Od redakcji:
Za zgodą pana Tomasza Chojnowskiego dyrektora Szkoły Podstawowej nr 1 im. T. Kościuszki w Stawiskach, redakcja portalu historialomzy.pl publikuje monografię Stawisk stworzoną w 2016r przez uczniów Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Stawiskach. To ciekawe opracowanie powstało w związku z obchodami 590-lecia powstania Stawisk, które miały miejsce w 2016r. Z uwagi na szeroki zakres opracowania, monografia w brzmieniu oryginalnym opublikowana będzie w dwóch częściach.
Historia jest świadkiem czasów, światłem prawdy,
życiem pamięci, nauczycielką życia.
Marcus Tullius Cicero
Z dziejów Stawisk
Opracowanie pt. „Z dziejów Stawisk” zrodziło się na potrzeby edukacyjne w związku z obchodami 590-lecia powstania Stawisk, by odbiorcom przybliżyć historię miasteczka. Jednakże nadrzędnym celem publikacji było zainspirowanie przedstawicieli każdego pokolenia do dalszych poszukiwań na rzecz dokumentowania, wzmacniania poczucia tożsamości, pobudzania mieszkańców do kreatywnego włączania się w tworzenie wydarzeń o znaczeniu lokalnym i regionalnym, aktywizowania poprzez bezpośrednie angażowanie społeczności w opracowywanie koncepcji lokalnego święta, tworzenia poczucia wspólnoty oraz więzi międzypokoleniowych.
Chcielibyśmy, by zawarte tu fakty zachęciły czytelników do głębszej refleksji, dalszego poznawania dziejów miasteczka i biografii sławnych osób. Żywimy nadzieję, że odkryte przez Was historyczne „perełki” nie pozostaną w szufladach, na strychach, czy też piwnicach albo w czyjejś pamięci, a spowodują, że kolejne obchody, tym razem 600-lecia Stawisk, będą owocem tych dociekań, poszukiwań i wspólnotowych rozwiązań, stanowić będą dowód utożsamiania się z naszym miasteczkiem, a hasło „Moje Stawiski” wybrzmi dumnie.
Bardzo dziękujemy
Panu prof. Adamowi Czesławowi Dobrońskiemu
za cenne uwagi i okazaną pomoc.
Słowa podziękowania kierujemy do Pana Kazimierza Żochowskiego i Pana Janusza Kossewskiego za życzliwość oraz udostępnione materiały na temat historii Stawisk.
Osoby uczestniczące w projekcie „Z dziejów Stawisk”: Monika Cedrowska, Katarzyna Nowak, Wioletta Orłowska, Barbara Paczoszka, Zbigniew Pajer, Dorota Rybicka, Jerzy Rybicki, Elżbieta Sokołowska, Luiza Śliwińska-Kozikowska, Elżbieta Zawrotna.
Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Stawiskach, Wrzesień 2016 r.
Wstęp
Rok 2016 to szczególny czas dla naszego miasteczka, ponieważ obchodzimy 590-lecie jego powstania. 40 lat temu, w roku 1976 społeczność Stawisk świętowała rocznicę 550-lecia istnienia miasta. Chcąc wzmocnić poczucie więzi i wspólnoty wśród mieszkańców, pragniemy przybliżyć jego dzieje. Pamiętajmy, że historia jest bardzo pomocna przy kształtowaniu naszej tożsamości indywidualnej i zbiorowej.
Stawiski
Miasto w woj. podlaskim, w powiecie kolneńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Stawiski. Położone jest nad rzeką Dzierzbią na Wysoczyźnie Kolneńskiej. Według danych na dzień 10 czerwca 2016 r. miasto ma 2305 mieszkańców i jest to liczba zbliżona do stanu mieszkańców miasta w roku 1844.
