Od redakcji:
Artykuł opracowano na podstawie reprintu książki p.t.: „Na otwarcie Domu Żołnierza i dziesięciolecie obrony Łomży 1920-1930 roku”
Dziesięciolecie obrony Łomży przed nawałą bolszewicką 1920 roku obchodzone było bardzo uroczyście: otwarty został i poświęcony Dom Żołnierza w Łomży. W akcie przekazania Domu Komendzie Garnizonu czytamy: powstał „ku uczczeniu zwycięskich triumfów oręża polskiego, ku uczczeniu przelanej dla wolności krwi i znojnych trudów żołnierza polskiego”. W następnych latach nie było już możliwości organizowania żadnych, uroczystości, związanych z walkami o wolność Polski w roku 1920.
W czerwcu 1929 r. z inicjatywy Dowódcy 18 Dyw. Piechoty Generała Brygady Czesława Młot-Fijałkowskiego zawiązał się w Łomży Komitet Organizacyjny, który wziął sobie za zadanie urządzenie w lecie 1930 r. uroczystego obchodu dziesięciolecia zwycięskiej wojny, połączonego z uczczeniem jednego z najpiękniejszych epizodów tej wojny – obrony Łomży przed nawałą bolszewicką.
W skład Komitetu Organizacyjnego weszli przedstawiciele wojska: Gen. Bryg. Młot – Fijałkowski, ppłk. Raganowicz i major Brodowski, — z ramienia władz państwowych i samorządowych: Starosta powiatu łomżyńskiego Skarżyński, prezydent miasta Łomży, Świderski, oraz przedstawiciele społeczeństwa miejscowego: dyrektor banku, Cygański i dyrektor Zakładów Roln. Przemysłowych Laube.
Wspomniany Komitet Organizacyjny na pierwszym swoim posiedzeniu 15 czerwca 1929 r. uchwalił:
1) zaprosić do współudziału w pracy jak najszersze koła społeczeństwa miejscowego, a więc oprócz wojska, przedstawicieli: Duchowieństwa, Władz Państwowych i Samorządowych, Wolnych Zawodów, Obywatelstwa miejscowego i Ziemi łomżyńskiej,
2) uczcić obchód dziesięciolecia zwycięstwa trwałym i praktycznym pomnikiem w postaci „Domu Żołnierza”, którego potrzeba kulturalno-oświatowa dla wielotysięcznej rzeszy żołnierzy była nader aktualną.
Po powzięciu powyższych decyzji nie tracąc czasu zabrano się żywo do pracy.
Wydano, odezwę do Społeczeństwa, odwołując się do Jego ofiarności i poparcia przez zakupywania wydanych przez Komitet cegiełek.
Komitet postawił sobie za cel wyposażyć „Dom Żołnierza” w nowocześnie urządzoną salę teatralną, kino, czytelnię i gospodę, by D. Ź. był ogniskiem kulturalnym, skupiającym życie poza koszarowe żołnierzy, miejscem zbiórek i odpowiednich rozrywek wszystkich miejscowych oddziałów Przysposobienia Wojskowego, wreszcie miejscem styczności i współżycia Żołnierza ze Społeczeństwem. Inicjatywa została nader przychylnie przyjęta. Pierwsze datki wymowne swą ofiarnością złożyło wojsko. W dniu 5 lipca 1929 r. w Sali Sejmiku Powiatowego w Łomży odbyło się drugie z rzędu zebranie Komitetu Organizacyjnego ze współudziałem szeregu zaproszonych przedstawicieli Społeczeństwa, Duchowieństwa, Władz państwowych i Samorządowych z miasta i Ziemi łomżyńskiej. Po zagajeniu zebrania przez prezydenta m. Łomży Władysława Świderskiego i wybraniu tegoż na wniosek generała brygady Młot-Fijałkowskiego przewodniczącym zebrania, rozwinęła się wyczerpująca dyskusja na temat zrealizowania jednogłośnie przyjętej inicjatywy budowy w Łomży „Domu Żołnierza”. Przy omawianiu źródeł dochodowych, które by dostarczyły potrzebnych środków finansowych na przeprowadzenie budowy, zdecydowano także, między innymi, aby:
a) nie realizować na razie uchwalonego w roku 1928 wniosku o budowie w Łomży „Domu Niepodległości” kosztem 700,000 złotych, ewentualne fundusze przelać na rzecz budowy Domu Żołnierza,
b) przekazać fundusze Komitetu budowy Pomnika Synom Ziemi Łomżyńskiej — Komitetowi Budowy D. Ż., z tym, że komitet budowy D. Ż. po zrealizowaniu swego planu przystąpi do budowy pomnika.
