczyzna ta rozdzielona jest dwiema bagnistymi dolinami o powierzchni około 2.000 ha, ciągnącymi się wzdłuż Skrody i Pisy. Po lewej stronie Narwi, między Bugiem a Narwi rozciąga się płaskowzgórze bezwodne zajmuj¹ce czworobok między Nowogrodem, Zambrowem i Szumowem. Szczyt tego wzgórza, grzbiet znany pod nazw¹ Czerwonego Boru, utworzony przez morenę polodowcową, w najwyższym punkcie podnosi się do 227 m nad poziom morza. Jest to tak zwane Międzyrzecze łomżyńskie sięgające aż po Wysokie Mazowieckie.

Za prze łomem Narwi pod Łomżą rozciąga się Wysoczyzną Kolneńska, wznie­sienia morenowe ponad 200 m, otoczone od wschodu i zachodu niskimi równina­mi sandrowymi, na których znajdują się resztki Puszczy Kurpiowskiej.

Pozostałe tereny są nizinne. Główną arterię wodną stanowi Narew i jej dopływy, po prawej stronie: Biebrza z Wissą, Pisa ze Skrodą, Szkwa, Rozoga, Omulew, z lewej zaś Liza, Jabłoń, Orz, Ruż.

Doliny rzek są podmokłe i bagniste. Pod względem gleboznawczym w ziemi łomżyńskiej spotyka się piaski zwałowe, szczerki lekkie, średnie i mocne oraz bie­lice pochodzenia denno -morenowego. Piaski występują przeważnie w powiecie kolneńskim i ostrołęckim, bielice zaś w łomżyńskim i zambrowskim.

OBSZAR I ZALUDNIENIE

Ziemia łomżyńska była największą w województwie, mazowieckim. Obszar jej w wieku XVI wynosił 4.260,30 km2, zaś pobliskiej ziemi wiskiej tylko 1.419,60 km2, największy był powiat ostrołęcki, najmniejszy kolneński.

Ziemia łomżyńska, wiska, nurska i liwska należały do mniej zaludnionych obszarów wschodnio-północnego Mazowsza. W ziemi łomżyńskiej w XVI w. najgęś­ciej zaludniony był powiat zambrowski, najrzadziej ostrołęcki

Zaludnienie ziemi łomżyńskiej uległo znacznemu zmniejszeniu po „potopie” szwedzkim. Liczba mieszkańców w 1661 r. wynosiła zaledwie od 5 do 10 na 1 km2. Ogółem pozostało 22% ludności w porównaniu z wiekiem XVI

OSADNICTWO

W 1351 r. książę Kazimierz Trojdenowicz otrzymał księstwo warszawskie oraz późniejszą ziemię ciechanowską, sochaczewską i łomżyńską. W 1355 r. tereny te przeszły na Ziemowita III. W 1379 r. obszar późniejszej ziemi łomżyńskiej dostał się Januszowi Starszemu, w 1429 r. Bolesławowi IV i w 1471 r. Januszowi II.

Rozległe i bezludne puszcze nad Narwią i Bugiem były rozdawane przez ksią­żąt mazowieckich już w wieku XIII. Osadnictwo koło Wizny i Łomży najwcześniej rozwija się pod osłoną grodów wiskiego i łomżyńskiego za rządów Janusza Starszego, który pomiędzy rokiem 1390 i 1428 rozdał lub sprzedał przeszło 1050 łanów ziemi miary chełmińskiej”. To osadnictwo nad Narwią uzupełnia się za cza­sów następnych książąt. Sprzedaże i darowizny czynione były na wieczność, cho­ciaż zdarzały się i dożywocia. Stopniowo następowało rozdrobnienie własności, czego przykładem jest wieś i dobra Konopki-Pokrzywnica ufundowane w powiecie zambrowskim na 30 łanach. W 1439 r. wieś należała do dwóch braci, w 1509 r. miała już trzydziestu dziewięciu właścicieli, w 1521 r. pięćdziesięciu ośmiu12. Naz­wy wiosek i osiedli wiejskich przeważnie pochodzą od nazw rodów osadników. Pod koniec wieku XVI ziemia łomżyńska liczyła 485 wiosek.

