Krzysztof Sychowicz
Ziemia Łomżyńska i jej mieszkańcy
w latach 1944-1956
Łomża 2005
Projekt graficzny okładki
Paweł Kalisz
Książka została wydana dzięki pomocy finansowej
Prezydenta Miasta Łomży Jerzego Brzezińskiego
Burmistrza Jedwabnego Michała Chajewskiego
Radnego Rady Powiatu Łomżyńskiego Andrzeja Piotrowskiego
Wydawca
Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej
Copyright by Krzysztof Sychowicz
ISBN 83-912037-9-4
Fotografie wykorzystane na okładce pochodzą ze zbiorówArchiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Białymstoku
Łomża 2005
Bohaterskim mieszkańcom Regionu Łomżyńskiego,
wszystkim żyjącym i tym,
którzy swe życie ofiarowali
tak przez nich ukochanej Ojczyźnie – Polsce,
niech Nam wolno będzie złożyć hołd,
przyczyniając się do wydania tej książki.
Michał Chajewski – burmistrz Jedwabnego
Andrzej Piotrowski – lekarz, radny Rady Powiatu Łomżyńskiego
Spis treści
Instalowanie się nowej władzy
Aparat bezpieczeństwa
Działalność podziemia antykomunistycznego
Oświata
Walka władz komunistycznych z Kościołem katolickim
Sytuacja gospodarcza
Życie w PRL-u
Aneksy
Bibliografia
Indeks osobowy
Wykaz skrótów
Instalowanie się nowej władzy
Ziemia Łomżyńska została bardzo ciężko doświadczona podczas II wojny światowej. Złożyły się na to zarówno straty i zniszczenia poniesione w trakcie wojny obronnej we wrześniu 1939 r., cierpienia doznane przez jej mieszkańców w wyniku aresztowań i deportacji „za pierwszego Sowieta” (lata 1939-1941), jak też zbrodnie okupanta niemieckiego dokonane na ludności tych terenów. Nic więc dziwnego, że z nadzieją wypatrywano nadciągającej ze Wschodu Armii Czerwonej i idącego z nią Wojska Polskiego, które w przekonaniu części osób miały położyć kres wieloletniej udręce i represjom. Stało się tak 13 września 1944 r., kiedy to Łomża została zajęta przez 3 Armię 2 Frontu Białoruskiego. Dzień wcześniej zdobyty został Zambrów, a 14 września Nowogród. Chwilowa radość szybko została zastąpiona przez żal i smutek spowodowany zniszczeniami jakich doznały miasta i wsie w wyniku działań wojennych. W związku z zatrzymaniem się frontu na blisko sześć miesięcy na linii rzeki Narwi, zarówno wojska niemieckie, jak i sowieckie ogołociły doszczętnie te tereny z zapasów żywnościowych. W związku z tym przeprowadzono ewakuację ludności z Łomży, która znalazła się w strefie przyfrontowej. Niestety mogła ona zabrać ze sobą tylko najpotrzebniejsze rzeczy, a to co pozostało w mieście zrabowali żołnierze sowieccy.1
Pozostałą część powiatu wyzwolono w wyniku ofensywy styczniowej rozpoczętej 23 stycznia 1945 r. i wtedy to nastąpił koniec okupacji niemieckiej m.in. dla Jedwabnego, Stawisk, Wizny, Przytuł i Kolna.2 W tym okresie, to jest od września 1944 r. do stycznia 1945 r. władzę na terenie Łomży sprawował Komendant Wojenny Armii Czerwonej ppłk Popowicz. Wtedy też miały miejsce pierwsze represje ze strony „wyzwolicieli”, oto bowiem m.in. za opór władzy aresztowano zamieszkałych w Zambrowie Anielę Grzybowską, Tadeusza Korytkowskiego, Władysławę Radzińską i Hipolita Radzińskiego, a za ubliżanie rządowi komunistycznemu Czesława Saniewskiego.3
W czasie działań wojennych Łomża została zniszczona w 70 %, zginęło także około 8 tysięcy jej mieszkańców. Od pierwszych chwili po ucieczce Niemców pojawiły się też problemy zaopatrzeniowe, wynikające ze zniszczeń wojennych i obowiązkowych świadczeń ludności wiejskiej na rzecz wojska.4 W takich warunkach, jeszcze jesienią 1944 r. korzystając z pobytu na tym obszarze wojsk sowieckich do tworzenia pierwszych organów władzy przystąpili komuniści. W pow. łomżyńskim tzw. władzę ludową organizowała grupa osób przybyła z Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, na czele z Henrykiem Kalinowskim, któremu powierzono pełnienie obowiązków starosty.5
W październiku 1944 r. utworzono w Zambrowie Starostwo Powiatowe na pow. łomżyński. 22 grudnia tego roku powstała tam też Powiatowa Rada Narodowa, w skład której weszli: przewodniczący Bolesław Podedworny, zastępca Tadeusz Grudziński i sekretarz Bolesław Decewicz. Jej członkami zostali ponadto: Józef Wysocki i Rajmund Klimaszewski. PRN pierwsze posiedzenie w Łomży odbyła dopiero 12 stycznia 1945 r., a pod koniec tego miesiąca przeniesiono tam również Starostwo Powiatowe6, funkcję starosty pełnił w tym czasie Tomasz Roszkowski. Natomiast w marcu 1945 r. rozpoczęła działalność w Łomży Miejska Rada Narodowa, a pierwszym burmistrzem został Mieczysław Krzywkowski.7