Po przeprowadzonej dyskusji, zostały przyjęte jednogłośnie obydwa wnioski, które, po przyjęciu przez Komitet D. Ż. zastrzeżenia Komitetu budowy pomnika, zrealizowane zostały na dwu posiedzeniach Komitetu budowy Pomnika (protokóły z dnia 23.X.29 r. i z dn. 17.XII.29 r.).
Po dokładnym rozważeniu najodpowiedniejszego miejsca dla przyszłego „Domu Żołnierza” postanowiono jednogłośnie wykorzystać na ten cel mury po okupantach, stojące u zbiegu Alei Legionów i ul. Polowej. Była tu kiedyś cerkiew zbudowana około 1890 roku u zbiegu Szosy Śniadowskiej i Polowej dla 14. Ołomonieckiegto Pułku Piechoty, pozastały poniej tylko ruiny zniszczone wpływami atmosferycznymi i ludzkim zapomnieniem — zawalone gruzem i zaśmiecone, przykry sprawiały widok w śródmieściu Łomży.
Zebranie zakończono wyborem przez aklamację Komitetu Wykonawczego budowy „Domu Żołnierza”, który na najbliższym swoim posiedzeniu dokonał wyboru prezydium, stanowiącego niejako ściślejszy komitet budowy „Domu Żołnierza”.
Prezydium ukonstytuowało się z przewodniczącym K. Kisielnickim i zastępcą przewodniczącego generałem brygady Młot-Fijałkowskim na czele.
W skład prezydium Komitetu budowy „Domu Żołnierza” weszli nadto w charakter-ze sekretarza szef sztabu 18 dywizji piechoty mjr. dypl. Koeb Stefan, później mjr. dypl. Świeciński Wacław, Dyr. Cygański Ksawery skarbnik, inż. Świątkowski Zdzisław jako architekt budowy oraz kpt. Mustafa Romeyko, jako kierownik techniczny.
Do komisji rewizyjnej wybrani zostali:
Dowódca piechoty 18 dyw. piech. płk. Kwaciszewski Józef — jako przewodniczący, oraz członkowie: dyr. Banku Polskiego w Łomży Roszkowski Władysław, dyr. Szkoły Mierniczej i Przemysłowo Leśnej w Łomży Meyer Henryk, oraz dowódca 33 p. p. ppłk. Dłużniakiewicz Janusz później ppłk. dypl. Płoszajski Karol,
W ciągu krótkiego czasu liczne ofiary i szereg pomyślnym wynikiem uwieńczonych imprez dostarczyły środków materialnych do rozpoczęcia budowy. Między innymi Sejmik powiatu Łomżyńskiego wpłacił około 5.000 zł., oraz uchwalił w terminie późniejszym zaciągnąć długoterminową pożyczkę w kwocie 30.000 zł.
Prezydium Komitetu przystąpiło natychmiast do wykonania projektu budowy D. Ż.
Prace podzielono, wyznaczając każdemu pewien dział i termin jego wykonania. Wykonawcy nie zawiedli, wywiązując się wzorowo z przyjętych na siebie obowiązków, przy czym specjalnie podkreślić należy ofiarną pracę i inicjatywę inż. arch. Zdzisława Świątkowskiego, oraz niestrudzoną energię i zapobiegliwość kapitana saperów 18 dywizji piechoty Mustafy Romeyki, którzy z prawdziwym zapałem i ofiarnością stali się budowniczymi i wykonawcami projektu. Tak więc w ciągu jednego roku zebrano potrzebne fundusze i postawiono „Dom Żołnierza”, jeden z piękniejszych obecnie budynków w Łomży, który otwarty w dniu 14 września b. r. z okazji uroczystego obchodu dziesięciolecia obrony Łomży, był monumentalnym pomnikiem wdzięczności społeczeństwa dla Armii i Jej zwycięskiego Wodza.
