Łomża pod władzą pruską.
W wyniku trzeciego rozbioru Polski Łomża znalazła się w zaborze pruskim. Po upadku Rzeczpospolitej do 1807 r. Łomża wraz z północno-wschodnim Mazowszem znalazła się pod zaborem pruskim. W listopadzie 1794 r. wojska pruskie i rosyjskie zajęły Łomżę i zaczęła się dwuletnia okupacja wojskowa. W skład utworzonej prowincji – zwanej Prusy Nowowschodnie – weszły ziemie między Wisłą, Bugiem, Narwią i Niemnem. Sytuacja administracyjna miasta została uregulowana w 1796 r., kiedy utworzono powiat łomżyński należący do departamentu kamery białostockiej, obejmującej swoim zasięgiem 10 powiatów. W skład departamentu weszły ziemie dawnego powiatu kolneńskiego, łomżyńskiego i zambrowskiego. Wprowadzono administrację pruską i urzędowy język niemiecki. W Łomży istniały: urząd powiatowy z landratem na czele, magistrat z burmistrzem, sądy I instancji, komisja sprawiedliwości, urząd domeny królewskiej, urząd pocztowy, hipoteka. Poczta kursowała dwa razy w tygodniu do Białegostoku, Warszawy, Prus Wschodnich i Berlina. Łomża, miasto podupadłe gospodarczo, spełniała jednak nadal funkcje administracyjne. W latach 1796-1806 czynne było także Kolegium Łomżyńskie, wyróżniające się wysokim poziomem nauczania. Miało ono kilku wybitnych profesorów, a niektórzy jego wychowankowie zajęli chlubne miejsce w kulturze polskiej XIX stulecia. W 1806 r. szkoła upadła. Na początku 1807 r. było już tylko 20 uczniów. W latach 1806-1807 w klasztorze pijarów i kapucynów Prusacy założyli lazarety wojskowe. Miasto ucierpiało bardzo z powodu uciążliwych kontrybucji. Prusacy nakładali różne podatki, żądali dużych ilości zboża i ziemniaków, zabierali żywność i konie, co jeszcze bardziej pogarszało złe warunki życia ludności. W 1804 r. rozpoczęto prace nad usypaniem grobli z Łomży do Piątnicy. Około 1797 r. założono cmentarz grzebalny „pół wiorsty od miasta”, który początkowo nie miał wytyczonych uliczek, a groby oznaczano kamieniami. W późniejszym czasie wzniesiono pośrodku drewnianą kaplicę z dzwonnicą i ołtarzem św. Rocha, która uległa zniszczeniu około 1840 r. W drugiej połowie XIX w. cmentarz powiększono w kierunku zachodnim. Zachowały się stare nagrobki i pomniki klasycystyczne oraz neogotyckie (najstarszy z 1814 r. Seweryna Bończy Skarżyńskiego, Radcy Prefektury Departamentu Łomżyńskiego), mur cmentarny i kaplica Śmiarowskich z 1838 r. Na cmentarzu łomżyńskim znajdują się groby znanych łomżan, m.in.: Jakuba Wagi (1800-1872) botanika, autora „Flory Polskiej”; Feliksa Bernatowicza (1786-1836) pisarza, autora powieści „Pojata, córka Lezdejki”; Alfonsa Budzińskiego (zm. 1855) archeologa i badacza Mazowsza. Tutaj znajdują się zbiorowe mogiły powstańców z 1831 i 1863 r. oraz poległych w czasie I wojny światowej i pomordowanych przez gestapo w 1943 r. Są tu także groby poległych w bratobójczych walkach o władzę ludową.
Utworzenie departamentu łomżyńskiego.
W czerwcu 1807 r. do Łomży wkroczyły wojska napoleońskie. Z chwilą utworzenia Księstwa Warszawskiego powstał departament łomżyński. Łomża zostaje siedzibą władz departamentalnych, miasto staje się ważnym ośrodkiem administracji państwowej, a także bazą wojskową. Stacjonują tu wojska polskie, w tym pułk dowodzony przez płk. Kazimierza Rozwadowskiego; niesie to ze sobą różnorodne i uciążliwe obciążenia dla mieszczan, m.in. obowiązek kwaterunku. Wobec zbliżającej się kampanii roku 1812 w mieście założono dwa lazarety, wykorzystując w tym celu klasztory Kapucynów i Benedyktynek. Stałe zagrożenie stanem wojennym nie sprzyjało rozwojowi gospodarczemu czy przestrzennemu miasta i departamentu, działania wojenne, ciągłe przemarsze wojsk, dostawy obowiązkowe, rekwizycje, powodowały wyniszczenie tych ziem. W Królestwie Polskim w latach 1816-1866 ranga miasta spadła do roli miasta obwodowego (powiatu). Łomża została siedzibą władz departamentu i prefekta, którym był hr Jan Lasocki, właściciel Smoszewa. Prezesem Izby Administracyjnej Departamentu został Rajmund Rembieliński, poseł na sejm w Królestwie Polskim. W 1816 r. Łomża stała się głównym miastem nowo utworzonego obwodu łomżyńskiego. W latach 1816-1866 była siedzibą władz administracyjnych, komisarza obwodu, a od 1842 r. naczelnika powiatu łomżyńskiego. W latach trzydziestych w Łomży istniały m.in. Trybunał Cywilny I Instancji, Sąd Policji Poprawczej, Sąd Pokoju, żandarmeria, poczta, szpital, szkoła rzemieślniczo-nie-dzielna, szkoła elementarna dla chłopców, szkoła elementarna dla dziewcząt przy klasztorze benedyktynek, pensja żeńska Anny Ciemniewskiej, dawne kolegium, od 1817 r. Szkoła Wojewódzka zamieniona w 1833 r. na 7-klasowe gimnazjum.