Środowisko geograficzne
Dzieje Wysoczyzny Kolneńskiej są słabo rozpoznane ze względu na znikomą liczbę źródeł pisanych oraz brak publikacji wyników badań archeologicznych. Głównymi rzekami obszaru są: Narew, Pisa, Biebrza i częściowo Ełk. Najdłuższym lewym dopływem Pisy jest Skroda (47 km). Jej głównym lewym dopływem jest Dzierzbia, a prawym Łabna. W północno-zachodniej części obszaru badań płynie Wincenta (26 km), lewy dopływ Pisy, a jej głównym prawym dopływem jest Kulona, lewym zaś Wykówka. Na najstarszych szczegółowych mapach pochodzących z końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku szatą leśną pokryte są obszary nad Pisą, w międzyrzeczu Pisy, Skrody i Łabny, między Wincentą a górną Skrodą (w międzyrzeczu tej ostatniej i Dzierzbi) oraz na lewym brzegu środkowej i dolnej Skrody. Zalesiony był też teren między Narwią, Wiźnicą i Siennicą oraz obszar w górnym biegu tej ostatniej, aż po okolice Stawisk.
Pradzieje
Wyniki badań archeologicznych wskazują jednoznacznie, że obszar położony między puszczami Kurpiowską i Piską, a bagnami biebrzańskimi w okresie formowania się państwa piastowskiego należał do Mazowsza. Obszary położone na północy zamieszkiwały ludy bałtyjskie. W literaturze panuje pogląd, że już na przełomie X i XI wieku tereny nad środkową Narwią pozostawały pod kontrolą państwa polskiego i tędy zmierzała na Poniemnie polska misja Brunona z Querfurtu w 1009 r. Większość grodzisk położonych na Wysoczyźnie Kolneńskiej: Mały Płock, Wizna, Ruś-Sambory, Pieńki-Grodzisko (Okopne) i Truszki-Zalesie oraz na lewym brzegu Narwi (Stara Łomża) znane były badaczom już pod koniec XIX i na początku XX wieku. Najpóźniej, bo dopiero w połowie XX wieku, zlokalizowano grodzisko w Stawiskach. Badania powierzchniowe w 1968 r. prowadził wraz z żoną T. R. Żurowski. Wczesnośredniowieczne grodzisko Stawiski z XI-XIII wieku to obecnie niezbyt atrakcyjne miejsce, lecz wbrew pozorom jest ważnym punktem na mapie historycznej miasta. To tutaj rozpoczyna się jego historia. Usytuowany na podmokłym terenie, otoczony głębokimi trzęsawiskami i moczarami oraz stawami Gródek Stawiskowski, jako jedno z ogniw łańcucha umocnień północnych granic Mazowsza, był dogodnym miejscem do obrony przed zagrażającymi od północy i wschodu Jaćwingami, Prusami i Litwinami, a później Krzyżakami.
Według Cz. Brodzickiego „Na lewym brzegu Strugi (dawniej Złotegostoku), lewego dopływu Dzierzbi, będącej lewym dopływem Skrody, znajduje się grodzisko w Stawiskach. Właśnie od licznie występujących niegdyś stawów późniejsze miasto również otrzymało nazwę Stawiski. Dziś, po zmeliorowaniu są one wyschnięte i zarosłe szuwarami. Niegdyś owe stawy dostarczały mieszkańcom grodu i okolic ryb i raków, a strumień płynący u podnóża wału grodu wody pitnej”. Obiekt należy do typu pierścieniowatych, o średnicy całkowitej około 45-50 m i średnicy majdanu około 26 m, z nasypem mierzonym od podstawy o szerokości 10 m oraz wysokości 3 m od zewnątrz i 1,5-2 m od wewnątrz. Majdan od nasypu oddziela dookolny rów głębokości i szerokości 1 m. Teren majdanu w czasach nowożytnych zamieniono na cmentarz żydowski. Z tego względu nie prowadzono tam prac wykopaliskowych. Po badaniach powierzchniowych stwierdzono, że nasyp wału zbudowany został z ziemi, z elementami drewna i kamieni. Grodzisko i osada przygrodowa w Stawiskach o powierzchni 1 ha datowane są ogólnie na wczesne średniowiecze i zlokalizowane zostały na zachód od grodziska. Badania powierzchniowe na tym obszarze prowadziła A. Nowacka w 1987 r.