Praca jednak nie ukończona, plan zamierzony nie był jeszcze całkowicie zrealizowany. Brak było jeszcze w Domu Żołnierza odpowiednich sal i ubikacji, służących żołnierzom i członkom przysposobienia wojskowego, jak czytelni, herbaciarni, sali gimnastycznej, szermierczej, pomieszczeń na kancelarie i t. p. Komitet Domu Żołnierza zdawał sobie sprawę, że bez tych urządzeń Dom Żołnierza nie będzie spełniał swej zasadniczej roli, jaką mu wytknięto, jednak ze względu na brak funduszów zrealizowanie całkowite tego planu odsunięto na przyszły rok. Dom Żołnierza w takim stanie zaczął pracować sam na siebie, stał się samowystarczalnym i uniezależnił się finansowo. W następnym roku żołnierzom ale i społeczeństwu Łomży.
W 33 Pułku służyło wielu mieszkańców Wołynia i Podola – Ukraińców. Była to polityka ówczesnych władz – „niech nie służą w jednostkach na swoim terenie”. Ci wiejscy chłopcy czuli się w Łomży źle. Oderwani od rodzin, kościoła, jakiegoś życzliwego miejsca. Dom Żołnierza stał się takim „ich” domem. Mogli pograć w karty, warcaby, szachy, napić się bezpłatnie herbaty, poczytać gazety, sięgnąć po książkę z miejscowej biblioteki, porozmawiać z opiekunkami z Czerwonego Krzyża. W Domu Żołnierza odbywały się także co roku 1 grudnia bale „na gruźlików”, tutaj występowały wędrowne teatry.
Uroczystości połączone z obchodem dziesięciolecia obrony Łomży rozpoczęły się 13 września 1930 r. złożeniem hołdu pamięci poległych w obronie Łomży w latach 1918 — 1920 r. O zmroku tegoż dnia na Starym Rynku przed Magistratem Łomżyńskim ustawiły się w długiej kolumnie liczne delegacje z wieńcami obok kompanii honorowej ze sztandarem i orkiestrą 33 p. p., skąd pochód delegacji, prowadzony przez D-cę 33 p. p. ppłk. dypl. Płoszajskiego Karola, ruszył w stronę miejscowego cmentarza. U wrót cmentarnych zatrzymał się pochód, gdzie przemówienia, poświęcone pamięci poległych, wygłosili: ppłk. dypl. Płoszajski i wiceprezes Rady Miejskiej St. Dębowski, — potem przy blasku pochodni i dźwiękach marsza żałobnego Szopena, odegranych przez oddziały 33 p. p. i ochotniczej straży pożarnej, złożono wieńce na bratniej mogile poległych.
Wieńce złożyły pomiędzy innymi delegacje: D-wo 18 d. p., b. kombatanci 18 d. p., 33 p. p., 42 p. p., 71 p. p., 18 p. a. p., Starosta Łomżyński, Magistrat m. Łomży, Federacja Polskiego Związku Obrońców Ojczyzny, włościanie z Kalinowa, Związek Nauczycieli Szkół Powszechnych, Towarzystwo Wioślarskie, Ochotnicza Straż Pożarna, wszystkie Łomżyńskie Szkoły Średnie i Powszechne i wiele innych.
Uroczystości tego dnia zakończył capstrzyk, odegrany po ulicach Łomży przez kilka orkiestr wojskowych i cywilnych. W dniu następnym na fortach łomżyńskich odbyła się wspaniała rewia wojskowa oddziałów 18 d. p. oraz licznych oddziałów Przysposobienia Wojskowego i Straży Ogniowych z Ziemi Łomżyńskiej przy tłumnym udziale licznych delegacyj i publiczności. Po dokonanym przeglądzie oddziałów wojskowych przez D-cę Okręgu Korpusu Nr. 1 gen. bryg. Stanisława Wróblewskiego, została odprawiona uroczysta msza św. polowa przez ks. kapelana Olesińskiego, który wygłosił następnie podniosłe kazanie na temat miłości Ojczyzny. Po kazaniu, na tych samych polach i wałach poprzecinanych liniami okopów i pooranych pociskami armatnimi, gdzie dziesięć łat temu przelała się ofiarna krew synów bierni łomżyńskiej, wygłosił piękne przemówienie na temat obrony Łomży zasłużony jej prezydent świderski Władysław.
