Na początku I wojny światowej front długo utrzymywał się w pobliżu silnej twierdzy łomżyńskiej. W 1915 roku po przełamaniu frontu przez Niemców wycofujące się wojska carskie ewakuowały urzędy i ludność cywilną w głąb Rosji. Wywieziono 83tys. osób z guberni (24%). W Łomży pozostało około 16 tys. mieszkańców. Wojna zahamowała dotychczasowy rozwój miasta, cała działalność została podporządkowana potrzebom wojennym okupanta. Łomża otrzymała połączenie kolejowe z Białymstokiem i Ostrołęką przez dokończenie budowy linii kolejowej Śniadowo – Łomża. Na użytek gospodarki okupacyjnej zbudowano wąskotorową linie kolejową łączącą Łomżę z Kolnem, Ostrołęką, i Myszyńcem. Rozpoczęto budowę linii kolejowej Łomżą – Pisz, ale jej nie ukończono. W dniu 11 listopada 1918 roku Polacy dokonali rozbrojenia Niemców, którzy następnego dnia opuścili Łomżę.
Po przeszło stuletniej niewoli Łomżą i ziemia łomżyńska uzyskała niepodległość. Obszar byłej guberni został podzielony między województwo warszawskie i nowo utworzone białostockie. Łomżą spadła do roli powiatu i została „włączona na swoje nieszczęście” do województwa białostockiego. Zmiana przynależności administracyjnej nastąpiła w 1939 roku, gdzie powiat łomżyński został dołączony do woj. warszawskiego, niestety na krótko. W okresie XX międzywojennego Łomża należała do największych ośrodków miejskich północno – wschodniego Mazowsza. Stała się siedzibą nie tylko władz powiatowych, lecz także siedzibą niektórych urzędów i instytucji o zasięgu ponad powiatowym, jak Sąd Okręgowy i Prokuratura obejmująca swoim zasięgiem 6 powiatów, Hipoteki przy Sądzie Okręgowym, Urząd Akcyz i Monopoli Państwowych, Urząd Ziemski, Polska Dyrekcja Ubezpieczeniowa. Ponadto od roku 1918 Łomżą stała się siedzibą biskupstwa nowo utworzonej Diecezji Łomżyńskiej. Ostateczne ustalenie granic diecezji i formalne jej zatwierdzenie nastąpiło w 1925 roku. Radość z odzyskanej niepodległości nie przesłoniła jednak mieszkańcom wyważonego spojrzenia na swoje miasto. Jego wygląd i stan finansów nie napawały optymizmem. Zniszczone i uszkodzone ulice oraz mosty, brak wodociągów i kanalizacji, duże bezrobocie, wzrost liczby inwalidów i sierot, panująca drożyzna – to były najważniejsze problemy przed rozwiązaniem których stanęły władze miasta Łomży. Przez kilka miesięcy obowiązki burmistrza pełnił II burmistrz z czasów okupacji Jan Lachowicz. Również Rada Miejska, jako pochodząca z wyborów, kontynuowała swoją działalność, z tym że Minister Spraw Wewnętrznych dokooptował 12 nowych członków reprezentujących lewicę. Spowodowało to dymisję dotychczasowego jej przewodniczącego Stanisława Kurcyusza. Nowym prezesem Rady wybrano Mieczysława Czarneckiego, a na stanowiska burmistrza Minister Spraw Wewnętrznych, Stanisław Wojciechowski powołał w lutym 1919 r. Władysława Świderskiego. Zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 r. o Samorządzie, w maju tego roku odbyły się w Łomży wybory do Rady Miejskiej. W ich wyniku wybrano na 3-letnią kadencję 24 radnych i 12 zastępców. Trzy miesiące później uformował się nowy Magistrat. Na stanowisku burmistrza pozostał W. Swiderski, jego zastępcą był Hirsz Epsztejn, a ławnikami Aleksander Antosiewicz, Bolesław Kierzyński i Szymon Peltyn. Nowe władze rozpoczęły działalność od uporządkowania spraw w szkolnictwie, służbie zdrowia i opiece społecznej. Zlecono również opracowanie planów regulacyjnych, wodociągów i kanalizacji. Jednak opłakany stan gospodarczy i finansowy miasta nie pozwalał na realizację tych zamierzeń. Innym problemem dla władz miejskich był nowy podział administracyjny młodego państwa polskiego.