Aktywizacja Łomży i stopniowy wzrost jej znaczenia w początku XIX w.
Miasto zniszczone i spalone w 1807 r. przez ustępujące wojska rosyjskie powoli dźwigało się z upadku. Pojawili się kupcy, rzemieślnicy, zaczęli też osiedlać się Żydzi. Znacznie wzrosła liczba domów i mieszkańców w porównaniu ze stanem u schyłku wieku XVIII. W Królestwie Polskim w latach 1816-1866 ranga miasta spadła do roli miasta obwodowego (powiatu). Łomża stała się siedzibą lokalnych władz administracyjnych, sądowniczych i fiskalnych m.in. administracji obwodu, Trybunału Cywilnego I Instancji, Sądu Policji i Sądu Pokoju, Kontroli Skarbowej. W okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego (1816-1832) była miejscem posiedzeń sejmików szlacheckich i gminnych. Zarząd miasta spoczywał w rękach burmistrza i ławników, tworzących zarząd municypalny, od 1842 r. nazywany magistratem, którego kompetencje ograniczono do wypełniania poleceń władz rządowych i spraw związanych z gospodarką miejską. Szacuje się, że w 1827 r. Łomżę zamieszkiwało ponad 3 tys. osób, w tym coraz liczniejsza kolonia żydowska licząca około 1 tys. osób. Około 1820 r. dokonano pomiarów miasta, według których było w Łomży 260 domów (w tym 251 drewnianych) oraz 10 ulic (5 miało nawierzchnię brukową). W latach 1820-1826 wytyczono w części zachodniej miasta, zwanej Rembielinem, nowe ulice: Wiejską, Piękną, Nadnarwiańską, Ogrodową, Topolową i Przechodnią. Ważnym wydarzeniem w tych latach była budowa około 1817 r. głównej szosy, zwanej Traktem Warszawsko-Petersburskim (obecnie ul. Wojska Polskiego), prowadzącej z Petersburga przez Łomżę do Warszawy i dalej na Zachód Europy. Zabudowano Nowy Rynek murowanymi domami parterowymi lub jednopiętrowymi. Wzniesiono kilka znacznych budowli: ratusz kla-sycystyczny na Starym Rynku (obecnie siedziba Urzędu Miejskiego), więzienie przy ul. Wiejskiej (nie istniejące), drewnianą synagogę przy ul. Szkolnej (spalona w 1831 r.), dwa zajazdy Rembielińskich, jeden zwany Rembielinem, drugi „Pod Złotym Koniem” (zachowała się część, gdzie obecnie jest kino „Millenium”). Na okres ten przypadają próby zorganizowania przemysłu lniarskiego i bawełnianego. Założono warsztaty sukiennicze i wybudowano 6 domów dla tkaczy przy ul. Rybaki. Rozwijający się przemysł podupadł jednak po powstaniu listopadowym. Mieszkańcy Łomży i okolic brali w nim czynny udział. Na wieść o wybuchu powstania odbywały się nabożeństwa dziękczynne, zdejmowano orły carskie, a wieszano polskie. Do największej bitwy doszło pod Jakacią Starą koło Śniadowa. W wyniku działań wojennych Łomża została częściowo spalona. Upadek powstania pociągnął za sobą represje w stosunku do osób, które brały w nim udział. Karano śmiercią i zsyłką. Aresztowania trwały do 1833 r.
Regulacja miasta i nowe budowle w połowie XIX w.