W godzinach południowych przy parku miejskim w Łomży wzdłuż ustawionych trybun dla przedstawicieli władz i społeczeństwa odbyła się defilada 18 d. p. oraz oddziałów P. W. prowadzona przez d-cę piechoty 18 d. p, płk. Józefa Kwaciszewskiego. Miejsca na głównej trybunie zajęli: wojewoda białostocki Marian Kościałkowski, d-ca O. K. Nr. I gen. bryg. Stanisław Wróblewski, d-ca 18 d. p. generał bryg. Czesław Młot-Fijałkowski, starostowie pow. łomżyńskiego Skarżyński i kolneńskiego Kulikowski.
Defilowały kolejno pułki 33 p. p., 42 p. p., 71 p. p., 18 p. a. p. i długi szereg oddziałów P. W. oraz cyklistów. Doskonała postawa defilujących sprawiała imponujący widok, wywołując entuzjazm wśród tłumów przyglądającej się publiczności. O godz. 16-tej tegoż dnia w obecności pocztów sztandarowych pułków 18 d. p., zaproszonych gości i nader licznie zebranej publiczności odbyło się uroczyste poświęcenie i otwarcie nowo zbudowanego „Domu Żołnierza”, który imieniem Komitetu obywatelskiego przekazał władzom wojskowym do rąk generała Młot-Fijałkowskiego, prezes Kazimierz Kisielnicki. Po przecięciu wstęgi zamykającej wejście przez wojewodę białostockiego Mariana Kościałkowskiego sala „Domu Żołnierza” zapełniła się szczelnie zaproszonymi gośćmi.
Na tematy związane z uroczystością przemówili: D-ca Okręgu Korpusu Nr. 1 gen. bryg. Stanisław Wróblewski w imieniu Marszałka J. Piłsudskiego, wojewoda Kościałkowski w imieniem Rządu i w imieniu miasta prezes Rady Miejskiej Mikułowski.
Po przemówieniu koncertowała orkiestra 42 pułku piechoty. Na zakończenie uroczystości wieczorem w salach kasyna 33 p. p. odbył się bankiet wydany na cześć wojska przez miejscowe społeczeństwo, oraz cieszący się powodzeniem bal w salach gimnazjum męskiego.
Przekazanie Domu Żołnierza dla wojska
„Działo się w mieście Łomży roku Pańskiego tysiąc dziewięćset trzydziestego, czternastego września, w dziesiątą rocznicę zwycięstwa oręża polskiego nad bolszewickim najeźdźcą, za czasów Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego, Prezesa Rady Ministrów i Ministra Spraw Wojskowych Józefa Piłsudskiego.
Ku upamiętnieniu po wsze czasy zwycięskich triumfów oręża polskiego, ku uczczeniu przelanej w obronie wolności krwi i znojnych trudów żołnierza polskiego.
Narodowi polskiemu na chwałę, przyszłym pokoleniom i miastu Łomży na pamiątkę, żołnierzowi polskiemu w hołdzie, podzięce i braterskim przywiązaniu.
My Komitet Obywatelski Budowy Domu Żołnierza przez społeczeństwo powołanym i w jego imieniu działający dnia dzisiejszego wobec władz i społeczeństwa – dokonaliśmy uroczystego poświęcenia i otwarcia wzniesionego zbiorowym wysiłkiem gmachu Domu Żołnierza w Łomży. Aktem niniejszym Dom ten Komendzie Garnizonu, w ręce gen. bryg. Czesława Młot-Fijałkowskiego – dowódcy 18 dywizji piechoty oddajemy i przekazujemy. Komitet Budowy Domu Żołnierza: Dr M. Czarnecki, Świątkowski, Cz. Laube, Kwaciszewski, płk., Płoszajski, ppłk dypl., Raganowicz, ppłk., Romeyko, kpt., K. Kisielnicki, Cygański, F. Kulikowski, W. Skarzyński, Wł. Świderski, Roszkowski, Meyer.”
