Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego – II

ZE SŁOWNIKA GEOGRAFICZNEGO KRÓLESTWA POLSKIEGO – II

Powiat łomżyński

Powiat łomżyński, guberni tejże nazwy, utworzony został w 1867 roku z połowy dawnego powiatu łomżyńskiego (z drugiej powstał powiat mazowiecki). Graniczy od północy z powiatem kolneńskim i częścią guberni grodzieńskiej, od której dzieli go rzeka Narew, od wschodu z powiatem mazowieckim, od południa z mazowieckim i ostrowskim, od zachodu z ostrołęckim i ma 3285 mil kwadratowych rozległości. Obszar ten cały stanowił niegdyś puszczę, której części pojedyncze od ważniejszych osad nadrzecznych nosiły miano: łomżyńskiej, nowogrodzkiej, ostrołęckiej. Kolonizacja posuwała się wzdłuż lewego brzegu Narwi i wciskała się klinami w rozległe puszcze w kierunku od zachodu południowego ku północnemu wschodowi.

Najdogodniejsze warunki przedstawiała zachodnia część powiatu, stanowiąca równinę (350 do 400 stóp wzniesienia) pokrytą lasami puszczy ostrołęckiej. Środkowa część powiatu stanowi wyżynę pagórkowatą, piaszczystą, w części lesistą, bezwodną. Ciągnie się ona od wsi Zaręby, Szumowo, Żabikowo, w kierunku od południowego zachodu ku północnemu wschodowi aż do brzegów Narwi, między Łomżą (a właściwie Starą Łomżą) i wsią Pniewem nad doliną Narwi – długa na 28 wiorst, szeroka 7 do 9 wiorst.

Dolina Narwi

Nadnarwiańskie łąki

Wzniesienie jej średnie 500 stóp, a najwyższy punkt na północny zachód od wsi Bacze Suche ma 744 stóp, podczas gdy w dolinie Narwi pod Łomżą wznosi się 327 stóp a Łomża 420 stóp nad powierzchnią morza.

Widok Łomży od strony Piątnicy (zimą z mostu drewnianego)

O ile pas zawarty między obszarem dawnej puszczy ostrołęckiej a tą wyżyną jest zasiany gęsto wsiami zamieszkałymi przeważnie przez drobną szlachtę, o tyle sama wyżyna na obszarze około 150 wiorst kwadratowych posiada zaledwie pięć wsi: Głębocz, Tobądź, Bacze Suche, Baczę Mokre, Podgórze. Na tej to wyżynie mieszczą się lasy rządowe znane pod nazwą Czerwony Bór. Przerwana przez dwuwiorstowej szerokości dolinę Narwi, przechodzi na drugi brzeg i stanowi tam obszar lesisty (9 do 12 wiorst szeroki, a 9 wiorst długi), w którym na 100 wiorstach kwadratowych spotyka się dwie wioski i kilka drobnych osad. Rzeczka Bronówka wpadająca do Narwi pod Bronowem (na południowy zachód od Wizny), stanowi kraniec tej wyżyny, która na drugim brzegu przechodzi w równinę bezleśną i zaludnioną (wzniesioną około 350 stóp).

Wschodnia część powiatu przedstawia nam na lewym brzegu Narwi obszerną, błotną i nieludną nizinę, która zacząwszy się między Strękową Górą (nad Narwią) a zejściem się Bobrzy z Narwią, roszerza się z 5 do 9 wiorst między Wizną a Ożarami i ciągnie się około 23 wiorst w kierunku od wschodu ku zachodowi, zawsze na lewym brzegu Narwi. Przy zwrocie ku północnumu zachodowi jaki wykonywa Narew po przybraniu wód Borówki i Pniewki i zetknięciu się z wyżyną środkową pod Krzewem, błotny obszar ten zwęża się od Pniewa począwszy, w dwuwiorstową dolinę. Zdaje się, że ten rozległy błotny obszar stanowił kiedyś wielkie jezioro, którego szczątkiem jest istniejące dotąd jezioro między Maleszewem a Chlebiotkami. Na jeziorze tym sterczała wyniosła wyspa (525 stóp) na której dziś mieści się jedyna wioska Grądy Woniecko.

Pod względem hydrograficznym powiat łomżyński stanowi dorzecze Narwi. Środkowa wyżyna dzieli go na dwa dorzecza północno-zachodnie i południowo-wschodnie. W pierwszem wody obszaru całego prowadzi mała rzeczka wpadająca do Narwi pod Rybakami, prawie naprzeciw ujścia Szkwy, a biorąca początek u połudiowo – zachodniego krańca środkowej wyżyny, w drugiej z lewego brzegu Pniewka czyli Gać, a z prawego Borówka.