Poza nadaniami na rzecz drobnej szlachty są także nadania książęce i na rzecz zamożniejszego rycerstwa. Powstanie większej własności ziemskiej jest w ziemi łomżyńskiej rzadkie. Były to dobra książęce i duchowne. Książęta zatrzymywali w swoich rękach wiele wsi w okolicach Łomży i innych miast na terenie tej ziemi. Między innymi był to klucz dóbr benedyktynów płockich. Czas ich nadania nie jest znany.

W XVII w. w ziemi łomżyńskiej było około 550 wiosek, na początku zaś wieku XIX sześćset kilkadziesiąt14. Liczbą tą nie są objęte małe osiedla.

LOKACJA I ROZWÓJ MIAST

Głównymi ośrodkami życia gospodarczego ziemi łomżyńskiej były następu­jące miasta: Łomża – stolica ziemi, Kolno, Ostrołęka, Nowogród, Zambrów. Mias­ta te rozwinęły się z targów na podgrodziu (Łomża, Nowogród), z targów w pusz­czy (Kolno), z targów na pograniczu dwóch terytoriów gospodarczych (Zambrów, Ostrołęka). Rozwój miast przypada na wiek XVI, upadek zaś na II pól. wieku XVII, czego przyczyną były wojny szwedzkie, pożary i klęski żywiołowe.

Kolno powstało w puszczy nad rzeką Pisą, między wsiami Waśki i Górszczyzna. W latach 1434-1444 Bolesław IV przeniósł je w dogodniejsze miejsce nad rzeczkę Łabnem. Miasto rozwinęło się z targu w puszczy. Prawo miejskie, chełmiń­skie otrzymało 3 VI1425 r., co potwierdził król August III w 1754. Kolno liczyło w 1564 r. 1.600 mieszkańców i 260 domów, w 1676 r. tylko 100 mieszkańców.

Ostrołęka powstała na tzw. surowym korzeniu. Książę Siemowit III zakładając miasto dał w 1373 r. wójtostwo Świętosławowi Chomie. Prawo miejskie, chełmiń­skie, łaźnię, postrzygalnię i dwa jarmarki otrzymała przywilejem Janusza Iz 12 IX 1427 r. Ostrołęka w XVI w. zajmowała drugie miejsce w spławie drzewa i handlu zbożem, miała również tartak. W 1564 r. liczyła 2.000 mieszkańców i 334 domy, w 1676 r. tylko 40 mieszkańców16.

Nowogród był obronnym grodem, położonym na wzgórzu, naprzeciw ujścia Pisy do Narwi, powstałym na początku XIV w. Miasto rozwinęło się z targu na pod­grodziu. Prawo miejskie, magdeburskie, otrzymało miasto w 1428 r., co potwierdził Bolesław IV, książę mazowiecki w 1434 r. Przywileje spłonęły w czasie pożaru w 1615 r. Miasto miało charakter przemysłowo-handlowy. W puszczy nowogrodzkiej żyli węglarze wypalający węgiel z drzewa dla kuźni i hut, smolarze wydobywający smołę oraz bartnicy. Pod Nowogrodem znajdowała się kuźnica, czyli huta, w której z miejscowej rudy wytapiano żelazo. W 1564 r. miasto liczyło 1.800 mieszkańców i 300 domów, w 1676 r. 150 mieszkańców17. Źródła z XIV w. wspominają o kaszte­lanii w Nowogrodzie, nie określają jednak czasu jej utworzenia.

Zambrów został założony nad rzeczką Jabłonką i strumieniami: Zambrzycą i Prątnikiem na początku XV wieku przez książąt mazowieckich. Miasto rozwinęło się z pierwot­nej wsi książęcej. Prawo miejskie chełmińskie otrzymał Zambrów około 1430 r. W 1564 r. miasto liczyło 1.500 mieszkańców i 250 domów, w 1676 r. -135 mieszkańców.