Rekonstrukcja sieci grodowej na Wysoczyźnie Kolneńskiej
Ze względu na położenie i znaczenie rozwój osad na Wysoczyźnie Kolneńskiej miał charakter wojskowy. Również gród w Stawiskach należał do grodów typu wojskowego, wchodzącego do systemu obronnego państwa pierwszych Piastów. Charakter obronny dała mu również sama natura. Rzeka Dzierzbia ze swoimi dopływami opływała wyspę, na której powstały Stawiski. Gród położony na wyspie wśród lasów i bagien był łatwy do obrony i ledwo widoczny dla wroga. Na przełom XIV i XV wieku za panowania ks. Janusza Starszego przypada wielka fala osadnicza. Rozwój osad wiejskich wokół Stawisk po ustaleniu granicy pomiędzy Krzyżakami a Polską spowodował, że Stawiski jako wieś pojawiła się wcześniej niż Poryte (1375 r.), czy Dzierzbia (1416 r.) i Sokoły (1475 r.). Założycielem jej był przedstawiciel rodu Radzanowskich. Wieś należała najpierw do Ziemi Wiskiej, a od 1379 r. do Ziemi Łomżyńskiej województwa mazowieckiego. Jednakże początki wsi Stawiski giną w mrokach historii, gdyż nie ma dokładnych źródeł pisanych odnośnie lokacji wsi. Według innych informacji pierwotnie była to wieś założona przez Kurzątków herbu Awdaniec, którzy w latach 1407-1411 otrzymali puszczańskie włóki nad rzeką Dzierzbią. Natomiast w opracowaniu nazwy miejscowości północnego Mazowsza Karol Zierhoffer podaje, że zgodnie z zapisami sądowymi i genealogią szlachecką po raz pierwszy o Stawiskach, jako osadnictwie miejskim, wspomina się w roku 1426.
W swojej historii Stawiski miały różnych właścicieli. Byli nimi: Radzanowscy, Niszczyccy, Grabowieccy, Węgierscy, Zamoyscy herbu Grzymała, Skrodzcy, znów Zamoyscy, Drozdowscy, Karnkowscy, Bykowscy i Kisielniccy. Pierwsze wzmianki o Stawiskach spotkać można w historii parafii Poryte. Druga połowa XVII wieku to złoty okres rozwoju Stawisk. Przyczynił się do tego Fortunat Zamoyski, łowczy ziemi łomżyńskiej i starosta wysokodworski. Był on inicjatorem lokacji miasta Stawiski. To po jego rozmowach z królem Augustem II wieś Stawiski w 1698 r. otrzymała prawa miejskie. Ich nadanie wpłynęło na rozwój miasteczka.