Wtedy też powstawały pierwsze koła Stronnictwa Ludowego, w szeregach którego działali Wacław Saciłowski, Teodor Rybicki i Teofil Skaradziński. Bardzo często w okresie tym zmieniały się osoby piastujące stanowisko starosty. I tak już w lutym 1945 r. piastował je członek Polskiej Partii Robotniczej Jan Gdula, po nim zaś należący do Polskiej Partii Socjalistycznej Edmund Przybylski. Nie mieli oni łatwego zadania, gdyż przez większą część społeczeństwa byli traktowani jak przedstawiciele siłą narzuconej władzy. Sytuacji nie ułatwiały też zniszczenia wojenne oraz działalność podziemia antykomunistycznego. Z tych to powodów w kwietniu tego roku nie odbyły się zebrania Prezydium PRN (radni nie dotarli na miejsce spotkania) oraz nie zgłosili się do Komisji Poborowej w Łomży poborowi z Bożejewa, Czerwonego, Przytuł, Stawisk i Kolna. Również później stosunek mieszkańców tych terenów do nowej władzy nie uległ drastycznej poprawie.8
W czerwcu 1945 r. w starostwie łomżyńskim funkcjonowało dziesięć referatów, wśród których były ogólnoorganizacyjny, wojskowy, administracyjno-prawny i opieki społecznej. Jego pracownicy w tym okresie praktycznie nie wyjeżdżali w teren w obawie o własne bezpieczeństwo. Sytuacje istniejącą w powiecie do tego momentu określono jako anormalną, wysuwano nawet propozycję rozwiązania funkcjonujących jeszcze Rad Narodowych i powołania nowych.9
Władza komunistyczna opierająca się na pomocy sowieckiej, dodatkowo zwalczająca podziemie działające na tym terenie w okresie okupacji, nie cieszyła się zbytnią popularnością. Jej obraz oraz ściągalność nałożonych na chłopów kontyngentów miały poprawić specjalne brygady propagandowe wysyłane do poszczególnych powiatów. I tak w czerwcu 1945 r. do pow. łomżyńskiego skierowano 10 propagandzistów, a na miejscu zorganizowano jeszcze dwie brygady, każda po 10 osób. Również w pow. wysoko mazowieckim działały dwie brygady, liczące łącznie 17 osób, a w pow. szczuczyńskim (grajewskim) przebywało 13 propagandzistów.10
Raczej między bajki można włożyć przytaczane jeszcze w latach osiemdziesiątych przez niektóre osoby informacje o entuzjastycznym poparciu społeczeństwa dla nowej władzy i masowym ujawnianiu się członków podziemia w wyniku ogłoszenia amnestii 2 sierpnia 1945 r.11 Dzisiaj możemy stwierdzić, że to stworzone na potrzeby propagandy komunistycznej stwierdzenie nie ma w sobie nic z prawdy. Po pierwsze, w całym woj. białostockim podczas tej akcji amnestyjnej ujawniło się zaledwie kilkaset osób. Po drugie, jak odnotowano w materiałach wytworzonych na potrzeby tych właśnie władz, jeszcze w pierwszej połowie listopada 1945 r. większa część społeczeństwa zajmowała bierną postawę wobec TRJN.12 Część osób była nawet, co zaznaczano w sprawozdaniach, nastawiona wrogo w wyniku agitacji NZW i innych organizacji podziemnych oraz duchowieństwa mającego poparcie dla swych działań ze strony bp Stanisława Łukomskiego.
Kontrolę życia politycznego miało gwarantować powstanie i działalność Polskiej Partii Robotniczej. Na Ziemi Łomżyńskiej Komitet Powiatowy PPR powstał 27 grudnia 1944 r.13, a na jego czele stanął Stanisław Bączek, absolwent kursu Centralnej Szkoły PPR. Stały komitet ukonstytuował się dopiero 18 marca 1945 r. pozostawiając władzę wcześniej wspomnianemu sekretarzowi. II Sekretarzem został Józef Smierstel, ponadto w jego skład wchodzili m.in. Jan Gdula, Jakub Stupnik, Konstanty Karpowicz i Stefan Święcicki. Funkcję I sekretarza tej organizacji w późniejszym okresie pełnili kolejno: Włodzimierz Melzacki, Władysław Lisiecki, Antoni Laskowski, Jakub Nowak i Grzegorz Koszel.14 Z tej racji, że pow. Kolno powstał dopiero w trzecim kwartale 1948 r. do tego okresu nie było tam KP PPR. Najprawdopodobniej w ostatnim okresie mianowano tam komisarycznie egzekutywę, a p.o. sekretarza był Sergiusz Kordasz, a po nim Stanisław Darewski.