Regulację miasta rozpoczęto w 1836 r. Objęto nią część Łomży między ulicami: Dworną, Senatorską, Żydowską i Rybakami. Regulacja polegała przede wszystkim na przedłużeniu tych ulic i łączyła się z wyburzeniami zabudowy. Nie poprawiło to złego stanu ulic i ich nawierzchni.W 1842 r. założono ogród spacerowy (obecnie park im. Jakuba Wagi) między ul. Nowogrodzką i Traktem Warszawsko-Petersburskim. W 1863 r. poszerzono aleje ogrodowe, zrobiono ogrodzenie, wybudowano drewniane altany (zniszczone w czasie II wojny światowej). Obecnie na środku placyku znajduje się pomnik Jakuba Wagi z 1967 r. oraz rzadkie gatunki drzew. W połowie XIX w. wzniesiono następujące budowle: synagogę projektu arch. Henryka Marconiego (spalona w 1939 r.); klasycystyczny gmach poczty przy placu Pocztowym według typowego projektu arch. Bogumiła Zuga; drewniany dom pogrzebowy na cmentarzu projektu Teodora Seyfrieda (obecnie jeden z najstarszych budynków w mieście), kilka murowanych domów przy ul. Dwornej. W 1863 r. zakończono także budowę murowanego klasztoru i kościoła benedyktynek. Zbudowano 10 fabryk i zakładów przemysłowych, m.in. fabrykę sukna, waty, przędzalnię, browar, garbarnię, rafinerię cukru. Miasto liczyło w tym czasie około 6000 stałych mieszkańców, 476 domów i 26 latarni. Liczba ludności zmniejszała się okresami wskutek panujących w połowie XIX w. epidemii cholery. Do ważniejszych wydarzeń w życiu społecznym i kulturalnym miasta należy zaliczyć: założenie Towarzystwa Rolniczego (1857 r.); zorganizowanie kursów dla ochroniarek świeckich, wiejskich przy klasztorze benedyktynek oraz wydanie pierwszej monografii miasta Łomży w 1861 r. przez nauczyciela Leona Rzeczniowskiego. Ożywienie polityczne wśród społeczeństwa łomżyńskiego nastąpiło na skutek wybuchu powstania styczniowego. W Łomży w styczniu 1863 r. branka nie udała się Rosjanom, urząd poborowy został zdemolowany przez powstańców. W lutym przybyły do miasta posiłki carskie. W Łomżyńskiem prowadziły walkę partyzancką oddziały płk. Konstantego Ramotowskiego (ps. Wawer) i Władysława Cichorskiego (ps. Zameczek). Naczelnikami powstańczymi w mieście byli:Ludwik Wroński, Artur Awejde i ks. Ludwik Talarowski. Utworzono także żandarmerię powstańczą, która w latach 1863-1864 ukarała ponad 180 osób za szpiegostwo i dezercję, w tym kilkanaście śmiercią. Poparła powstanie ludność wiejska; do szeregów powstańczych garnęli się Kurpie, angażowali księża, niektórzy Żydzi, a także Rosjanie rewolucjoniści, m.in. płk Tichonow z żoną, Sylwester Jewreimow – rozstrzelany w Łomży w październiku 1864 r. W grudniu 1863 r. powiat łomżyński został oddany pod zarząd generała gubernatora Murawjewa, nazwanego Wieszatielem. Sytuacja uległa pogorszeniu po przybyciu gen. Ganeckiego. Aresztowano ponad 1000 osób, z których przeszło 600 wywieziono na Sybir. W lipcu 1863 r. Kozacy wymordowali koło Wygody 50 uczniów gimnazjum łomżyńskiego. Wykonano liczne wyroki śmierci przy szosie Zambrowskiej, gdzie w 1916 r. społeczeństwo łomżyńskie wzniosło pomnik ku czci poległych.
Rozwój Łomży po roku 1866.
Dalsza aktywizacja Łomży nastąpiła po 1866 r., to jest od chwili utworzenia guberni łomżyńskiej, składającej się z 8 powiatów: Łomża, Ostrołęka, Kolno, Szczuczyn, Maków, Pułtusk, Ostrów Mazowiecki. Wysokie Mazowieckie. Zmieniono herb Łomży, ustalając godło całej guberni: statek berlinke z rozwiniętymi żaglami na niebieskim polu. Dopiero po I wojnie światowej dawny herb wrócił na pieczęcie miejskie. W latach 1867-1915 Łomża stała się głównym miastem guberni łomżyńskiej i siedzibą gubernatora, władz gubernialnych, powiatowych i miejskich, sądów i urzędów. Było 4 szkoły początkowe, gimnazjum męskie i żeńskie, 2 szpitale, 3 kościoły, 2 klasztory katolickie (kapucynów i benedyktynek), kościół ewangelicki (popijarski), 3 cerkwie i synagogi. W XIX w. obszar miasta znacznie się powiększył, powstały nowe ulice, a na peryferiach gęsto zamieszkane półrobotnicze przedmieścia: Radłowizna, Skowronki, Pociejewo, Cierpioły, Łomżyca oraz przy ul. Rybaki. W