3. STAROSTWO ŁOMŻYŃSKIE

W ziemi łomżyńskiej położone były dobra królewskie zwane starostwem łom­żyńskim, obejmującym resztki dawnej własności książęcej na tym terenie. W wie­ ku XVI do starostwa łomżyńskiego należały 4 miasta, 16 wsi, 9 folwarków oraz część Puszczy Kurpiowskiej. Najwięcej włók należało do Łomży.

Największym folwarkiem był Mały Płock, najmniejszym Grabówka. Wielkość folwarków oraz liczbę włók należących do poszczególnych wsi ilustruje tabela nr 5.

CIĘŻARY PAŃSZCZYŹNIANE NA FOLWARKACH STAROŚCIŃSKICH

Starostwo łomżyńskie i poszczególne jego dobra otrzymywali w dzierżawę członkowie zamożnych rodzin szlacheckich i magnackich, niejednokrotnie potęż­ni możnowładcy. Starostowie czerpali ze starostwa łomżyńskiego bardzo znaczne dochody. W 1566 r. suma dochodów ze starostwa łomżyńskiego wynosiła 9.164 floreny 11 groszy20. W 1673 r. zaś 3.609. Od polowy wieku XVI do końca Rzeczypospolitej starostowie mieli swoją siedzibę w Kupiskach, gdzie starosta Hieronim Modliszewski wybudował dwór starościński po roku 1560.

W folwarkach zatrudniano stałą służbę folwarczną. W 1575 r. w folwarku Kupiski stale pracowali: 1 urzędnik, 2 gajowniczych, 1 gospodyni, 2 dziewki, 1 pas­tuch do bydła, 1 pastuch do owiec, 1 klucznik, 1 włodarz, 1 stróż. Ludzie ci otrzymywali rocznie następujące wynagrodzenie, tak zwane „myto”: urzędnik, gajowniczy, klucznik, dworka, 2 dziewki 6, pasterz . Oprócz służby stałej obowiązani byli do pracy na folwarkach poddani z dóbr królewskich.

Niewielka początkowo pańszczyzna – wynosząca na początku XVI w. 1 dzień w tygodniu z łanu – wzrastała w miarę rozwoju gospodarki folwarcznej. W lu­stracji z 1564 r. czytamy: „Wedle dawnego postanowienia mieliby kmiecie jeno 2 dni w tygodniu robić, ale się skarżyli, że ich przymuszają robić, kiedy im ka­żą”25. W 1575 r. praca na folwarkach łomżyńskich wynosiła po 3 dni w tygodniu z każdej włóki. Karczmarze i zagrodnicy mieli pracować po 2 dni w tygodniu26. Chłopi z pobliskiej wsi Łomżyca obowiązani byli płacić z włóki rocznie czynszu po 30 gr., gęsi i kapłonów 2, jajek 30, owsa korcy 7. Musieli pracować 3 dni w tygodniu, naprawiać groblę, dostarczyć po 3 wozy drzewa do dworu, na każde wezwanie trzymać straż we dnie i w nocy oraz „czasu bycia Jego Królewskiej Mości w Łomzie”. We wsi Konarzyce w połowie wieku XVII pańszczyzna przez „miłosierdzie” królowej Ludwiki Marii wynosiła 2-3 dni z półłanka. Królowa w przywileju z 1111658 r. tak pisze: „A teraz chcąc poddanym wsi naszej Konarzyce do tego starostwa łomżyńskiego należących, jako także zubożałym i znędznionym miłosierdzie nasze okazywać, tak i strony odprawowania ich robót czynimy nie­mniej, iż z półłanka począwszy na wiosnę od święta Najświętszej Panny Maryi Zwiastowania, aż do święta świętego Marcina po trzy dni, a od świętego Marcina aż do święta Zwiastowania Najświętszej Marii Panny po dwa dni robić będą, tłoki jednak trzy razy do roku czynić mają, dwie do orania, dwie do żniwa, dwie do zbierania siana”.