Kalendarium
1375 przypuszczalna data powstania wsi Stawiski;
1580 – 1590 wzniesienie pierwszej kaplicy w Stawiskach;
1585 dekret o budowie kościoła;
1688 lokacja klasztoru i sprowadzenie franciszkanów do Stawisk;
1698 nadanie praw miejskich; odtąd herb Stawisk to herb rodziny
Zamoyskich, tj. topór w tarczy koloru białego na czerwonym tle
z żółtą obwódką;
1708 spalenie miasta w czasie przemarszu wojsk szwedzkich przez Stawiski;
1709 wybuch epidemii tyfusu w mieście, 1/3 ludności pada ofiarą zarazy;
1790 – 1818 budowa kościoła;
1819 opanowanie miasta przez pożary i choroby;
1839 rozprzestrzenienie się cholery azjatyckiej w całej okolicy;
1844 zbudowanie młyna na Sokolisze i cegielni k/Chmielewa,
Stawiski siedzibą władz administracyjnych, powstanie sądu gminnego IV okręgu dla gmin Rogienice i Stawiski, uruchomienie oddziału pocztowo – telegraficznego, założenie Towarzystwa Kredytowego i Kasy Oszczędności, wzniesienie budynków dla władz miejskich i Urzędu Pocztowo – Telekomunikacyjnego;
1867 likwidacja klasztoru franciszkanów;
1869 utrata praw miejskich;
1882 narodziny Akiby Rubinsteina;
1903 powstanie Ochotniczej Straży Ogniowej;
1903 utworzenie samodzielnej parafii; założenie cmentarza grzebalnego, tzw. starego;
1915 przywrócenie praw miejskich przez Niemców;
1919 utworzenie gminy Stawiski;
1927 dokończenie budowy wież kościelnych;
1939 oddanie do użytku budynku szkoły przy ulicy Cedrowskiej;
1942 zniszczenie zbudowanej w połowie XVIII wieku synagogi;
1945 zniszczenie przez Niemców wież na kościele (częściowo odbudowane w latach 1951-1952);
1954 utworzenie Stacji Selekcji Roślin obejmującej gospodarstwa w: Stawiskach, Dzierzbi, Korzenistem i Grabówku;
1957 założenie cmentarza parafialnego, tzw. nowego;
1958 rozbudowa budynku szkolnego;
1958 zbudowanie magazynów zbożowych, stadionu sportowego, lecznicy zwierząt, uruchomienie Państwowego Ośrodka Maszynowego;
1969 odbudowa Pomnika Niepodległości;
1971 oddanie do użytku remizy strażackiej i kina „Saturn”;
1973 utworzenie Miasta i Gminy Stawiski;
1977 oddanie do użytku nowego budynku przedszkola miejskiego;
Fundacja oraz budowa klasztoru i kościoła w Stawiskach
Pierwsze wzmianki na temat budowy kościoła w Stawiskach obchodzą z 1585 r. Ówczesny dziedzic Andrzej Węgierski wybudował mały drewniany kościółek-kaplicę pod wezwaniem trzech patronów: św. Jana Chrzciciela, św. Andrzeja Apostoła i św. Katarzyny. Był to kościół filialny parafii w Porytem. W 1657 r. został on doszczętnie spalony przez Szwedów, co na pewien czas pozbawiło miejscową ludność świątyni. Kolejny właściciel dóbr Stawiski Fortunat Zamoyski herbu Grzymała, ufundował drewnianą kaplicę i dom, w którym zamieszkało dwóch kapłanów zakonnych św. Franciszka. W 1695 r. pożar strawił zabudowania. Wówczas Fortunat Zamoyski postanowił ufundować drewniany klasztor i kościół pod wezwaniem św. Fortunata – swojego patrona. Zwrócił się więc z prośbą do biskupa diecezji płockiej, Andrzeja Chryzostoma Załuskiego o wydanie pozwolenia na fundację. Otrzymał zgodę na założenie klasztoru Braci Mniejszych Konwentualnych zwanych franciszkanami. 4 października 1697 r. zakonnicy zamieszkali w Stawiskach i rozpoczęli swoją działalność.
Fortunat Zamoyski zamierzał wybudować większy murowany kościół i klasztor. Jednak jego plany pokrzyżowała przedwczesna śmierć. Fundator zmarł w Wilnie, w pałacu Kazimierza Jana Sapiehy, hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jego ciało przywieziono do Stawisk i pochowano w kościele. Nad grobem umieszczono srebrną tabliczkę z napisem łacińskim, który w polskim przekładzie brzmi:
„Bogu Najlepszemu i Najwyższemu Fortunat Zamoyski Łowczy Ziemi Łomżyńskiej. Szczęścia zaszczytne i książąt łaski. Nie zdobył losem, lecz raczej jak łowca je posiadał z herbami rodzinnymi, zdobyte w miecz i wierze. Ozdobił zaszczycił i obronił”.