Po uchwaleniu przez Sejm ustawy o organizacji władz administracyjnych drugiej instancji, Łomża została miastem powiatowym w województwie białostockim. nie byłoby w tym nic złego, gdyby nie fakt, że władze powiatowe zabierały część opłat i podatków miejskich, przeznaczając je na własne cele. I tak ubogiemu miastu zabierano część pieniędzy, przez braki w niezbyt zamożnej kasie miejskiej pogłębiały się. W związku z taką sytuacją, Magistrat miasta Łomży wystąpił do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z wnioskiem o wyłączenie miasta z powiatu. Wniosek został rozpatrzony pozytywnie i od 11 czerwca 1920 r. Łomża tworzyła powiat grodzki. Powołano nowe Prezydium Rady Miejskiej, a dotychczasowego burmistrza zastąpił prezydent, którym został Władysław Świderski. Wydawać się mogło, że nareszcie będzie można skierować cały wysiłek na podnoszenie miasta z upadku. Po raz kolejny historia nie była łaskawa dla Łomżan – do ich miasta zbliżali się bolszewicy. Jednak tym razem mieszkańcy znaleźli się w zupełnie innej sytuacji niż przez ostatnie 125 lat. Do tej pory walczyli o odzyskanie niepodległości – teraz o jej utrzymanie. Pierwszy oddział bolszewicki dotarł pod Łomżę, a dokładniej do fortów piątnickich, gdzie zorganizowano obronę, wieczorem 28 lipca roku. Miasta bronił batalion zapasowy 33 Pułku Piechoty, oddział Straży Granicznej i batalion pułku z Grodna. Walki trwały pięć dni. Wobec przewagi wroga nadszedł rozkaz o wycofaniu się. 2 sierpnia do zniszczonego miasta wkroczyły wojska bolszewickie. W ciągu walk zarówno władze miasta jak i mieszkańcy stanęli na wysokości zadania. Magistrat zajął się organizacją pomocy sanitarnej i aprowizacją, a dla utrzymania porządku w mieście utworzono milicję miejską. Natomiast mieszkańcy natychmiast odpowiedzieli na wezwanie władz miejskich i z wielkim poświęceniem dostarczali żywność, często gotowe posiłki, wodę i leki obrońcom na fortach. Postawę Łomżan w tych dniach najlepiej oddaje zdanie dowódcy obrońców, kapitana Mariana Raganowicza: „W obronie Łomży mieszkańcy tegoż miasta wzięli wybitny udział i w wysokim stopniu przyczynili się do 5-o dniowej obrony tak szczupłemi silami w chwili, kiedy cała armia była w odwrocie.” Na szczęście pobyt bolszewików w Łomży był krótki.