Niekorzystne warunki układu poziomego nie pozwoliły rozwinąć się rolnictwu, które nie może kwitnąć ani na bezwodnej, piaszczystej wyżynie Czerwonego Boru, ani na błotnistych pojeziornych obszarach wschodniej części powiatu. Zachodnia połowa i brzegi Narwi gęsto zaludnione; z powodu przewagi drobnej własności i konserwatyzmu drobnej szlachty nie przedstawiają się tak pomyślnie jakby wnosić należało z dawności tutejszej kultury. Grunta w powiecie łomżyńskim są tylko średnie i przeważnie żytnie; jeżeli zaś gdzie uprawiają pszenicę, to jedynie skutkiem wysokiej kultury. Grunta gliniaste ciągną się wąskim pasem po prawej stronie Narwi naprzeciwko Łomży w folwarkach: Drozdowo, Kalinowo, Piątnica i w części Jeziorka. Po drugiej stronie Narwi grunta należące do miasta Łomży część na Starej Łomży, kawałki gliny pomieszanej nieco z czarnoziemem znajdują się w gminie Szczepanków, na wsiach: Wszerzecz, Czaplice, Osobne, a w części na Tarnowie, Szczepankowie, Uśniku. Cała zaś wyżyna Czerwonego Boru przedstawia grunt bardzo jałowy, piaszczysty, gdzie zaledwie udaje się żyto; podobną glebą odznacza się i cała zachodnia część powiatu przytykająca do powiatu ostrołęckiego. Na wschód od Czerwonego Boru w okolicach Zambrowa, Mężenina, grunta są lepsze, na których przy starannej uprawie w połowie możnaby siać pszenicę, lecz ta część powiatu zamieszkała jest przeważnie przez drobną szlachtę i skutkiem tego gospodarstwo w niej na niskim stopniu. Jako wzorowe gospodarstwa w powiecie, można wskazać na folwarki: Drozdowo, Piątnica, Janczewo, Boguszyce, Poryte.

Skutkiem częstego przechodzenia w ostatnich czasach majątków ziemskich z jednych rąk do drugich, lasy w powiecie łomżyńskim uległy wyniszczeniu, gdyż przy nabywaniu sprzedaż lasu liczoną była na wypłatę części szacunku; w majątkach, które pozostawały w ręku jednej rodziny i lasy zostały zakonserwowane. Jako większe przestrzenie leśne w powiecie, wymienić należy w dobrach Pniewo 1 800 mórg, Jeziorko 1 556, w Rydzewie 1 500, Szczepankowie 1 031, Tarnowie 1 110, w majoracie Miastków i Kupiski razem 1 800 mórg. Lasy rządowe w leśnictwie Zambrów (na wyżynach Czerwonego Boru) zajmują obszerną przestrzeń 16 600 mórg, lecz w znacznej części las ten jest jeszcze młodym i za lat kilkadziesiąt do użytku przydatnym być może. W majoracie Giełczyn w ostatnich latach lasy nawet młode zupełnie wyniszczone zostały i przechodzą obecnie pod opiekę rządu. Wedle deklaracji podatkowych ilość gruntów użytkowych w powiecie jest następująca: grunta dworskie orne zajmują 72 585 mórg., łąki 16 698, lasy i pastwiska 73 165, razem 162 448 mórg. Osady: gruntów ornych 5 801 mórg, łąk 2 018, lasów i pastwisk 1 925, razem 9 744 mórg. Włościanie posiadają gruntów ornych 37 826 mórg, łąk 8 571, lasów i pastwisk 7 158, razem 53 555 mórg.