Wzrost liczebny PPR w pow. łomżyńskim następował stopniowo, w październiku 1944 r. liczyła ona tylko trzech członków, w grudniu tego roku 15, a pod koniec stycznia 1945 r. już 82 osoby.15 Na początku marca 1945 r. PPR liczyła 119 osób skupionych w 15 komórkach, z których większość istniała zaledwie od trzech tygodni.16 Część jej członków wysyłano na teren powiatu z brygadami do realizacji reformy rolnej. Praktycznie nie prowadzono pracy agitacyjnej na wsi, a i w samej Łomży nie wyglądała ona najlepiej skoro prawie przez miesiąc od 6 lutego do 2 marca, nie było posiedzenia KP PPR. Już wtedy kierujący tą partią Bączek wysuwał oskarżenia pod adresem starosty łomżyńskiego o złe zarządzanie i poddawanie się szkodliwym wpływom otoczenia. Uczestniczący w tym posiedzeniu KP PPR starosta Jan Gdula ripostował, że chociaż z powodu braku transportu Łomża przez dwa dni nie miała chleba ale udało się temu ostatecznie zaradzić. Podkreślał swoją gotowość do współpracy z partią i obalał zarzuty Bączka, co do istnienia w urzędzie protekcji i łapownictwa. Został on poparty przez członka aktywu białostockiego który stwierdził, że sekretarz PPR niczego się nie uczy i daje posłuch plotkarzom chcącym skompromitować pepeerowskiego starostę. Teren łomżyński określił on jako zabagniony przez AK, dostrzegł wzrost liczebny partii w powiecie ale zauważył, że ma on miejsce głównie w wyniku przyjmowania milicjantów, a powinien następować dzięki wstępowaniu robotników i chłopów. Był to raczej pechowy dzień dla Bączka, gdyż nawet członek Komitetu Wojewódzkiego PPR Edwarda Orłowska skrytykowała go za brak umiejętności zorganizowania pracy KP PPR, nie reagowanie na akty terroru w powiecie i za ataki na starostę. Efektem tego spotkania było zalecenie obu członkom partii aby wzmocnili agitację na terenach zagrożonych przez AK, zaczęli tworzyć gminne komitety PPR, przy KP PPR utworzyli Wydział Agitacji i Propagandy oraz Wydział Rolny, przejrzeli pod względem pochodzenia skład KP PPR oraz zaprzestali wzajemnych napaści. Ponadto sekretarz Bączek został zobowiązany do organizowania cotygodniowych zebrań Egzekutywy KP PPR z udziałem starosty, a starosta Gdula do składania raz w miesiącu sprawozdania ze swej działalności przed KP PPR.17 Spotkanie to odniosło najwyraźniej pewien skutek, gdyż pod koniec marca 1945 r. do KP PPR należało już 164 członków.18
Drugim ugrupowaniem politycznym działającym w 1945 r. w pow. łomżyńskim była Polska Partia Socjalistyczna. KP PPS powstał w Łomży najprawdopodobniej w lutym 1945 r. i od początku współpracował z komunistami. Według danych z początku 1946 r. jego władze tworzyli m.in.: Tadeusz Żeglicki – przewodniczący, Tadeusz Grudziński wiceprzewodniczący, Władysław Winko – sekretarz, Marian Stachurski – II sekretarz i Józef Baczewski – skarbnik.19 Pod koniec marca 1945 r. KP PPS zrzeszał już 99 osób.20
Ugrupowaniem satelickim i nie odgrywającym praktycznie żadnego znaczenia było Stronnictwo Ludowe. Na zebraniu zorganizowanym 9 grudnia 1945 r. wybrano nowy zarząd stronnictwa, na którego czele stanął Andrzej Rybicki ze Starej Łomży. W materiałach zgromadzonych przez podziemie został on określony jako komunista i szpicel, a w okresie 1939-1941 deputowany i pełnomocnik sowiecki. Funkcję sekretarza objął współpracownik UB Julian Dziarski z Nowogrodu, podczas okupacji aktywny działacz Narodowych Sił Zbrojnych. Tydzień później, na zebraniu Powiatowego Zarządu Samopomocy Chłopskiej, Rybicki został wybrany również na prezesa tej organizacji. Satelicki charakter miało także Stronnictwo Demokratyczne, którego zorganizowanie w Łomży zlecił Wacław Saciłowski Włodzimierzowi Fedyszynowi, kierownikowi szkoły powszechnej nr 6 w Łomży.21
Jedynym ugrupowaniem działającym legalnie i pozostającym poza kontrolą komunistów było Polskie Stronnictwo Ludowe, które w Łomży powstało w październiku 1945 r. Prezesem Zarządu Powiatowego PSL został Feliks Szymański z Bronowa, a ugrupowanie to tak jak w całym kraju również tutaj zdobyło dużą popularność wśród mieszkańców.22 2 grudnia 1945 r. pomimo sterroryzowania delegatów przez Stanisława Szyszkowskiego odbył się powiatowy walny zjazd PSL.23
27 listopada 1945 r. miał miejsce w Łomży odczyt „Kształtowanie się warstw społecznych w Polsce” wygłoszony przez Wacława Saciłowskiego. Stwierdził on w nim, że tereny za linią Curzona były bezspornie sowieckie, tak jak polski był Wrocław. Nie umiał jednak przekonywująco wyjaśnić przyczyny utraty Lwowa i terenów naftowych, twierdził też, że Polska zostanie zelektryfikowana dzięki sile wodnej. Ponadto przekonywał zebranych, że SL jest partią chłopską, a PSL kułaków i obszarników. Na zakończenie spotkania podjęto decyzję, że za zbrodnie wojenne musi odpowiadać cały naród niemiecki, a nie pojedyncze osoby. Uchwałę tę postanowiono przesłać Bolesławowi Bierutowi.24 Natomiast 23 grudnia 1945 r. odbyło się, mające wybitnie polityczny charakter, zebranie organizacyjne tzw. byłych więźniów politycznych z okresu okupacji niemieckiej. Jego inicjatorem był, według podziemia, szpicel łomżyński Stanisław Szyszkowski, który też został prezesem nowego związku. Chociaż w trakcie tego spotkania mówiono wiele o apolityczności tej organizacji, to w wygłaszanych przemówieniach głoszono hasła „śmierć faszystom, śmierć wrogom demokracji”. Zachęcano także do donosicielstwa na, jak to określano, „wrogów demokracji” i do walki z podziemiem antykomunistycznym.