Właściciel dóbr Stawiski jeszcze przed śmiercią zapisał w księgach grodzkich spraw wieczystych województwa wileńskiego znaczną kwotę na rzecz budowy murowanego kościoła i klasztoru. Zastrzegł sobie, iż wymienione pieniądze są przeznaczone wyłącznie na dokończenie fundacji. Fortunat Zamoyski złotymi zgłoskami zapisał się w historii tej osady. Był nie tylko fundatorem kościoła i klasztoru, ale to również za jego przyczyną w 1688 r. Stawiski otrzymały prawa miejskie. Na budowę obecnego klasztoru (plebanii) i kościoła trzeba było czekać prawie sto lat. Dopiero w 1788 r. o. Dominik Pietraszek, gwardian klasztoru, rozpoczął budowę kościoła murowanego. Jednak trwające rozbiory Polski, powstanie kościuszkowskie oraz wojny napoleońskie doprowadziły do przerwania prac budowlanych. Dopiero później ukończono budynek klasztorny. Natomiast budowę kościoła, z wyjątkiem wież, na początku XIX wieku dokończył nowy dziedzic Stawisk Antoni Bykowski, poseł łomżyński. Trwała ona pięć lat, od 1813 do 1818 roku.
Minęło kolejne sto lat, zanim w 1927 r. wybudowano wieże kościoła. Zostały one jednak zburzone w czasie II wojny światowej. Odbudowano je nad miastem, powstały w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Klasztor w Stawiskach istniał do 1867 r. Po zakończeniu powstania styczniowego rząd carski podjął decyzję o jego likwidacji. Na miejsce usuniętych franciszkanów przybył wikariusz ksiądz Stanisław Okniński. Należał on do jednych z pierwszych osób, które podjęły starania o utworzenie parafii. Zabiegał również o to miejscowy właściciel majątku Stanisław Kisielnicki. 4 kwietnia 1901 r. zmarł ksiądz Stanisław Okniński i został pochowany na cmentarzu przykościelnym. Grób jego zachował się do dnia dzisiejszego. Starania o utworzenie parafii w Stawiskach kontynuował ksiądz Tomasz Kulesza. To jemu udało się doprowadzić do końca to przedsięwzięcie. Parafia pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego w Stawiskach powstała 5 maja 1903 r. Obecny kościół został zbudowany w stylu późnobarokowym. Jest to świątynia bazylikowa, trójnawowa, z dwiema wysokimi wieżami. Składa się z nawy głównej, dwóch naw bocznych, prezbiterium, dwóch zakrystii oraz chóru organowego. W kościele znajduje się pięć ołtarzy oraz osiem okien z witrażami, które oświetlają jego wnętrze.
Żydzi w Stawiskach
Kupcy żydowscy pojawili się w miasteczku już w XVII wieku. Fortunat Zamoyski docenił korzyści, jakie miejscowościom przynoszą Żydzi i wspierał ich ekonomiczne starania. Dzięki temu Stawiski przekształciły się w osadę miejską, głównie żydowską. Po zlikwidowaniu renty feudalnej, Żydzi otrzymali w pobliżu lasów połacie ziemi na pastwiska, a chrześcijanie majątki i pozwolenia na nabywanie gruntów od szlachty. W XVIII wieku miasto przybrało formę znaną nam do dziś. W latach 30. XIX wieku wybrukowano trakt z Łomży do Suwałk, który biegł przez miasto. Ta droga znana była jako Trakt Kowieński. Życie Żydów płynęło w sposób odmienny od pozostałej części populacji. W celu zaspokojenia potrzeb religijnych, społecznych i ekonomicznych, Żydzi ustanowili i wspierali wiele instytucji, w tym synagogi, Bejt Midrasz (dom studiów) oraz chedery (szkoły elementarne). Przez jakiś czas istniała w Stawiskach Jesziwa (rodzaj wyższej szkoły talmudycznej dla nieżonatych studentów), a później nowoczesna szkoła hebrajska. Funkcjonowała tu również biblioteka żydowska, bank, organizacja charytatywna dokarmiająca ubogich (Lechem Laaniyim), organizacje pomocy wzajemnej, organizacja zajmująca się odwiedzaniem i wspieraniem chorych (Bikur Cholim), towarzystwo kredytowe, organizacja charytatywna dla ubogich panien, miejsce spotkań syjonistów. Obok sklepów i warsztatów, które istniały w mieście, w Stawiskach organizowano również dwa razy w tygodniu jarmarki oraz sześć dorocznych targów.