omawianym okresie wzniesiono nowe budynki, zaprojektowane przez znanych architektów: T. Seyfrieda, M. Marconiego, A. Majewskiego, J. Nortowskiego, F. Nowickiego i innych. W latach 1867-1915 zbudowano: piętrowy szpital murowany na 60 łóżek przy ul. Szpitalnej (od 1965 r. Zespół Szkół Pielęgniarskich), 2 cerkwie dla wojska (nie istnieją), dużą cerkiew w stylu „bizantyńskim” (obecnie kościół NMP przy pi. Sienkiewicza), Dom Starców (obecnie Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci przy ul. Polowej), sierociniec dla dzieci (do niedawna żłobek miejski przy ul. Bernatowicza). Powstały także inne obiekty: Kasa Przemysłowców (obecnie siedziba sądów przy ul. Dwornej), Bank Państwowy przy dawnej ul. Dwornej (obecnie siedziba Kredyt Banku), duże koszary i więzienie na 400 osób przy dawnej ul. Śniadowskiej (z kompleksu zabudowań więziennych pozostały 3 budynki przy Al. Legionów), budynki dla sztabu wojskowego przy ul. Polowej, szpital żydowski (obecnie przebudowany na siedzibę Zespołu Szkół Mechanicznych przy ul. Senatorskiej, obecnie III LO), Dom Ludowy wraz z Ogrodem Ludowym przy dawnej ul. Śniadowskiej (obecnie Zespół Szkół Drzewnych przy Al Legionów), gimnazjum męskie, późniejsze żeńskie przy dawnym Nowym Rynku (obecnie II LO przy pl. Kościuszki), gimnazjum żeńskie przy dawnej ul. Adamowskiej, do którego przeniesiono potem gimnazjum męskie (obecnie Liceum Ogólnokształcące I przy ul. Bernatowicza), tzw. Dom Chodźki przy ul. Zjazd i inne, które nie dotrwały do dnia dzisiejszego. Stary Rynek zabudowano piętrowymi, czynszowymi kamienicami, w których mieściły się liczne sklepy i sklepiki. Niektóre budynki otrzymały bogate eklektyczne elewacje. Większość z nich uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Zaprojektowano także wodociągi miejskie. Pojawiły się nowe elementy urbanistyczne: na skarpie od strony północnej schodki drewniane, od strony wschodniej przy ul. Krzywe Koło i od strony zachodniej przy ul. Zjazd schody kamienne. Przy zakręcie Narwi wzniesiono drewniane łazienki na wodzie. W południowej części miasta, na polu (przy obecnej ul. Stefana Kardynała Wyszyńskiego założono cmentarz wojskowy. Znajdują się tam także groby żołnierzy polskich z 1939 r., a obecnie kościół pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego. Na początku XX w. Łomża stała się silną twierdzą wojskową. W latach 1902-1908 w rejonie wsi Piątnica zbudowano forty zwiększające siłę obronną miasta. Na północy stanowiły one jednolity pierścień forteczny, a od południa pojedyncze małe forty. Do dzisiejszego dnia pozostały fortyfikacje i szosa obwodowa z wałem obronnym. W związku z rozwojem miasta zwiększyła się liczba domów i mieszkańców. Na przykład w 1860 r. – 476 domów (w tym 152 murowane), w 1879 r. – 777 domów (w tym 182 murowane), w 1904 r. – 2558 domów (w tym 1118 murowanych i 1140 drewnianych). Wzrost liczby mieszkańców był następujący: w 1860 r. – 6000, w 1866 r. – 10200, w 1879 r. – 14800 (przebywający stale i czasowo), w 1904 r. – 243.69 (oprócz wojska) w tym ludności żydowskiej od 45 do 50% oraz znaczny procent ludności rosyjskiej. Pomimo akcji rusyfikacyjnej bardzo ożywiło się życie kulturalno-oświatowe i społeczne. Po 1870 r. powstały następujące instytucje: Towarzystwo Kredytowo – Ziemskie, Straż Ogniowa, Towarzystwo Muzyczne „Lutnia”, Teatr Amatorski, Towarzystwo Wioślarskie, Stowarzyszenie Spożywcze, Bank dla Handlu i Przemysłu, Kasa Pożyczkowo – Oszczędnościowa i inne. Inicjatorami i założycielami byli: Marian Śmiarowski, Wiktor Szumański, Franciszek Hryniewicz, Feliks Sierpiński – ojciec sławnej artystki Wandy Siemaszkowej i inni. Istniało również Towarzystwo Dobroczynności i Towarzystwo Biblioteki Publicznej, przy którym W. Głębocka i jej syn Kazimierz założyli tajne stowarzyszenie „Orła Białego”. Od roku 1882 do 1906 wychodziło czasopismo „Echa Łomżyńskie”, od 1909 r. ukazywała się „Wspólna Praca”. Jakkolwiek od 1867 r. miasto uzyskało podstawy rozwoju to nie odzyskało dawnego znaczenia gospodarczego. Na początku XX