ZESTAWIENIE WPŁYWÓW PODCZAS BUDOWY DOMU ŻOŁNIERZA
Kosztorys przebudowy Domu Żołnierza w Łomży, sporządzony przez powiatowego architekta p. inż. Świątkowskiego opiewał na kwotę 101.000 zł.
Na pokrycie kosztów budowy komitet zorganizował szereg imprez, zbiórek oraz wydał odpowiednie odezwy w celu uzyskania i ofiar na rzecz budowy.
Zestawienie gotówkowe wpływów było następujące:
OFIARY
1. Wojsko………. .zł. 1.837.40
2. Nieznani ofiarodawcy….. ,, 650.00
3. Społeczeństwo miasta Łomży . . „ 828.0,8
4. Na skutek odezwy Komitetu Budowy—z całej Polski …… „ 2.799.18
5. Związek Ziemian …… .’ „______3500.00 (pow. Łomża, Kolno, Szczuczyn)
IMPREZY
1. Urządzone przez wojsko …. zł. 3.713.94
2. Urządzone przez społeczeństwo . „______2.255.67 5.969.61
S U B S Y DI A
1. Sejmik pow. Łomża……zł. 7.900.00
2. P.W.iW.F……….„ 12.000.00
3. Magistrat m. Łomży……„ 1.000.00
4. Inne………….. 3.418.00 14.827.50
RÓŻNE
1. Pomnik poległych (depozyt) . . zł. 6.614.00
2. Sprzedaż starego szmelcu . . . „ 213.50
3. Pożyczka kom. garnizonu . . . ,. 5.000.00
4. Pożyczka magistratu m. Łomży „ 3.418.00 14.827.50
CEGIEŁKI
1. Osoby i instytucje wojskowe . zł. 8.329.73
2. Społeczeństwo m. Łomży . . . „ 501.30
3. Okolice m. Łomży…….„ 662.00
4. Społeczeństwo m. Kolna …. 1.218.85 10.011.88
Ogółem … zł. 64.741.65
1. Była cerkiew zbudowana około 1890 roku u zbiegu Szosy Śniadowskiej i Polowej dla 14 Ołomonieckiegto Pułku Piechoty, pozostały po niej tylko ruiny zniszczone wpływami atmosferycznymi i ludzkim zapomnieniem — zawalone gruzem i zaśmiecone, przykry sprawiały widok w śródmieściu Łomży.
2. Dom Żołnierza, na ruinach byłej cerkwi. 1930 rok.
3. Poświęcenie i uroczyste Domu Żołnierza w dniu 14 września 1930 roku, godz. 16;00
4. Rzut pionowy Domu Żołnierza.
5. Widok na scenę.
6. Westybul. (Przedsionek, przedpokój (zwł. obszerny, w budynku publ.); hall).
7. Poczekalnia.
8. Widok na Balkon.
9. Obchód Dziesięciolecia obrony Łomży. Przemówienie prezydenta Łomży.
10. W oczekiwaniu na defiladę.
11. Rozdanie nagród.
By oddać należny hołd i cześć tym, którzy już dziesięć po decydujących o losie Polski wydarzeniach 1920 roku potrafili znowu wykazać się wielką ofiarnością, jaką była budowa Domu Żołnierza oraz wydanie okolicznościowej książki „Na otwarcie Domu Żołnierza i dziesięciolecie obrony Łomży 1920-1930 roku”, dziś już nieosiągalnej, pan Henryk Wiśniewski postanowił przypomnieć ją reprintem. Było to możliwe dzięki życzliwemu wsparciu prezydenta Łomży Jana Turkowskiego, starosty łomżyńskiego Wojciecha Kubraka, Narodowego Banku Polskiego oraz tygodnika „Kontakty”, za co dziękuję serdecznie.