W południowo-zachodniej części Stawisk istniała murowana, dwukondygnacyjna synagoga wzniesiona na planie prostokąta z małymi dobudówkami, której struktura była wyjątkowa. Na piętrze znajdowały się półokrągłe zakończone okna a nad wejściem głównym znajdował się trójkątny fronton. Chaya Kolinski – mieszkaniec Stawisk żydowskiego pochodzenia – wspomina, że fundamenty świątyni były tak szerokie, że Kisielnicki jeździł na nich w swym konnym rydwanie. Ściany synagogi były bardzo grube, jak w fortecy. Najwyraźniej planowano, że będzie służyć jako miejsce schronienia dla Żydów w niepewnych czasach. Jej białe łuki miały 12 metrów wysokości, a pomiędzy nimi były inkrustowane deski malowane na biało-zielony kolor. Aron hakodesz („święta skrzynia”, w której przechowywano zwoje Tory) wznosiła się na całą wysokość synagogi i zachwycała precyzją wykonania. Artystycznie zdobione drzwi drewniane ukazywały wiele tradycyjnych motywów żydowskich, takich jak dwanaście pokoleń, Mojżesza i Aarona, tablice przymierza, Lewiatana i bawołu, siedem gatunków, z których znana jest Ziemia Izraela. Kolory były bardzo subtelne. W całej okolicy nie było piękniejszej synagogi. Budowa synagogi zaczęła się w roku 1739, a ukończona została w roku 1813. Część materiału do budowy bożnicy ufundował sam Kisielnicki. Samodzielna gmina żydowska powstała w Stawiskach w 1808 r., liczyła ponad 1200 członków. Po powstaniu styczniowym wzniesiono kolejną bożnicę, która została oddana do użytku w 1871 r.
W pobliżu kościoła znajdowała się sieć sklepików, należących do społeczności żydowskiej. Zostały one zbudowane przez Zvi Gnida w 1781 r. Synagogi i Bejt Midrasz służyły jako miejsce spotkań dorosłych, a czasami także młodzieży. To tam prości ludzie, oprócz lokalnych plotek, słyszeli wieści o tym, co się dzieje w świecie. W Stawiskach zawsze było kilka osób, które czytały gazety hebrajskie, takie jak „Hamelitz”, „Hamagid” i „Hatzfira”, jak też i takich, co czytali po rosyjsku.
Stawiski były miasteczkiem znanym dzięki, między innymi, znamienitym pisarzom, lekarzom, rabinom, nauczycielom, prawnikom czy artystom. Wśród najznamienitszych wymienić należy: rabina Moshke Chiewo słynnego wielkiego kabalistę i talmudystę, pisarzy Jakobowicza i Rabinowicza, Zeliga Bzostowieckiego, który mieszkał w Belgii, Dr. Koppel Liebermana, który napisał „The History of the Jews of Belgium”, rzeźbiarza Brandenburga znany z posągu Mahometa. W czasie I wojny światowej Stawiski nie zostały zniszczone. Jednakże wiosną 1915 r. na miasteczko spadły trzy bomby, a jedna z nich zniszczyła synagogę. Dzięki wysiłkom syjonistów świątynia została wkrótce odbudowana. Wielu stawiskowskich Żydów było bardzo wykształconymi ludźmi, a swą wiedzą dzielili się z chrześcijanami. Nauczycielem Juliana Rojewskiego (1909-1993), który po wojnie pracował jako polonista w Stawiskach, a później w Szczecinku i tam napisał swą autobiografię w 1982 r., był żydowski nauczyciel Jew Perelman. W latach 1915-18 żydowska biblioteka mieściła się właśnie w domu Rojewskiego, na Łomżyńskiej 2.