w. Łomża, otoczona fortami i ze stacjonującym tu garnizonem, staje się silną twierdzą przygraniczną (do granicy z Prusami było nieco ponad 30 km). Dopiero w 1915 r. zyskało miasto połączenie kolejowe z wybudowaną już wcześniej linią Ostrołęka – Białystok. Łomża gubernialna była miastem zieleni. Pomimo gęstniejącej zabudowy drzew nie ubywało, przeciwnie nawet, urządzano nowe skwery i parki. Obszarem imponował Ogród Miejski (3,8 ha), ze starannie utrzymanymi alejkami, trawnikami i rabatami kwietnymi. W 1905 r. urządzono Park Ludowy o powierzchni 1,1 ha35. Po odzyskaniu niepodległości Łomża stała się miastem powiatowym. Na terenie guberni ożywiony był również ruch ludowy. W 1905 r. ruch rewolucyjny ogarnął całą gubernię. Na początku tego roku Stefan Królikowski zaczął organizować partię PPS. Organizowano strajki szkolne, robotnicze i chłopskie. Niszczono godła carskie, domagano się wprowadzania języka polskiego w urzędach i szkołach. Bojkotowano wyroby monopolowe, wódkę i tytoń. Strajk szkolny w gimnazjum męskim i żeńskim w Łomży wybuchł 6 lutego 1904 r. W maju urządzono manifestacyjne obchody 1 Maja. Do większych akcji patriotycznych w latach 1904-1905 należy zaliczyć nieudany zamach na gubernatora Korfa, zorganizowany m. in. przez Mikołaja Moraczewskiego ze wsi Krzewo oraz napad zbrojny na Kasę Skarbową w Wysokim Mazowieckiem. Wielu najaktywniejszych uczestników akcji patriotycznych i rewolucyjnych osadzono w więzieniu łomżyńskim. Niektórzy organizatorzy wyjechali za granicę, przeważnie do Ameryki. Od XIX w. do II wojny światowej Łomża była miastem wielonarodowościowym, a co za tym idzie i wielo wyznaniowym. Mieszkali tu katolicy, prawosławni, ewangelicy i wyznawcy mojżeszowi. Znalazło to swoje odbicie w budowanych w mieście świątyniach. Kościołami katolickimi były: Fara, od 1925 roku Katedra, kościół O.O. Kapucynów, kościół P.P. Benedyktynek, kościół Jezuitów, kościół garnizonowy (do 1918 r. cerkiew) i Wielka Synagoga przy ul. Senatorskiej. Późnogotycki kościół pod wezwaniem św. Michała został zbudowany w latach 1504 – 1525. Jego fundatorami byli ks. Anna Mazowiecka oraz książęta Janusz i Stanisław. Od 1525 r. był to trzeci z kolei kościół parafialny w Łomży, pełniący od 1925 r. jednocześnie funkcję katedry. O ile wygląd zewnętrzny katedry na przestrzeni pięciu wieków nie zmienił się, to wewnątrz następowały zmiany. Wystarczy porównać choćby wygląd nawy głównej (czy ołtarza głównego ). Kościół O.O. Kapucynów pw. Matki Boskiej Bolesnej przy ul. Krzywe Koło budowano wg projektu architekta Tańskiego w latach 1791 -1798. Natomiast budowę kościoła P.P. Benedyktynek przy ul. Dwornej przeprowadzono w latach 1857 – 1863. Na placu przed kościołem znajduje się grota z figurą Matki Boskiej z Lourdes z 1931 r.
1. KOŚCIÓŁ FARNY pod wezwaniem św. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela, od 1925 roku kościół katedralny (1925 — utworzenie Diecezji Łomżyńskiej). Znajduje się między ulicami: Sadową, Dworną i Giełczyńską. Budowę rozpoczęto przed 1504 r. Fundatorami byli: ks. Anna Mazowiecka oraz jej synowie: Janusz i Stanisław. Budowę dokończył ks. Jan Wojsławski, proboszcz łomżyński w 1525 r., a konsekracji dokonał biskup płocki Andrzej Noskowski. Katedra, w ciągu ponad czterech wieków, poddawana była wielu renowacjom i przebudowom. Do 1519 r. kościół był budowany jako bazylikowy. W latach 1691-92 architekt Józef Szymon Belotti przeprowadził remont wraz z przebudową (uległ wtedy zmianie m. in. szczyt fasady). Z kolei w trakcie remontu prowadzonego w latach 1752-53 wybudowano murowany chór muzyczny. W XIX w. przeprowadzono jeszcze kilka remontów. Dobudowano wtedy neogotycką zakrystię, a kruchtę w przyziemiu dzwonnicy przekształcono na kaplicę św. Kazimierza. Renowacje prowadzono również w XX-leciu międzywojennym. W czasie wojny niewielkie uszkodzenia. Kościół jest późnogotycki, orientowany, z barokowymi szczytami fasady. Budowa trójnawowa, o obniżonych nawach bocznych. Okna ostrołukowe z witrażami, sklepienia gwiaździste i kryształowe.