Chłopi poza pańszczyzną wykonywali wiele innych prac. Przy końcu XVIII w. poddani z tej samej wsi Konarzyce oprócz pańszczyzny musieli: „ogrody pleć, przędziwo obrobić, owce ostrzyc, warzywo oprzątać, kądziel prząść, świnie dwor­skie kolejno paść, obowiązani byli także drzewa do budowli dwa razy zimą przy­wieźć na potrzebę dworską.

Daniny i ciężary były szczególnie uciążliwe w leśnictwie kupiskim. Chłopów zmuszano do tarcia desek, kopania rowów, palenia popiołów, bezprawnego wożenia drzewa, tak zwanej „czamrowizny”, do dawania nadmiernych miar słodowych, zwanych „pudłakami”, do płacenia nadmiernych czynszów i danin.

Na tym tle dochodziło do ciągłych sporów i nieporozumień między młynarzami, rudnikami, bartnikami, smolarzami, jazownikami, rybakami a posesorami leśnictwa. Opornych chłopów zmuszano siłą do świadczenia powinności. W dekrecie królewskim z 3 VI 1782 r. dotyczącym sprawy między gromadami le­śnictwa a jego posesorem, Antonim Sułkowskim, czytamy: „Komisarz i leśnicy pomienionych poddanych pokładać, bić, do dawania koni pod leśników lub za to opłacanie się przymuszać, inwentarze wożeniem drzewa do rzeki poniszczyć i

inne krzywdy czynić ważyli się”. Poza tym -jak czytamy dalej – „Bonusa ze wsi Kupisk, Mateusza z Mątwicy, żonę wójta wsi Łącki i innych pokładać, okrutnie bić i z tego bicia Bonusowi koniec życia przyspieszyć, tychże powodów po wsiach i domach w kilkanaście ludzi najeżdżać, onych wiązać, do dworu prowadzić, popierania sprawy zakazywać, dyby po wsiach rozwozić i inne wiolencyje wraz z pomienionymi leśnikami tymże powodom zadawać ważyli się”.

Komisarze leśnictwa, Galiński, Zalewski i Maciejewski, zostali skazani przez sąd referendarski za wyjątkowe gnębienie poddanych na dwutygodniowe więzie­nie i karę pieniężną. Galiński i Zalewski mieli być osadzeni w wieży, Maciejewski zaś w turmie łomżyńskiej33. Sprawa w sądzie referendarskim ciągnęła się kilka lat. W czerwcu 1786 r. oskarżony Galiński stwierdził, że wszystko „co czynił, działo się za wiedzą i wolą dworu”

Chłopi w starostwie łomżyńskim zbiegali do miast, do puszczy, gdzie przystę­powali do powstań chłopskich, których nasilenie przypada na II połowę XVII i XVIII w. Trafiają się też wzmianki o ruchach chłopskich w ziemi łomżyńskiej w latach 1595 i 166635.

W czasie konfederacji dzikowskiej zawiązanej w 1734 r. zbuntowali się miesz­kańcy puszczy łomżyńskiej i ostrołęckiej. W 1736 r. sejm polecił poskromić Kurpiów w dobrach Kupiski, Kolno, Czerwone i Nowogród ich dzierżawcy, Józefowi Mniszchowi, marszałkowi wielkiemu koronnemu.

Szczególnie burzliwe powstanie wybuchło w Puszczy Kurpiowskiej w 1738 r. Teren powstania objął Łomżę, Kupiski, Jednaczewo, Ostrołękę, Kolno, Myszyniec, Czerwone, Czarnię, Dęby, Kuzie, Lipniki, Łyse, Serafin, Tartak, Wejdę. Na czele chłopów stali Marcin Dziekciarczyk i Adam Wszarczyk ze wsi Łyse, Tomasz Darmofał ze wsi Dęby, Wojciech Rachubka i Marcin Marczak z Kuzi, Wojciech Krzynówek z Serafina, Tomasz Szablak z Wejdy i inni.