W roku szkolnym 1926/27 na 10 nauczycieli pracujących w Stawiskach 2 było żydowskiego pochodzenia. Przez pierwsze cztery lata nauki dzieci żydowskie uczone były przez nauczycieli swego wyznania, dopiero od klasy piątej dzieci żydowskie i chrześcijańskie uczęszczały do wspólnej klasy. W roku szkolnym 1938/39 polscy uczniowie przenieśli się do nowego budynku szkolnego na ulicy Polowej, zaś dzieci żydowskie pozostały w istniejącej szkole na ulicy Zjazd.
Wraz z wybuchem II wojny światowej naziści rozpoczęli masową eksterminację Żydów i konfiskatę ich majątków. Na początku lipca 1941 r. Niemcy sprowadzili w okolice synagogi rabina Shmuela Nachmana Wasersztejna, włożyli mu w ręce Torę i kazali śpiewać Hatikwę, a następnie podłożyli ogień i zmusili rabina, by wszedł do bożnicy. Kiedy tylko naziści oddalili się chrześcijanin, murarz Antoni Nowicki wyprowadził rabina z synagogi i ukrył u siebie w domu, a następnej nocy zaprowadził go do getta łomżyńskiego. 15 sierpnia 1941 r. Niemcy wypędzili wszystkich Żydów w Stawiskach na ulicę. Na pobliskiej Płaszczatce oraz w Mściwujach wymordowano łącznie 2500 Żydów ze Stawisk i okolic. Po rzezi pozostało w mieście około 60 Żydów, specjalistów i fachowców wraz z rodzinami. Podburzani przez nazistów Polacy także znęcali się nad Żydami. Ksiądz wikary, B. Kozłowski, „szedł naprzeciw pochodowi Żydów pędzonych na spalenie. Podniósł rękę z krzyżem do góry i wołał donośnym głosem, do oszalałych ludzi:
„Zastanówcie się ludzie, co czynicie, nie możecie pełnić dwóch ról. Chcecie być sędziami i katami w jednej osobie. Pamiętajcie na swoją śmierć. Jak pomrzecie i staniecie na sąd Boży, Matka Najświętsza, powie do swego syna Jezusa Chrystusa. Synu, nie daruj im tej zbrodni, którą popełnili! Oni mieli na piersiach Twój wizerunek, krzyż, a zabijali ludzi„.
Po tych przemówieniach księdza, ludzie zaczęli się rozchodzić. Żydzi ocaleli! (…) W Stawiskach było duże getto, złożone z Żydów i Cyganów”, pisał w pamiętniku P. Wiśniewski, mieszkaniec Radziłowa. 17 sierpnia 1941 r. powstało getto, które początkowo znajdowało się w okolicach dużej synagogi, później zaś zostało przeniesione w okolice ulicy Krzywe Koło. 2 listopada 1941 r. zlikwidowano getto w Stawiskach.
cdn.
Dziękujemy za przeczytanie artykułu :)
Jeśli chcesz być informowana(-y) o nowych artykułach, to zgłoś swój akces do grupy na FB:
https://www.facebook.com/groups/historialomzy
Artykuł powiązany:
https://historialomzy.pl/z-dziejow-stawisk-opracowanie-zwiazane-z-obchodami-590-lecia-powstania-stawisk-czesc-druga/