Łącznie w całym powiecie 225 747 mórg. Wedle rozkładów gminnych gruntów opłacających podatki na utrzymanie instytucji gminnych jest tylko 169 605 mórg, wedle następnego rozkładu:

1) gmina Drozdowo wiosek 35, mieszkańców 8 447, mórg 19 076, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 725, na sąd gminny 232,92, na szkoły 1 170,20, różne wydatki 15,63, razem rubli srebrem 2 243 kopiejek 70, przecięciowo po kopiejek 12 z morgi;

2) gmina Bożejewo wiosek 25 i 1 osada (Wizna) mieszkańców 6 997, mórg 13 775, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 690, na sąd gminny 246,90, na szkołę 635, różne wydatki 31,26, razem rubli srebrem 1 603 kopiejek 26, przecięciowo po kopiejek 11½ z morgi;

3) gmina Kupiski 32 wiosek, mieszkańców 5 065, mórg 21 422, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 598 kopiejek 77, na sąd gminny 332,51, na szkoły 865, różne wydatki 395,50, razem rubli srebrem 2 191 kopiejek 78 ½, przecięciowo po kopiejek 10½ z morgi;

4) gmina Miastkowo wiosek 34, mieszkańców 4 385, mórg 10 872, opłaca na urząd gminy rubli srebrem 435 kopiejek 63, na sąd gminny 357,47, na szkoły 243, różne wydatki 15,63, razem rubli srebrem 1 052 kopiejek 60, przecięciowo po kopiejek 9½ z morgi;

5) gmina Szczepanków wiosek 33, mieszkańców 4 451, mórg 7 620, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 405, na sąd gminny 266,31, na szkoły 268, różne wydatki 15,62, razem rubli srebrem 954 kopiejek 63, przecięciowo po kopiejek 12¾ z morgi.

6) gmina Nowogród złożona z osady tejże nazwy mieszkańców 3 078, mórg 5 589, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 500, na sąd gminny 144,84, na szkoły 219, różne wydatki 15,63, razem rubli srebrem 919 kopiejek 63, przecięciowo po kopiejek 16½ z morgi;

7) gmina Śniadowo wiosek 31 i osada (Śniadowo) mieszkańców 4 737, mórg 7 554, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 405, na sąd gminny 191,99, na szkoły 255, różne wydatki 31,26, razem rubli srebrem 883 kopiejek 26, przecięciowo po kopiejek 12 z morgi.

8) gmina Szumowo wiosek 16, mieszkańców 4 373, mórg 18 777, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 444 kopiejek 97½, na sąd gminny 380,44, na szkoły 788,53, różne wydatki 15,63, razem rubli srebrem 1 629 kopiejek 57, przecięciowo po kop. 8½ z morgi;

9) gmina Lubotyń wiosek 30, mieszkańców 3 971, mórg 11 408, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 426, na sąd gminny 366,56, na szkoły 230, różne wydatki 15,63, razem rubli srebrem 1 038 kopiejek 19, przecięciowo po kopiejek 9¼ z morgi;

10) gmina Zambrów wiosek 44 i 1 osada (Zambrów), mieszkańców 12 154, mórg 16 652, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 897 kopiejek 70, na sąd gminny 269,42, na szkoły 635, różne wydatki 31,26, razem rubli srebrem 1 833 kopiejek 38, przecięciowo po kopiejek 11 z morgi;

11) gm. Kossaki wiosek 52, mieszkańców 5 412, mórg 12 340, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 456 kopiejek 19, na sąd gminny 288,26½, na szkoły 454, różne wydatki 15,63, razem rubli srebrem 1 214 kopiejek 8½ , przecięciowo po kopiejek 9¾ z morgi;

12) gmina Chlebiotki 41 wiosek, mieszkańców 7 532, mórg 11 880, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 555, na sąd gminny 212,25, na szkoły 312, różne wydatki 355,83, razem rubli srebrem 1 435 kopiejek 8, przecięciowo po kopiejek 12½ z morgi;

13) gmina Puchały wiosek 32, mieszkańców 5 870, mórg 12 640, opłaca na zarząd gminy rubli srebrem 480 kopiejek 52, na sąd gminny 234,35, na szkoły 335, różne wydatki 15,63, razem rubli srebrem 1 065 kopiejek 50, przecięciowo po kop. 8½ z morgi.

Dla gmin powyższych istnieje 7 kas pożyczkowo-wkładowych:

a) założone z funduszów rządów, dla gmin 1) Kupiski-Puchały; 2) Szczepankowo-Miastków; 3) Śniadów;

b) założona z zysków kas poprzednich dla gminy Szumowo-Lubotyń;

c) z funduszów ogólnych: 1) Chlebiotki-Kossaki, 2) Bożejewo-Drozdowo, Zambrów.

Z kas tych najwięcej ruchu było w zambrowskiej, gdzie w roku 1882 wydano pożyczek 113 329 rubli srebrem.

Na 395 wiosek powiatu łomżyńskiego 72 stanowi większą własność (68 867 mórg); pod względem liczby i obszaru większej własności powiat łomżyński zajmuje 1-sze miejsce w gubernii, szczególniej w okolicach miasta Łomży znajduje się wiele folwarków, a ku granicy powiatów mazowieckiego i ostrowskiego są one bardzo rzadkie.