Przeciwko chłopom wysłano oddział pod dowództwem Barnaby Suchodol­skiego. Po stłumieniu powstania niektórzy jego przywódcy zostali skazani na karę śmierci przez poćwiartowanie, inni zaś na dotkliwe kary cielesne37. Wrze­nie, które ogarnęło Puszczę Kurpiowską, trwało w niej aż do końca Rzeczypo­spolitej38.

LUDZIE LUŹNI W STAROSTWIE I ZIEMI ŁOMŻYŃSKIEJ

W związku z rozwijającą się gospodarką folwarczną wzrastało również zapo­trzebowanie na ręce do pracy opartej na wolnym najmie. Na folwarkach pańsz­czyźnianych oprócz stałej służby folwarcznej i chłopów pańszczyźnianych zatrud­niani byli również do prac sezonowych przygodni pracownicy najemni, szukający zarobków w całym kraju, a nawet poza jego granicami, na Żuławach i w Prusach. Najczęściej byli to w XVI-XVIII w. ludzie luźni, „których tak wiele znajduje się w naszej ziemi łomżyńskiej całej, którzy są illegitimi thori et emancipati subditi” (Uchwały sejmikowe łomżyńskie z roku 1666).

Ludzie luźni rekrutowali się z najuboższej ludności wiejskiej bezrolnej lub ma­łorolnej, przede wszystkim ze zbiegłych poddanych oraz z zagrodników i komorników, z ubogiej szlachty nie osiadłej, z dezerterów, czasami rzemieślników uchodzących przed podatkami publicznymi. Ludzi luźnych nazywano również ludźmi swobodnymi, Wałęsami, włóczęgami, tułaczami, hultajami, zaś sposób ich życia – swawolą i hultajstwem. Ludzie luźni zimą osiedlali się w wioskach; latem pojedynczo, małymi lub więk­szymi grupami wędrowali za zarobkiem. Kierunki ich wędrówek były uzależnione od warunków ekonomicznych i materialnych. Udawali się ze wsi do miast, do osad w puszczy. Czasami z dóbr szlacheckich uciekali do królewskich i duchownych, lub też odwrotnie – chcąc uniknąć „hiberny” – z dóbr królewskich i duchownych do szlacheckich40. Ludzie luźni szli tam, gdzie w danej chwili łatwiejszy był zaro­bek, mniejszy ucisk feudalny. Po wojnach szwedzkich wielu ludzi luźnych, zbie­głych poddanych schroniło się do nowo założonych osad w puszczy.

O warstwie tej znajdujemy m.in. nast ępujące szczegóły w laudum łomżyńskim z roku 1653: „Puszcza ostrołęcka złączywszy się z łomżyńską może się nazywać spelonca latronum, do niej bowiem chłopi poddani królewscy, duchowni i szlacheccy w łotrostwa zapasani, p. swoim dzierżawcom i sąsiadom krzywd, szkód i innych bezprawi nawyrządzawszy, jako ad asylum munitissimum uchodzą i tam mieszkając zbrodni swych nie zapominają i na tych, na których się zaprawili i na innych spokojnych ludzi, a nawet i na samych p. dziedzicznych po nieprzyjacielsku, armatno, jako opryszkowie albo raczej nieprzyjaciele najeżdżają, nabiegają, nachodzą, konie, woły i inne dobytki, sprzęty domowe rabują, na zdrowia ludzi spokojnych następują i różne ekscesy według upodobania swego wyrządzają i w puszczach pomienionych żyją, na żadną ostrość praw nic się nie obawiając, z których p. dzierżawcy ani sprawiedliwości czynią, ani ich pp. dziedzicznych wydać nie chcą i owszem protekcją zasłaniają”.

Znaczna część ludzi luźnych emigrowała na wschód, do Prus i na Żuławy. W 1616 r. ziemia łomżyńska domagała się obostrzenia przepisów przeciwko ucho­dzącym na Żuławy. W roku 1690 uchwalono podatki na ludzi, „którzy domicilia swoje i służby opuściwszy na Żuławy uchodzą i potem tu nazad wracają”.