2. Mapka Łomży z 1872 roku. Na niej układ ulic pod koniec XIX wieku.
3. Cmentarz parafialny w Łomży obejmuje teren cmentarza rzymsko-katolickiego i byłych cmentarzy ewangelicko-augsburskiego i prawosławnego. Należy do najcenniejszych i najstarszych zabytków tego rodzaju w Polsce. Powstał około 1801 r., w okresie, kiedy Łomża wchodziła w skład “Rejencji Białostockiej” w Prusach Wschodnich i była pod władzą pruską w latach 1794-1807. Miasto liczyło przy końcu XVIII w. około 1160 mieszkańców. Cmentarz założony został w wyniku działalności – powołanej do życia w 1797 r. – “Ordnungs Komission”, której zadaniem było zbadanie stanu administracyjno-gospodarczego miast i, m.in. uporządkowanie: sprawy cmentarzy. Ze względów sanitarnych zamykano cmentarze przykościelne i zakładano nowe, poza obrębem miasta. Na teren nowego cmentarza grzebalnego w Łomży wybrano piaszczyste wzgórze należące dawniej do gruntów sołtysa. Znajdował się w odległości pół wiorsty od miasta, przy drodze do Giełczyna i Zawad. Przeznaczony był dla katolików i ewangelików. Obrys pochówku obejmował 2 morgj i 25 prętów reńskich kwadratowych. Cmentarz otoczony był parkanem, początkowo nie miał wytyczonych uliczek, groby oznaczano kamieniami. W późniejszym okresie porobiono dróżki, wzniesiono także w środku drewnianą kapliczkę z dzwonnicą i ołtarzem Św. Rocha, rozebraną około 1840 roku. Na zdjęciu nr Jeden z najstarszych zabytków cmentarnych: W tym samym roku wzniesiono kaplicę grobową, ceglaną rotundę fundacji Mateusza Śmiarowskiego dla jego żony Wincenty z Rupińskich – początkowo pw. Św. Wincentego, potem Św. Krzyża.
4. Nagrobek Benedykta Narbutta sędziego pokoju i jego żony Balbiny. Zmarł w 1865 roku. Jeden z najokazalszych nagrobków na cmentarzu.
5. Budynek Poczty w Łomży zbudowany w latach 1843-44, najprawdopodobniej według projektu Ludwika Jocza. Budynek neoklasycy-styczny postawiony na planie prostokąta, z dwoma piętrowymi pawilonami po bokach. Fasada korpusu jest dzielona pilastrami. Początkowo był to budynek dwukondygnacyjny, trzecią dobudowano w 1912 r. Obok poczty stał budynek Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Plac Pocztowy, jbył bezpośrednim przedłużeniem ul. Dwornej.
6. Dworna. Benedyktynki sprowadził z Torunia do Łomży w 1627 r. wojewoda mazowiecki, starosta łomżyński i wiski, Adam Kossobudzki. Budowę kościoła, najprawdopodobniej wg projektu architekta Teodora Bogumiła Seyfrieda, przeprowadzono w latach 1857-63. Kościół jest orientowany, na planie prostokąta. Wnętrze trójnawowe, pseudohalowe, z wyodrębionym prezbiterium. Fasada trójosiowa, okna zamknięte półkoliście. Wewnątrz ołtarz główny neoromański, marmurowy. Wśród obrazów m. in. Matka Boska Śnieżna, z pół. XVII w., św. Józef z Dzieciątkiem, z XVII w. Na placu przed kościołem, grota z figurą Matki Boskiej z 1931 r. Obok kościoła klasztor.
7. Ratusz. Pierwotnie ratusz stał na środku rynku, jednak w wyniku wielokrotnych zniszczeń został rozebrany. Nowy, stojący do dziś, usytuowano we wschodniej pierzei rynku. Ratusz, zaprojektowany przez Aleksandra Groffe, został zbudowany w latach 1822 – 1823. Dziesięć lat później od strony wschodniej dobudowano oficyny według projektu Teodora Bogumiła Seyfrieda, dzięki czemu powstał prostokątny dziedziniec. Piętrowa, klasycystyczna budowla została postawiona na planie prostokąta. Jej fasada jest pięcioosiowa, natomiast zryzalitowana część środkowa przechodzi w czworoboczną wieżyczkę. Początkowo przykrywała ją półkolista kopuła, która już wróciła na swoje historyczne miejsce w ramach aktualnie realizowanej odbudowy Starego Ratusza.
8. Północna część Starego Rynku przed wybudowaniem w latach 1927-1928 Hali Targowej
9. Synagoga powstała w latach 1878-1889 w południowo-wschodnim narożu rynku w Łomży, na rogu dzisiejszej ulicy Giełczyńskiej i Senatorskiej. Projektantem był Henryk Marconi. Posadowiona częściowo na terenie zajmowanym niegdyś przez dwór książąt mazowieckich (a później królewski). Zburzona przez Niemców w czasie II wojny światowej dziś nie istnieje.