27 grudnia 1945 r. miało miejsce wydarzenie będące niemal na pewno prowokacją przygotowana przez UB, mającą na celu zdobycie materiałów przeciwko PSL. Oto w tym dniu o godz. 23.00 do lokalu sekretariatu PSL w Łomży wtargnęło kilku zamaskowanych mężczyzn, którzy zabrali maszynę do pisania, 150 sztuk legitymacji, rower, dwa zegarki i 2.500 zł.25 Była to dopiero „wprawka” do działań podejmowanych w nadchodzącym roku.
W tym okresie powstawały również pierwsze organizacje młodzieżowe, mające zapewnić komunistom kontrolę nad tym środowiskiem. I tak w sierpniu 1945 r. powstały zarządy powiatowe Związku Walki Młodych w Łomży i Grajewie. W miesiącach jesiennych aktywność tej organizacji jednak zmalała, a koło w grajewskie do końca 1945 r. praktycznie nie przejawiało żadnej działalności. W 1946 r. przewodniczącym jej zarządu w Łomży był Kazimierz Jurczak. Na początku 1947 r. po zmianach władz stanowisko to objął Jan Piontek, w Grajewie Lech Rogowski, a w Wysokiem Mazowieckiem Mieczysław Dąbrowski. W okresie tym zmniejsza się też stan liczebny organizacji na terenie pow. łomżyńskiego. Grupy ZWM brały udział w marcu 1946 r. w wiecach i spotkaniach agitacyjnych w związku z referendum, kolportowały też na Ziemi Łomżyńskiej prasę, ulotki, wypisywały na murach hasło „3 x Tak”.26
W latach 1945-1948 na wspomnianym tutaj terenie istniało także 12 kół Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”, w tym trzy w Łomży, cztery w Grajewie, jedno w Kolnie i cztery w Wysokiem Mazowieckiem, do których należało łącznie 179 osób. Istniały one w różnych środowiskach zarówno w szkołach i urzędach oraz na wsi i w miastach. Jednym z aktywniejszych kół było koło założone przez Tadeusza Kuklińskiego z Rakowa Nowego, a także koło w Liceum i Gimnazjum w Kolnie. Odnotowano, że od sierpnia 1945 r., czyli od momentu powstania wpływ na „Wici” uzyskało PSL i zwolennicy Stanisława Mikołajczyka.27
Znani ze swej antykomunistycznej postawy mieszkańcy pow. łomżyńskiego czynnie włączyli się też w działalność jedynej legalnie działającej partii opozycyjnej, jaką było Polskie Stronnictwo Ludowe. W styczniu 1946 r. na tym terenie do PSL należało 200 członków w gminie Mały Płock, 150 w gminie Jedwabne, 150 w gminie Stawiski, 100 w gm. Szczepankowo i 50 w gm. Przytuły.28 W powiecie łomżyńskim do tego okresu w ogóle nie osadzono repatriantów, a przybyło do niego z terenu sąsiednich powiatów i województw około 2000 ludzi.29 Według stanu na dzień 14 luty 1946 r. zamieszkiwało go 140 657 osób.30
Na początku czerwca 1946 r. powstało w Łomży również Stronnictwo Pracy, prezesem Powiatowego Zarządu został Kazimierz Mroczkowski. Stanowisko wiceprezesa objął Franciszek Bułak, a sekretarza Bronisław Aszoft.31 Agentury UB wówczas w nim nie miało, liczyło ono około 50 członków.