Znaczne skupiska ludzi luźnych szczególnie w XVIII w. znajdowały się w mias­tach, gdzie zajmowali się drobnym handlem, rzemiosłem, pracą dorywczą, żebraniną i łupiestwem. Do osiedlania się w miastach skłaniały ich lepsze warunki ma­terialne oraz to, że nie podlegali podatkom miejskim.

Szlachta uważała, że przyczyną tych wędrówek jest lenistwo, niechęć do pracy, nienawiść do szlachty. Przypisywała ludziom luźnym wszelkie gwałty, rozboje, złodziejstwa i żebractwa. W związku z tym wszelkimi sposobami ograniczała ich swobodę osobistą, nakładała podatki i starała się pozbawić ich dochodów płyną­cych z pracy najemnej, utrudniała osiedlanie się w miastach.

Podatki niezbyt wysokie w XVI w. zwiększyły się znacznie w XVII i XVIII w. WI połowie XVI w. ludzie luźni płacili przeciętnie po 12 gr. podatku rocznie. W 1578 r. podatek ten podwojono we wsiach, w miastach podwyższono do 30 gr., w miasteczkach do 15 gr. Po 1613 r. podatki te jeszcze wzrosły, ludzie luźni z miasta płacili po 4 złp. od osoby, w miasteczkach 48 gr., we wsiach do 2 złp. W 1669 r. ziemia łomżyńska uchwaliła wysokie pogłówne – podatki represyjne, których naj­większe nasilenie przypadło na lata 1669-1692, 1711-1733. Płacono wtedy 3-6 złp. od mężczyzny, 2-3 złp. od kobiety Podatki te trudno było jednak ściągać z powodu ciągłego przenoszenia się ludzi luźnych z miejsca na miejsce. W 1691 r. ziemia łomżyńska postanowiła, że „po­borcy mają prawo ich zatrzymywać w razie nie wypłacenia przez nich podatku”44. W 1733 r. ziemia łomżyńska postanowiła, aby Ostrołęka chwytała osoby idące bez zaświadczenia poza Mazowsze i by je oddawała do sądu kapturowego. W 1746 r. uznała zasługi Ostrołęki w chwytaniu luźnych45.

Ludzie luźni opierali się wszelkim represjom i uciskowi feudalnemu. Stanowili element niezależny, przedsiębiorczy, konieczny do rozwoju miast.

WAŻNIEJSZE STAROSTWA ŁOMŻYŃSKIE PRZED KOŃCEM XVIII WIEKU

W pierwszej po łowie XVIII w., prawdopodobnie około 1730 r. nastąpił podział starostwa łomżyńskiego. Utworzono osobne starostwo grodowe łomżyńskie, do którego należało m. Łomża oraz wsie: Konarzyce, Stara Łomża, Siemień, Podgó­rze, m. Zambrów ze wsią Wola Zambrowska. Starostwo łomżyńskie niegrodowe (później nazwane leśnictwem ku piskim) obejmowało m. Kolno, Nowogród, wsie: Borkowo, Cieloszkę, Czarnię, Czarnocin, Dobry Las, Grądzkie, Kupiski, Lipniki, Mątwicę, Piątnicę, Stanisławów, Szafranki, Zabielę oraz puszczę. Leśnictwo kupiskie wyłączone jako osobna dzierżawa ze starostwa łomżyńskiego było w XVIII w. najbogatszą królewszczyzną w ziemi łomżyńskiej. W 1765 r. kwarta z tego leś­nictwa wynosiła 13.132 zł 7 gr. 6 den., a ze starostwa łomżyńskiego 2.582 zł 18 gr. Poza tym istniały osobne drobne dzierżawy, które w ciągu wieków wyodrębniono ze starostwa łomżyńskiego. Były to w 1736 r. wójtostwa w Starej Łomży, w Czar­nocinie, Piątnicy, wsie Giełczyn, Janów, Płocko (tj. Mały Płock), Miastkowo ze wsią Kule. W 1765 r, oprócz tych dzierżaw podawano jeszcze wójtostwo w Łomży, Konarzycach, Zambrowie, Nowogrodzie, Kolnie, Łabnie, Łomżycy, Mątwicy, Lipnikach. Dzierżawy Miastkowo i Płocko miały po kilka wsi.