10. Wg „Kalendarza Łomżyńskiego na rok 1904” autorem projektu architektonicznego był Feliks Nowicki. Uroczyste poświęcenie i otwarcie miało miejsce 3 listopada 1886 r (na tympanonie widnieje data 1878). Znajdowały się w nim: 5 sal dla chorych, sala operacyjna, gabinet lekarski, apteka, kaplica, skład bielizny, 2 pokoje z wannami, kancelaria, mieszkanie szarytek. W sutenerach były: kuchnia, pralnia, piwnice, spiżarnia i mieszkanie dla służby. Po II wojnie światowej mieściło się tam Liceum Pielęgniarskie.
11. Bank Państwa Rosyjskiego. Budynek, wg projektu Feliksa Łowickiego, wzniesiono w latach w 1910-1912 jako siedzibę Oddziału Banku Państwa Rosyjskiego. Bank, wybudowany w stylu neorenesansowym na planie prostokąta, jest trzykondygnacyjny, z wysokimi suterenami oraz niższymi łącznikami po bokach. Obecnie jest siedzibą Kredyt Banku S.A. Oddział w Łomży Wewnątrz zachowały się sztukaterie i stolarka z czasów budowy, jak również klatka schodowa z żeliwnymi, ozdobnymi poręczami. Fasada jest siedmioosiowa, w trzeciej, wyższej dzielona jest jońskimi pilastrami, między nimi wielkie, arkadowe okna. Dachy są dwuspadowe.
12. K asa Pożyczkowa Przemysłowców Łomżyńskich Neobarokowy budynek wzniesiono w latach 1907 – 1909 według projektu inżyniera i kierownika Wy-działu Budowlanego Rządu Gubernialnego w Łomży, Franciszka Przecławskiego. Budynek został zbudowany na siedzibę działającej od 1885 r. Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Łom-żyńskich. Celem tej instytucji było udzielanie pożyczek terminowych na niewielki procent, dzięki czemu wpływała ona na rozwój gospodarczy miasta i okolic.
13. Gimnazjum Żeńskie przy ul. Bernatowicza .Budynek, wg projektu Feliksa Łowickiego, oddano do użytku w 1914 roku. Po I wojnie światowej mieściło się tu gimnazjum męskie. Budynek jest wczesnomodernistyczny, trzykondygnacyjny, przez cały okres swej historii związany ze szkolnictwem. Od roku szkolnego 1917/1918 był siedzibą Gimnazjum Męskiego. Początkowe Gimnazjum Żeńskie, następnie siedziba Gimnazjum Męskiego, obecnie Zespołu Szkół Ogólnokształcących.
14. Gimnazjum Męskie przy Placu Kościuszki. Budynek Gimnazjum został wzniesiony między 1898 a 1906 r. wg projektu architekta Feliksa Nowickiego, w stylu neorenesansowym. Korpus główny jest trzykondygnacyjny, pięcioosiowy, zryzalitowany a skrzydła boniowane, dwu-kondygnacyjne. W fasadzie korpusu trzy wielkie arkadowe okna. Wcześniej na tym placu stało gimnazjum, które stanowiło fragment zabudowań pierwotnego kolegium jezuickiego, pochodzącego z fundacji Ewy Szembekowej.Po wyburzeniu w 1898 roku dawnej siedziby kolegium jezuickiego, w 1900 roku oddano do użytku nowy budynek wg projektu architekta Feliksa Nowickiego.
15. Budynek bo byłej przędzalni lnu z początku XX wieku, w latach po drugiej wojnie światowej przeznaczony dla oświaty (Zasadnicza Szkoła Handlowa i Technikum Ekonomiczne do 1969 roku). Obecnie budynek mieszkalny Łomżyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej w Łomży Polowa 13.
16. Dom Ludowy. Budynek parterowy wzniesiono w 1905 r. jako Dom Ludowy. W okresie międzywojennym, w latach 1922-1924 został rozbudowany i znalazła w nim siedzibę, powstała wcześniej w 1919 r. Szkoła Miernicza. W 1923 r. utworzono w niej Wydział Leśny, a rok później w miejsce tego Wydziału powołano do życia Wydział Przemysłowo—Leśny. W ciągu ponad 70-ciu lat istnienia, przechodząc różne reorganizacje, szkoła kształciła młodzież w kierunku drzewnym. Obok Domu Ludowego wzdłuż AL Legionów i ul. Kopernika w 1905 r. założono Park Ludowy.
17. Dom Tyburcego Chodźki został wzniesiony pod koniec XIX wieku. I tu ciekawostka. Fotograf Tyburcy Chodźko, który go wzniósł dla siebie, nigdy w nim nie zamieszkał. “Zeszpecono” budynek odbudowując go jest siedziba Seminarium Żeńskiego przy ul. Zjazd, które jest do dnia dzisiejszego.