Przełom maja i czerwca był też okresem nasilenia przygotowań do referendum ludowego, wyznaczonego na 30 czerwca 1946 r. Jednym z ich elementów było powołanie komisji, które jak się okazało czynnie uczestniczyły w fałszowaniu jego wyników. Na ich przewodniczących zgłoszono w Łomży m.in.: Bolesława Bauera, Zygmunta Lewartowskiego, Włodzimierza Fedyszyna, Stanisława Rawskiego i Adama Tomaszewskiego. W Jedwabnem kierowali nimi Jan Grądzki i Janina Tenderendowa, w Kolnie Władysław Serowik, a w Nowogrodzie Stanisław
Toński. Funkcje te pełnili też w Zambrowie Michał Surawski i Tadeusz Trebiński, w gm. Bożejewo Bolesław Dymnicki, Stefan Serlikowski i Józef Kuczykowski i w gm. Czerwone Aleksander Podsiad, Władysław Bystry i Henryk Sopoćko. W komisji w gm. Kupiski zasiedli Bolesław Jemielita, Stanisława Strynkowska i Wacław Kwiatkowski. W gm. Mały Płock byli to Teofil Skaradziński, Jan Podsiad i Stanisław Chaberek. W gronie tym w gm. Miastkowo znaleźli się Jan Banach i Marcin Duczyński, a w gminie Przytuły Edward Kość, Stefania Malinowska i Michał Zamojski. Z gm. Rogienice zaufaniem władz zostali obdarzeni Zygmunt Sawicki, Franciszek Szczech i Eugenia Majcherska. Nad przebiegiem głosowania w gm. Stawiski czuwali Jan Kotarski, Antoni Godlewski i Stanisław Leszczyński, a w gm. Śniadowo
Karolina Kraszewska i Stanisław Mierzejewski.32
W Łomży sztab przygotowujący referendum ludowe zorganizowano 9 czerwca 1946 r.,33 jednak już od początku tego miesiąca wiece propagandowe organizował Komitet Obywatelski do spraw referendum.34 I tak 2 czerwca zostały one zorganizowane w Stawiskach, Nowogrodzie i Miastkowie, a frekwencję w każdym z tych miejsc oceniano na około 2 tys. osób. Podobnie przedstawiała się sytuacja z wiecem zorganizowanym pięć dni później w Zambrowie. Natomiast 16 czerwca agitowano mieszkańców Kolna (5 tys. osób), Burzyna (około 2 tys.), jeszcze raz Zambrowa (2 tys.), Chlebiotek (2 tys.) i Stawisk (około 2 tys.). Cztery dni później przyszła kolej na Wiznę (700 osób), a 25 czerwca jeszcze raz na Stawiski (około 3 tys.), Szczepankowo, Nowogród i Śniadowo, gdzie w wiecach udział brało każdorazowo po około tysiąc osób.
Oprócz tego organizowane były pogadanki, w których przeciętnie uczestniczyło od 50 do 100 osób. Wygłoszono je m.in. w Przytułach, Starym Zakrzewie, Starym Laskowcu, Długoborzu, Zambrowie i Wiźnie. Podczas tych spotkań nawoływano do głosowania trzy razy „tak”, inaczej niż pozostające w opozycji do tych działań PSL, które wzywało do głosowania „nie” na pierwsze pytanie dotyczące zniesienia Senatu. W akcji propagandowej uczestniczyło na terenie pow. łomżyńskiego dziewięć grup, składających się z przedstawicieli popierających komunistów partii politycznych i wojska. Aby móc swobodnie manipulować wynikami referendum na tym terenie, usunięto z komisji dziewięciu członków PSL, nie zabezpieczono jednak obwodów agenturą. W obawie przed atakami podziemia 20 obwodów obsadzono wojskiem, 30 przez UB i MO, 10 przez ORMO i UB. W okresie tym w wojsku zdarzały się przypadki pijaństwa wśród dowódców, nie zawsze też byli oni chętni do współpracy z UB. Po rozbrojeniu Komisji Obwodowej w Jurcu Włościańskim, 26 czerwca 1946 r., wysłano do Łomży dodatkowo 200 żołnierzy i oficerów WP. Jak odnotowano w sprawozdaniu WUBP w Białymstoku, niestety nie wszyscy rozumieli swoje obowiązki. Jako przykład podano dowódcę ochrony Komisji Obwodowej por. Dąbrowskiego, który w otoczeniu żołnierzy i ludności cywilnej stwierdził, że on i jego żołnierze będą głosować według wskazań PSL. Został on za to odwołany ze stanowiska i przekazany do dyspozycji Prokuratora Wojskowego.35
W celu zapewnienia sobie sukcesu, komuniści stosowali także inne metody. Oto np. cała wieś Kalinowo w gm. Drozdowo jako „znany teren bandycki” nie została wciągnięta na listę głosujących. 36 Opierając się na wynikach głosowania funkcjonariusze UB stwierdzili, że gm. Kołaki, Szczepankowo, Jedwabne, Rudki, Śniadowo, Kolno i częściowo inne były wrogo nastawione do Rządu Jedności Narodowej. Nie dziwi więc fakt, że z powodu udziału w Komisjach Obwodowych Głosowania Ludowego w pow. łomżyńskim zabito: Leokadię Olkowską – sekretarza technicznego PPR, Antoniego Sikorskiego – funkcjonariusza UB, Eugenię Majcherską – nauczycielkę, przewodniczącą Komisji Obwodowej (PPR), st. sierż. Aleksandra Parwiniuka oraz kaprali Jana Korytkowskiego i Władysława Białobrzeskiego.37