Leśnictwo kupiskie przed rokiem 1731 należało do Jana Szembeka, kanclerza wielkiego koronnego. Potem przez małżeństwo Szembekówny z Jerzym Augustem Wandalinem Mniszchem (generałem wielkopolskim od 1758 r., kasztelanem krakowskim od 1773 r.), marszałkiem nadwornym koronnym, dostało się temu potężnemu magnatowi. Po jego śmierci w 1778 r. leśnictwo kupiskie 30 października zostało „zawakowane na przeżycie Jaśnie Oświeconemu Księciu Antoniemu Sułkowskiemu, wojewodzie gnieźnieńskiemu na fundamencie konstytucji sejmu w 1775 r. skończonego, pod tytułem nagroda zasłużonym

Na podstawie konwencji z 1779 r., aprobowanej przywilejem królewskim, za wsie Nadrzecze, Piasutno i Kolimagi, odstąpione księciu Antoniemu Sułkowskie­mu, Mateusz Czarnek, szambelan królewski, otrzymał w dożywotnie posiadanie wsie: Piątnica, Czarnocin i Budy wydzielone z leśnictwa kupiskiego z warunkiem, ż poddani wsi Borkowo prócz danin i czynszów oddawanych do dworu kupiskiego mają wykonywać robocizny w folwarku piątnickim. Mateusz Czarnek dzierżawę powyższą posiadał aż do rozbiorów Polski i za czasów pruskich.

Starostowie dzierżyli dobra królewskie od kilku do kilkunastu lat. Były często wypadki, że starostwo przechodziło z ojca na syna. Powyższy wykaz jest niekompletny z powodu braku odpowiednich materiałów. Podane daty są tylko orientacyj­ne, mówią, w jakich latach poszczególni starostowie występują w źródłach.

PRAWO BARTNE I STAROSTOWIE BARTNI

W Puszczy Kurpiowskiej i borach starostwa łomżyńskiego od najdawniejszych czasów żyli liczni Kurpie zajmujący się bartnictwem. Stanowili oni zwartą grupę ludzi podlegających prawu bartnemu, czyli leśnemu. Należeli do szlachty, tworzy­li oddzielne gminy, związki społeczne z osobną organizacją, zwyczajami prawny­mi i sądowymi. Nazywali siebie bractwem lub towarzystwem bartnym, gminem bartnym, jurysdykcją, a nawet rzecząpospolitą bartną. Każdy bartnik miał swoje ciosno, znamię, niby herb, bardzo nieraz podobny, identyczny ze strzałkami, kółkami, gwiazdkami herbów szlacheckich. Tymi znakami oznaczali bartnicy własne barcie. Bartnicy gospodarowali na borach bartnych, czyli częściach lasu, w któ­rych znajdowało się po 60 barci. Od czasów książąt mazowieckich, którzy „roz­dając dobra, dla stołu swego barcie zostawiali51, bartnicy posługiwali się prawem bartnym zwyczajowym nie pisanym, „mało było potrzebne prawo na piśmie, gdyż cnotę, bogobojność, miłość, wiarę, posłuszeństwo kochali. Szkód żadnych między sobą w puszczy Króla Imci nie czynili i dlatego mniej praw, sądu zażywali”.

Potrzebę spisania i zatwierdzenia tych praw uznali bartnicy około 1583 r. na rugu bartnym nowogrodzkim, pierwszym za starosty Andrzeja Modliszewskiego. Starosta łomżyński Andrzej Modliszewski praw tych jednak nie zatwierdził, „gdyż był pan niezbyt każdemu przystępny”. Zostały one powtórnie spisane w 1616 r. za czasów starosty Adama Kossobudzkiego, „przed osobę którego tak bogaty, jako ubogi bezpieczny ma przystęp”. Prawo bartne zebrał i spisał w jedną całość w 1616 r. Stanisław Skrodzki z miasta Kolna, „najniższy służebnik – pisarz”53. Wzorował się na prawie bartnym ułożonym dla bartników przasnyskich w 1559 r. przez Krzysztofa Niszczyckiego, starostę przasnyskiego i ciechanowskiego. Usta­wa bartna spisana przez S. Skrodzkiego obowiązywała wyłącznie bartników sta­rostwa łomżyńskiego, którzy „nie chcieli podlegać prawu magdeburskiemu”54. W innych ziemiach istniały osobne prawa bartne, które uwzględniały właściwości i potrzeby własnej okolicy.