Po trzech , 22 sierpnia wieczorem, do miasta wkroczyły wojska pol. Był to 59 Pułk Piechoty Wielkopolskiej pod dowództwem kapitana Cerklewicza. Wyrazem uznania dla Pułku i jego dowódcy było uroczyste odznaczenie kpt. Cerklewicza Krzyżem „Virtuti Militari” na Starym Rynku w Łomży 23 sierpnia 1920 roku. Najazd bolszewików pogłębił i tak katastrofalny stan miasta. Wydawać się mogło, że fatalna sytuacja Łomży oraz choroby i głód panujące wśród mieszkańców zahamują jej rozwój na wiele lat. Tak się jednak nie stało. W ciągu następnych 19 lat dał się zauważyć powolny, ale jednak, rozwój nadnarwiańskiego grodu. W okresie międzywojennym różne było tempo rozwoju Łomży jako ośrodka miejskiego. Lata dwudzieste cechowały szybki wzrost ludności, w następnym dziesięcioleciu był już niewielki. W/g spisu z 21 sierpnia 1915 roku Łomżą liczyła 16003 mieszkańców stałych i 1882 osoby przebywające czasowo, ale spis powszechny z 1921 roku wykazał już 22014 osób. W1939 roku na ogólną liczbę ludności 27854, było 17720 wyznania katolickiego 63,69% i 9703 wyznania mojżeszowego 9703 osoby 34,8%. Pozostałą część stanowili wyznania prawosławnego, ewangelickiego i innych wyznań. W/g danych z 1925 roku w mieście było 42 ulice, 2 rynki i 5 placów użytkowych. Niektóre z nich otrzymały nową nazwę. Dawny Nowy Rynek został nazwany pl. Tadeusz Kościuszki, a plac Soborny – Henryka Sienkiewicza. Ulice Adamowska, Wasilewska, Projektowana i Soborna otrzymały nowe nazwy: Bernatowicza, Stacha Konwy, Jana z Kolna i Henryka Sienkiewicza. Nazwy te dotrwały do dziś. Początki nowego życia miasta w odrodzonym państwie polskim były trudne.
Poza ratuszem, rzeźnią, elektrownią miasto nie miało odpowiednich obiektów użyteczności publicznej. Wiele budynków zostało zniszczonych wskutek działań wojennych, nie było wodociągów i kanalizacji. Po 1926 roku zaczął powoli rozwijać ruch budowlany, trwający z różnym natężeniem do końca okresu między wojennego. Nie rozwijało się w tym budownictwo gmachów użyteczności publicznej. W 1924 roku odnowiono i przystosowano do potrzeb władz miejskich budynek Ratusza na Starym Rynku. W następnym roku zbudowano przy ulicy Zjazd łaźnię miejską. W celu poprawienia warunków higienicznych sprzedaż artykułów spożywczych zbudowano w 1932 halę targową w północnej części Starego Rynku. W latach 1930 – 1932 zbudowano pięknie usytuowany Miejski Stadion Sportowy nad Narwią, istniejący do dziś. Dawną cerkiew przebudowano na kościół katolicki (garnizonowy). Przy ulicy Sadowej wzniesiony Dom Katolicki. Łomża była ośrodkiem regionu rolniczego, miastem rzemiosła, handlu, drobnego przemysłu i uczącej się młodzieży, istniało wtedy 8 szkół podstawowych, w tym 2 żydowskie. Z wyjątkiem nowo wybudowanej szkoły przy ulicy Rybaki, reszta mieściła się w budynkach wynajętych. W 1925 roku było 2511 uczniów, a w 1938 roku 3444 uczniów. W latach dwudziestych istniało również 15 szkół średnich i zawodowych. Po reorganizacji liczba szkół spadła, do 10, ale liczba uczniów nie zmieniła się. Rozwijało się w Łomży życie społeczno – kulturalne, działały liczne koła, zrzeszenia, komitety, związki. Istniały 3 biblioteki mające 28 tys. woluminów i obsługiwały 2100 czytelników. Głównym źródłem utrzymania w Łomży były handel, rzemiosło i niewielki przemysł. Ich struktura pozostała praktycznie taka sama jak okresie zaborów. Tak więc handel w dalszym ciągu kojarzony był z ludnością pochodzenia żydowskiego. W rzemiośle, będącym obok handlu podstawą rozwoju miasta, dominowali szewcy i krawcy.