Według zestawienia opracowanego przez A. Paczkowskiego w pow. łomżyńskim w rzeczywistości na poszczególne pytania padła następująca ilość głosów na „tak”: pierwsze 10,9 %, drugie 10,8 %, trzecie 37 %.38 Był to więc bez wątpienia sukces PSL-u, oficjalnie jednak ogłoszono sukces strony rządowej, która wykorzystała wszystkie dostępne środki (UB, MO, wojsko) aby go osiągnąć.39 Po sfałszowaniu przez komunistów referendum sekretarzem Zarządu Powiatowego PSL w Łomży został Mieczysław Prawdzik przeniesiony tutaj z Suwałk. Już 6 września został on aresztowany przez miejscowy PUBP, natomiast w kilka dni po tym wydarzeniu na wolność wyszedł, najprawdopodobniej po zgodzeniu się na współpracę, Tadeusz Wojtczak. To właśnie on został później wyznaczony przez PSL na Komisarza Wyborczego w pow. łomżyńskim.40
Działające w strukturach Stronnictwa Pracy w Białymstoku źródło „Wilk” doniosło, iż 10 listopada 1946 r. odbyło się zebranie członków stronnictwa w Łomży, na które przybyło sześć osób. Uczestniczył w nim również prezes Wojewódzkiego Zarządu tej partii Kazimierz Surowiński, który mówił na temat ordynacji wyborczej. Dziesięć dni później informator ten wyjechało z plakatami wyborczymi do Łomży i Grajewa. Według niego Zarząd Powiatowy SP w Łomży w tym okresie praktycznie już nie działał, ponieważ Bronisław Aszoft chciał się wycofać z zarządu (pracował w „Caritasie”), a Mroczkowski był nieuleczalnie chory. Dodatkowy problem stanowił fakt, iż nie mieli oni własnego lokalu.41
W związku ze zbliżającymi się wyborami do Sejmu Ustawodawczego na terenie woj. białostockiego PSL zgłosiło kandydatów do Sejmu w obydwu istniejących tutaj okręgach wyborczych. Działalność tego ugrupowania ograniczała się w rzeczywistości jednak jedynie do powiatów białostockiego i łomżyńskiego. Stało się tak w wyniku nagonki prowadzonej przeciwko tej partii przez władze komunistyczne przy wykorzystaniu UB, polegającej na oskarżaniu jej członków o współpracę ze zbrojnym podziemiem. Efektem stało się zawieszenie funkcjonowania PSL na początku grudnia 1946 r. przez starostów w Grajewie i Ełku, zamarła również działalność tej partii w Bielsku Podlaskim i Olecku. Pomimo tego przystąpiono do kampanii i przygotowano listy wyborcze. W okręgu nr 19 na liście PSL (nr 4) znaleźli się m.in. rolnicy z pow. łomżyńskiego Feliks Szymański, Mieczysław Kuźnicki i Józef Rogiński oraz nauczycielka z Łomży Adela Surawska.42
Początek 1947 r. to okres ostrej walki przed wyborami do Sejmu, w trakcie której komuniści użyli wszystkich będących w ich posiadaniu sił do stłumienia prób zorganizowania skierowanych przeciwko nim wystąpień. Zgodnie z zaleceniami działania te na terenie miast miały polegać m.in. na patrolowaniu ulic i placów w celu wyłapania agitatorów i kolporterów nielegalnych ulotek oraz przygotowaniu oddziałów interwencyjnych liczących po 30 ludzi każdy w pow. bielskim, łomżyńskim i suwalskim. W pow. wysoko mazowieckim, augustowskim i grajewskim oddziały interwencyjne sformowane były z wojsk KBW. Przygotowane do użycia były także samochody strażackie i inne środki do rozpraszania tłumu. W przypadku nielegalnej demonstracji zalecano działanie natychmiastowe i zdecydowane. Do końca też nie dowierzano wojsku, gdyż w celu nie dopuszczenia do mieszania się jego oddziałów z tłumem, zakazywano używania tyraliery, a jedynie zwartych oddziałów pieszych. Już wtedy opracowujący ten rozkaz przedstawiciele władzy ludowej stwierdzili, iż „Skuteczne w rozpraszaniu tłumu zwłaszcza w porze zimowej jest użycie sikawek strażackich”. W przypadku starcia z tłumem zalecano też nie używać broni palnej, lecz działać przy użyciu broni białej i kolby.43 W obawie przed wykorzystaniem chłopów przez podziemie nakazano wzmocnić wywiad agenturalny w tym środowisku, zabezpieczyć drogi do miast oraz pomagać partiom demokratycznym w organizowaniu kontrmanifestacji. Osoby chociaż odrobinę podejrzane o planowanie wystąpień przeciwko komunistom i ich sojusznikom zalecano izolować w aresztach.