Prawo bartne dla starostwa łomżyńskiego zawierało 117 artykułów regulują­cych następujące sprawy: urządzenie władz i sądów bartnych, obowiązki bartni­ków, przepisy spadkowe, karne i procesowe.

Bartnicy – szlachta od czasów książąt mazowieckich – wybierali starostę bart­nego, sobie równego „szlachcica cnotliwego i dobrze osiadłego, a do niego ośmiu sędziów szlachty, ludzi godnych i sumienia dobrego, których jurysdictiey podlegali zachowując wolną apelacją od sądów bartnych do książąt”. Nowo obrany starosta bartny składał przysięgę, zatwierdzał go starosta łomżyński.

Starosta bartny był pośrednikiem pomiędzy reprezentującym króla starostą królewskim a bartnikami. Zajmował się zbieraniem pieniędzy kunnych, siana ob rocznego, albo pieniędzy za nie, oddawaniem danin miodowych. Strzegł ładu i porządku w puszczy, przewodniczył sądom bartnym. Ekstrakty z ksiąg bartnych wydawane były pod jego pieczęcią56. „Podstarości, albo sługa bartny ma być sławy dobrej, w niczym nie podejrzanej, przez starostę bartnego dany, który od żadnego bartnika w świadki być nie ma”. Podstarości zastępował starostę, pozywał bartni­ków na roki bartne58. Postanowienie rady książęcej z 1499 r. dotyczyło uprawnień pisarza ziemskiego w stosunku do bartników59.

„Pisarz bartny ma być osoba do tego urzędu godna przez sąd bartny i bartnika starszego obrany, który w sądzie bartnym od bartników w takowym ma być po­szanowaniu jako i sąd bartny”. Pisarz był zwolniony od przysięgi. Księgi bartne przechowywane były pod zamknięciem. Mniejsze sądy bartne sprawował starosta i dwóch sędziów60.

Sądy bartne-roki odbywały się w Kolnie i w Nowogrodzie co sześć niedziel. Udział w nich mieli brać wszyscy bartnicy. Przerwa w sądach następowała w okre­sie najbardziej wzmożonej pracy, od św. Małgorzaty do św. Bartłomieja61. Nie wolno było powoływać na świadków członków rodziny oraz namawiać do fałszy­wych zeznań62. Niewiasty nie mogły uczestniczyć w sądach, „które pijane przy mężach swych w perory, gwary wdawały się trudniąc sprawy prawne, szczebiocąc co się ludziom sprzykrzyć musiało” 63.

Sądy bartne karały grzywną pieniężną, aresztem, a w niektórych wypadkach nawet karą śmierci przez powieszenie. Złodziejowi wydzierającemu pszczoły z barci, schwytanemu na gorącym uczynku pruto brzuch i wnętrznościami opasy­wano drzewo. Stosowano również tortury, przy których musiał być obecny pisarz bartny i czterech bartników64. O surowości kar mówią poszczególne artykuły pra­wa bartnego. Za czasów książąt mazowieckich wyrok wykonywali sami bartnicy, potem funkcję tę spełniał kat, „gdyż jest rzecz brzydka takowym rzemiosłem się bawić, a katu dochód odejmować” 65.

Prawo bartne regulowało wiele spraw związanych z życiem bartników i gospo­darstwem bartnym. Stanowi ono ciekawy i cenny materiał historyczny dotyczący starostwa łomżyńskiego pod względem społecznym, prawnym, obyczajowym i językowym.

Opracowano na podstawie:

Donata Godlewska – Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XI.-1795r.