18. Ogród Spacerowy. Park otoczony ulicami: Wojska Polskiego, Ogrodową, Nowogrodzką i Glogera. Został założony w 1842 r. jako miejski ogród spacerowy. Po kilku latach, gdy ogród zaczął podupadać zatrudniono ogrodnika.
19. Kamienne schody – wybudowane w 1900. Łączą dwie części ul. Krzywe Koło (wyższą – na skarpie niedaleko Starego Rynku i niską – przy ul. Rybaki w dolinie rzeki Narew).
20. Most Żelazny zbudowano w latach 1915-1916 w ciągu ulicy Obwodowej jako most strategiczny. Wysadzony w 1939 r przez cofające się Wojsko Polskie.
21. Przystań wioślarską Towarzystwa Wioślarskiego na lewym brzegu Narwi zbudowano w 1902 roku. Jej projektantem był Franciszek Przecławski, postać dobrze znana, łomżyński architekt, absolwent Instytutu Inżynierów Cywilnych w Petersburgu. Jako inżynier VII rangi kierował Wydziałem Budowlanym Rządu Gubernialnego. Choć przystań powstała w 1902 roku, poświęcono ją oficjalnie dopiero dwa lata później, dokładnie 12 maja 1904 roku. Wracając jednak pamięcią do samej przystani czy też stanicy wioślarskiej – jak przez wielu była określana, ogień jej nie oszczędzał. Spłonęła w 1912 roku, choć rok później wybudowano nową, to także ona spłonęła po 25 latach użytkowania, w 1938 roku. Budynek, który stoi w tym miejscu, nie przypomina w niczym przystani sprzed lat. Jedyne, co się zmieniło, to ruch na Narwi. Na wiele lat zamarł. Teraz zainteresowanie sportami wodnymi powoli się odradza.
22. W 1873 r. położono kamień węgielny pod budowę cerkwi św. Trójcy, w 1877 r. wyświęcono cerkiew. Światynia trzy nawowa, z umieszczonymi na osi dwiema ośmiobocznymi wieżami zakończonymi kopułami, na przeciwległych rogach nawy głównej umieszczono 4 mniejsze kopuły na ośmiobocznych bębnach.W 1885 r. cerkiew otrzymała miano soboru (katedry), a plac nazwano Sobornym. W 1893 r. cerkiew została pokryta polichromią przez oficera biełozierskiego pułku piechoty Pawła Jakowlewa. Po I wojnie światowej kościół garnizonowy, w latach 30 -tych kościół przekazano na potrzeby parafii katedralnej.
23. Była Fabryka Waty Hubermana. Po II wojnie światowej do lat początku lat 7o – tych siedziba Powiatowego Związku Gminnych Spółdzielni. Potem magazyny tegoż związku, obecnie prywatne hurtownie.
24. Rzeźnia miejska za przedmieściem Skowronki, przy szosie Nowogrodzkiej pobudowana w 1906 r. na placu o powierzchni 7068 m2 kosztem 51800 rubli. Rzeźnia miała budynki administracyjne i przemysłowe. W pierwszych były pomieszczenia na kancelarię, laboratoria, mieszkanie dla stróża i jednego z pracowników oraz poczekalnia dla rzeźników.
25. Więzienie carskie w kształcie kilkupiętrowej trójramiennej gwiazdy z czerwonej cegły zbudowane w 1892 roku, otoczone ze wszystkich stron wysokim murem. Więzienie było miejscem kaźni m.in. działaczy politycznych – najpierw w okresie caratu, a później ofiar Gestapo w drugiej wojnie światowej. Zniszczone podczas II wojny światowej . Z kompleksu więziennego pozostało tylko 3 budynki. Obecnie w jednym jest Szkoła Muzyczna drugi mieszkalny, trzeci po łaźni więziennej zajmuje Archiwum Państwowe.
26. Forty w Piątnicy to zespół elementów bojowych (baterii artylerii i stanowisk piechoty) rozmieszczanych na stałe w terenie. Zadaniem tego typu zespołów było długie samodzielne stawianie oporu atakom przeciwnika i wspieranie ogniem między pola. W skład budowanych tu od 1889 roku umocnienia weszły najpierw fort IV i V na lewym brzegu Narwi, jako umocnienia ziemne. W dalszej kolejności wzniesiono wokół Piątnicy forty I, II, III- na prawym brzegu rzeki, jako umocnienia betonowe. Promień całej Twierdzy Łomża wynosił 2,7 km.
Opracowano na podstawie:
Łomża i województwo, krajobraz i architektura.
mgr Jolanta Deptuła (rozdz. XI, XII)
mgr Donata Godlewska (rozdz. II, III, V, VI)
mgr Czesław Nicewicz (rozdz. I, IX, X)
mgr Zdzisław Sędziak (rozdz. VII, VIII)
Łomża w latach 1794 – 1866
Czesław Brodzicki, Donata Godlewska
Łomża w latach 1866 – 1918
Adam Dobroński
Dzieje Łomży Tysiącletnie
Witold Jemielity