Na terenie pow. łomżyńskiego punkty wyborcze zostały zorganizowane w następujących miejscowościach: pięć na terenie Łomży, jeden w Zambrowie, po dwa w Drozdowie i w Kupiskach (zabezpieczane przez MO i ORMO), w Rogienicach Kościelnych, Rogienicach, dwa w Długoborzu, w Bożejewie Wiźnie, Bożejewie wsi, Kolnie, na gminie Czerwone – Zabiele, w Jedwabnem, Jedwabnem Trzciankach, Lubotyniu, Małym Płocku, Borkowie, Miastkowie, Puchałach, Puchałach Wygodzie, Przytułach, Przytułach Romanach, dwa w Stawiskach, Szumowie, Szczepankowie, Nowogrodzie, Chlebiotkach, Kołakach Kościelnych, Rutkach i Rutkach Zambrzycach.44
19 stycznia 1947 r. w woj. białostockim przeszedł na ogół spokojnie.45 Najbardziej zagrożone przez podziemie, według władz komunistycznych, okazały się pow. łomżyński, częściowo bielski, suwalski i w północnej części sokólski. W pow. łomżyńskim na skutek działalności oddziału „Roli” mieszkańcy gm. Rogienice i Śniadowo zbojkotowali wybory, w wyniku czego frekwencja w tych obwodach była minimalna. Ponadto uzbrojone grupy podziemia we wsiach Zabiele i Kupnia zagroziły, że za udział w wyborach grozi ludności kara śmierci. Sołtysi, którzy pomimo tego zorganizowali mieszkańców do manifestacyjnego głosowania zostali przez nich pobici i osadzeni w bunkrach. W tych wsiach zostały również wywieszone ulotki NZW wzywające do bojkotu wyborów, pojawiły się one także w gm. Szczepankowo. Jednym z ostatnich wydarzeń był dokonany w tym dniu o godz. 22.00 atak na lokal Komisji Obwodowej w Rutkach pow. Łomża, który został odparty przez grupę ochronną.
Efektem wyborów były wyraźne zmiany, jakie nastąpiły w życiu politycznym, gdyż powodu sfałszowanego referendum i wyborów działalność PSL stała się praktycznie niemożliwa. Konsekwencją tego było też zawieszenie 2 marca 1947 r. działalności przez Zarząd Powiatowy tej partii w Łomży, a sześć dni później wycofanie jej przedstawicieli ze składu PPRN. Dodać tutaj trzeba, że władze powiatowe PSL były wówczas całkowicie zinfiltrowane przez agenturę UB.46
1Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Białymstoku, 045/1519, Sprawozdanie z pracy PUBP w Łomży za okres od 27 III 1945 r. do 7 IV 1945 r., k. 30. (dalej AIPN Bi)
2 AIPN Bi, 045/2087/1, Daty wyzwolenia miast powiatowych oraz okoliczności powstania pierwszych jednostek SB i MO na terenie woj. białostockiego, k. 20 ; AIPN Bi, 045/2102, Kronika KPMO w Łomży, k. 1 in.
3 AIPN Bi, 033/135, Raport działań za okres 15 IX 1944 r. – 7 X 1944 r., k. 1.
4 AIPN Bi, 045/2102, Kronika KPMO w Łomży, k. 2.
5 AIPN Bi, 045/2087/1, Daty wyzwolenia miast powiatowych …, k. 20 ; AIPN Bi, 045/2102, Kronika KPMO w Łomży, k. 3 in. ; Cz. Brodzicki, Łomża i powiat łomżyński w latach drugiej wojny światowej i trudnych latach powojennych, Warszawa 2004, s.148. ; A. Łukasik, Działalność organizacji podziemnych w pow. łomżyńskim w latach 1944-1950, [w:] Studia Łomżyńskie, t. VIII, pod red. M. Gnatowskiego, Łomża 1997, s. 37.
6 Według sprawozdania starosty łomżyńskigo, przytoczonego przez L. Koconia, starostwo zostało przeniesione do Łomży 6 lutego 1945 r., a nie jak podają inni autorzy pod koniec stycznia (L. Kocoń, Meldunki sytuacyjne strostów z Łomży, Kolna i Wysokiego Mazowieckiego (1944-1950), [w:] Studia Łomżyńskie, t. XIV, pod red. M. Gnatowskiego, Łomża 2003, s. 192.)
7 AIPN Bi, 045/2087/1, Daty wyzwolenia miast powiatowych …, k. 21. ; AIPN Bi, 045/2102, Kronika KPMO w Łomży, k. 3 in. ; W. Jemielity, Łomża w latach 1945-1999, Łomża 2004, s. 53.
8 Cz. Brodzicki,Łomża i powiat łomżynski w latach …, s.149, 153.
9 L. Kocoń, Meldunki sytuacyjne strostów z Łomży, Kolna i Wysokiego Mazowieckiego (1944-1950), [w:] Studia Łomżyńskie, t. XIV, pod red. M. Gnatowskiego, Łomża 2003, s. 203.
10 Protokół 1posiedzenia Wojewódzkiego Komitetu Politycznego do Walki z Bandytyzmem z 23 czerwca 1945 r., [w:] Białostocczyzna 1944 – 1945 w dokumentach podziemia i oficjalnych władz. Dokumenty do dziejów PRL, Zeszyt 10, opr. J. Kułak, Warszawa 1998, s. 211.
11 AIPN Bi, 045/2102, Kronika KPMO w Łomży, k. 5.
12 AIPN Bi, 045/2071/1, Kronika wydarzeń na terenie pow. łomżyńskiego w latach 1944-1945, k. 166 in.
13 Istnieją przypuszczenia, że KP PPR działał już w październiku 1944 r. w Zambrowie (H. Majecki, Białostocczyzna w pierwszych latach władzy ludowej 1944-1948, Warszawa 1977, s. 32.)