W powiecie znajduje się 11 folwarków donacyjnyoh zawierających 18 750 mórg a mianowicie: generała Żukowskiego Piątnica, Etżbiecin; generała Miroszenki Lubotyń; księcia Szachowskiego Miastków i Kupiski; pana Łochtina Giełczyn i Konarzyce, generała Macniewa Pęchratka; radcy stanu Perela Srebrno; pana Semienowa Skowronki; senatora Sołowiewa Wola Zambrowska. Wszystkie te donacje stanowiły po większej części dawne starostwo łomżyńskie; w części zaś były własnością komisji edukacyjnej.

W powiecie łomżyńskim serwitutami obciążone jest 197 wiosek, w nich 1 065 osad ma służebności tylko pastwiskowe, 95 tylko leśne, 1 724 i jedne i drugie, razem korzysta ze służebności osad 2 884. Pod koniec zaś roku 1 882 nastąpiły dobrowolne układy z 429 osadami, a mianowicie: z 12 mającymi serwituty tylko pastwiskowe, 74 tylko leśne i 343 mającymi służebności jedne i drugie.

Ludność powiatu wynosi 85 770 (w 1880 r.), w tej liczbie 42 307 mężczyzn i 43 463 kobiet. Według stanów było: szlachty dziedzicznej 1 508, osobistej 168, drobnej szlachty 31 631, duchowieństwa świeckiego 29, zakonnego 11, mieszczan i kupców 16 872, kolonistów 1 309, dymisjonowanych żołnierzy 716, włościan 33 502, cudzoziemców 24.

Przemysł i handel w powiecie, podobnie jak i w całej guberni na niskim stopniu. Powiat łomżyński mimo to zajmuje drugie miejsce w guberni (po pułtuskim). Posiadał on (prócz Łomży) w 1882 roku 88 zakładów fabrycznych z produkcją 511 190 rubli srebrem i 201 robotników, a mianowicie: 6 gorzelni (Jeziorko, Janczew, Poryte, Rydzewo, Szczepankowo, Tarnowo), z których największa w Jeziorku produkuje za 290 000 rubli (dziennie 4 zaciery po 30 korcy), 7 piwowarni (największa w Drozdowie z produkcją za 100 000 rubli srebrem) z ogólną produkcją na 156 000 rubli srebrem, 1 destylarnia (Jeziorko) z produkcją 16 000 rubli srebrem , 1 tartak z produkcją 10 000 rubli srebrem, 2 fabryki octu z produkcją 1 040 rubli srebrem, 1 smolarnia z produkcją 2 665 rubli srebrem, 29 wiatraków z produkcją 14 873 rubli srebrem, 27 młynów wodnych z produkcją 12 244 rubli srebrem i 7 cegielni z produkcją 9 928 rubli srebrem.

Pod względem kościelnym pow. łomżyński stanowi dekanat diecezji sejneńskiej i dzieli się na 15 parafii: Drozdowo, Kołaki, Lubotyń, Łomża, Miastkowo, Nowogród, Piątnica, Puchały, Rutki, Śniadowo, Szczepankowo, Szumowo, Wizna, Zambrowo i Zawady.

Pod względem sądowym stanowi jeden okręg sądu pokoju dla Łomży i cztery okręgi sądów gminnych: Piątnica, Miastkowo, Śniadowo i Kołomyja, należące do I-go okręgu zjazdu sędziów pokoju w Łomży

Pod względem administracyjnym dzieli się na jedno miasto Łomżę i 13 gmin wiejskich: Borzejewo, Chlebiotki, Drozdowo, Kossaki, Kupiski, Lubotyń, Miastkowo, Nowogród, Puchały, Śniadowo, Szumowo, Szczepankowo, Zambrów.

W powiecie łomżyńskim jest 23 szkół początkowych jednoklasowych ogólnokształcących: Piątnica (także 2-klasowa męska), Nowogród, Wizna, Śniadowo, Szumowo, Borki Srebrne, Zambrów, Kownaty, Rutki, Zawady, Kołaki, Giełczyn, Szczepanków, Bronowo, Lubotyń, Gacie, Mątwica, Kupiski, Miastkowo, Srebrna, Pęchratka, Łomżyca, Drozdów, Jeziorko.

Redakcja Serwisu

 Następne opracowanie za tydzień