Natomiast większych zakładów przemysłowych należały niezbyt duże fabryki – fabryka narzędzi rolniczych i odlewnia żeliwa M. Orłowskiego, tar, cegielnie, młyny, elektrownia i fabryka waty. Kontynuowały swoją działalność towarzystwa i stowarzyszenia powstałe w okresie gubernialnym. Pojawiło się także wiele nowych, najlepiej świadczy o postawie mieszkańców Łomży i ich stosunku miasta, w którym przyszło im mieszkać. Do 1939 r. wychodziło w Łomży 28 tytułów gazet i czasopism, najwięcej w latach 1927-. Najdłuższy żywot miały: pismo harcerzy „Czuwaj”, „Wspólna Praca”, „Życie i Praca” oraz pismo ludności żydowskiej „Łom-żer Sztymer”. Warto również wspomnieć o rozwoju sportu zorganizowanego, co było świadectwem normalizacji życia w mieście. W r. rozpoczął działalność piłkarski, Łomżyński Klub Sportowy czyli popularny ŁKS. Cztery lata później rozpoczęto budowę stadionu piłkarskiego, istniejącego do dziś, przy ul. Zjazd w pobliżu Narwi. Swoją drużynę piłkarską – Makabi Łomża – posiadało również środowisko żydowskie. Jeżeli chodzi o wygląd miasta, to przybywało – może niezbyt dużo, jednak – budynków murowanych. W 1931 roku na Starym Rynku powstała się nowa budowla, która od tej pory stała się charakterystyczną dla tej części miasta. Była to stojąca do dziś hala targowa. Z innych ów, które zmieniły wizerunek miasta należy wymienić pałac z 1925 r. (od tego roku Łomża była stolicą diecezji) i Dom Żołnierza z 1930 roku, który wybudowano na pamiątkę 10 rocznicy zwycięstwa nad bolszewikami. Budowlę tę można potraktować jako rodzaju symbol. Przy budowie wykorzystano ruiny cerkwi przeznaczonej dla wojska rosyjskiego. W 1935 roku wybudowano murowaną strażnicę przy Placu Zambrowskim 4 (Niepodległości 14). Od 1918 roku w koszarach, wybudowanych dla zaborczych wojsk carskich, miał swoją siedzibę 33 Pułk Piechoty.
Oprócz zajęć typowo wojskowych, żołnierze znajdowali czas na pracę na rzecz miasta. Poza orkiestra pułkowa przygrywała Łomżanom w czasie imprez plenerowych, organizowanych w parku miejskim, a żołnierze i ich dowódcy widoczni w czasie organizowanych nad rzeką „Święcie Wianków” „Święcie morza.” Szczególnie okazale prezentował się Pułk w obchodach najważniejszych świąt kościelnych i narodowych. Kiedy we wrześniu 1939 r. Łomża i jej mieszkańcy stanęli wobec największego niebezpieczeństwa w swoich dziejach, żołnierze 33 Pułku Piechoty ponownie stanęli na wysokości zadania. Z pewnością Łomżę tego okresu można określić miastem uczącej się młodzieży. Władysław Świderski w swoim opracowaniu o Łomży : Gimnazja Państwowe Męskie i Żeńskie, Szkołę Państwową ą i Przemysłu Leśnego Seminaria Państwowe Męskie i Żeńskie, Szkołę Kupiecką, Gimnazjum im. Ks. Piotra Skargi, Kolegium św. przy klasztorze O.O. Kapucynów, Seminarium Duchowne, dra Szymona Goldlusta, szkołę rabinów „Jeszybot” oraz 8 szkół powszechnych, w tym dwie żydowskie. Wydawać się mogło, że w dwudziestoleciu międzywojennym sytuacja na tyle ustabilizowała się, iż nie będzie już zmian w podziale administracyjnym. Stało się jednak inaczej. W latach 1938-1939 władze II dokonały korekty granic niektórych województw. Celem tej reformy było zniwelowanie różnic istniejących między byłymi dzielnicami zaborczymi oraz ułatwienie zarządzania obszarami ciążącymi ku sobie ze względów gospodarczych. W jej wyniku powiat łomżyński wyłączono z województwa białostockiego. Od 1 kwietnia 1939 roku Łomża była miastem powiatowym w województwie warszawskim. II wojna światowa pozbawiła Łomżę złudzeń na dłuższy pobyt w w województwie mazowieckim do którego przynależna była historycznie.