14 APŁ, KW PZPR w Łomży, 718, Rys historyczny partii komunistycznej w woj. białostockim, k. 15 in.
15 H. Majecki, Białostocczyzna w pierwszych latach …, s. 35.
16 Archiwum Państwowe w Białymstoku, KW PPR w Białymstoku, 1/II/1 (2), Protokół z rozszerzonego plenarnego posiedzenia KW PPR z 2 III 1945 r., k. 17 in. (dalej APB)
17 APB, KW PPR w Białymstoku, 1/II/1 (2), Protokół z rozszerzonego plenarnego posiedzenia KW PPR z 2 III 1945 r., k. 19.
18 AIPN Bi, 045/2087/1, Daty wyzwolenia miast powiatowych …, k. 21; AIPN Bi, 045/2102, Kronika KP MO w Łomży, k. 3 in.
19 APŁ, KW PZPR w Łomży, 718, Rys historyczny partii komunistycznej w woj. białostockim, k. 20.
20 AIPN Bi, 045/2087/1, Daty wyzwolenia miast powiatowych …, k. 21. ; AIPN Bi, 045/2102, Kronika KP MO w Łomży, k. 3 in.
21 AIPN Bi, 045/6, Raport sytuacyjny WiN za grudzień 1945 r., z. 03, 016.
22 AIPN Bi, 045/2102, Kronika KP MO w Łomży, k. 7 in.
23 AIPN Bi, 045/6, Raport sytuacyjny WiN za grudzień 1945 r., z. 03.
24 Ibidem, z. 016.
25 AIPN Bi, 045/6, Raport sytuacyjny WiN za grudzień 1945 r., z. 024.
26 APŁ, KW PZPR w Łomży, 545, Preteksty. Jednodniówka Komisji Historycznej ZW ZSMP, XI 1983 r. Łomża, k. 14 in.
27 APŁ, KW PZPR w Łomży, 545, Preteksty, nr 8, IX 1984, k. 38 in.
28 S. Poleszak, Podziemie antykomunistyczne w łomżyńskiem i …, s. 221.
29 APB, UWB, 234, Sytuacyjne sprawozdanie miesięczne wojewody białostockiego za styczeń 1946 r., k. 19.
30 APB, UWB, 336, UW do Państwowej Centrali Handlowej Oddział w Białymstoku, 30 V 1947 r., k. 107.
31 AIPN Bi, 045/1105, Sprawozdania Wydziału V WUBP w Białymstoku dotyczące Stronnictwa Pracy za okres od 31 V 1946 r. do 10 VI 1946 r., k. 14.
32 APŁ, PRN, 79, Pismo PRN w Łomży do przewodniczącego Okręgowej Komisji Wyborczej w Białymstoku, 25 V 1946 r., k. 15.
33 APB, KW PPR w Białymstoku, 1/VII/14 (130), Sprawozdanie dzienne z pracy przygotowawczej do referendum ludowego, 11 VI 1946 r. Białystok, k. 25.
34 AIPN Bi, 045/418, Sprawozdanie z odbytych wieców i pogadanek po linii referendum w czerwcu 1946 r., k. 130 in.
35 AIPN Bi, 045/1096, Sprawozdanie Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące głosowania ludowego w 1946 r., k. 14, 18.
36 AIPN Bi, 045/1096, Raport o spostrzeżeniach i wnioskach z okresu pracy nad głosowaniem ludowym do Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku, k. 27.
37 APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Przebieg akcji popularyzacji referendum na terenie woj. białostockiego, k. 235. ; AIPN Bi, 045/1096, Sprawozdanie Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące głosowania ludowego w 1946 r., k. 18.
38 S. Poleszak, Podziemie antykomunistyczne w łomżyńskiem i …, s. 228.
39 S. Poleszak, Podziemie antykomunistyczne w łomżyńskiem i …, s. 222 in.
40 AIPN Bi, 045/1093, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP do Dyrektora Departamentu V za okres od 15 XI 1946 r. do 30 XI 1946 r. , k. 59.
41 AIPN Bi, 045/1105, Sprawozdania Wydziału V WUBP w Białymstoku dotyczące Stronnictwa Pracy za 1946-1947 r., k. 52 in.
42 H. Majecki, Białostocczyzna w pierwszych latach …, s. 167. ; S. Poleszak, Podziemie antykomunistyczne w łomżyńskiem i …, s. 232.
43 AIPN Bi, 045/418, Rozkaz nr 002/47, k. 51 in.
44 AIPN Bi, 045/260, Sprawozdanie z przebiegu głosowania do Sejmu Ustawodawczego na terenie woj. białostockiego, k. 153, 167 in., 186 in.
45 AIPN Bi, 045/1104, Sprawozdanie z przebiegu głosowania do Sejmu Ustawodawczego na terenie woj. białostockiego, k. 55. ; H. Majecki, Białostocczyzna w pierwszych latach …, s. 170.
46 AIPN Bi, 045/2102, Kronika KP MO w Łomży, k. 7 in.
Krzysztof Sychowicz
Oczekujemy na uwagi i uzupełnienia Czytelników.