1. Mapka Łomży przedstawiająca układ ulic w 1923 roku.
2. Mapka przedstawiająca układ województw w Polsce w1939 roku.
3. Rada miasta i Magistrat miasta Łomży w latach 1919 – 1927.
4, 5. Hala Targowa. widok z okresu przedwojennego i widok obecny. W 1927 r. miasto podjęło budowę hal targowych na Starym Rynku; w budżecie przewidziano na ten cel 170000 zł. Hale przekazano do użytku na jesieni następnego roku, a w sposób uroczysty 23 czerwca 1929 r. przy okazji obchodów dziesięciolecia istnienia powiatów łomżyńskiego i miejskiego. Miały one kubaturę 6370 m3 mieściły 42 „sklepy” i 68 „stoisk”.
6, 7. W 1935 roku wybudowano murowaną strażnicę przy Placu Zambrowskim 4 ( Niepodległości 14) na potrzeby Straży Pożarnej. Obecnie Teatr Lalki i aktora.
8, 9. Pałac Biskupa. Widok od ul. Giełczyńskiej (zd.j nr8 ) i od ulicy Sadowej (zdj. nr 9). Budynek neoklasycystyczny wybudowany w 1925 r. według projektu architekta Zdzisława Świątkowskiego. Usytuowany jest na południe od katedry. Wewnątrz wiele interesujących zabytków: obrazy barokowe, z końca XIX w., portrety biskupów diecezji wigierskiej, grafiki, meble neobarokowe, krzyże ołtarzowe. W ciągu 72 lat istnienia Diecezji Łomżyńskiej ordynariuszami byli: Romuald Jałbrzykowski — 1925; Stanisław Łukomski — 1926-1948 (w 1944 r. uchronił katedrę od zniszczenia); Czesław Falkowski — 1949-1969; Mikołaj Sasinowski — 1970-1982; Juliusz Paetz —1982-1996. Obecnie ordynariuszem jest ks. biskup Stanisław Stefanek.
10. Dom Katolicki. Po kilku latach budowy został otwarty i poświęcony 31 sierpnia 1935 r. Odbywały się w nim spotkania diecezjalne. Po II wojnie światowej był siedzibą Domu Kultury, kina „Październik”, biblioteki i muzeum. Obecnie Liceum Katolickie.
11. Dworzec kolejowy. W marcu 1929 r. oddano dla podróżnych piękny gmach murowany, z centralnym ogrzewaniem, dużymi zegarami, bufetem, wygodną poczekalnią. Budynek ten został zniszczony w 1944 r. przez wojska niemieckie. Wraz z upadkiem dworca kolejowego upadła łomżyńska kolej.
12. Hale Biskupie powstały z inicjatywy biskupa Jałbrzykowskiego na początku 20-lecia XX wieku i były przeznaczone wyłącznie dla kupców polskich.
13. Dom Żołnierza. W czasach gubernialnych zbudowano u zbiegu ulicy Polowej i Szosy Śniadowskiej cerkiew prawosławną dla 14 Ołonieckiego pułku piechoty. Cerkiew pułku Ołonieckiego oddano do użytku w 1890 r. W 1930 roku przebudowano ją na Dom Żołnierza. Nie przetrwał on II wojny światowej, został doszczętnie zniszczony.
14. W 1915 roku rada miejska w Łomży zatwierdziła plan sfinansowania budowy elektrowni kosztem 120.000 tysięcy marek uzyskanych w drodze przymusowej pożyczki od mieszkańców Łomży, 30,000 marek jako pomoc z powiatowego związku komunalnego i 25.000 marek z czystego zysku przedsiębiorstwa. Elektrownię oddano do użytku w kwietniu 1917 roku. Elektrownia stała w miejscu, obecnego budynku Rejonu Energetycznego. Budynek byłego Rejonu Energetycznego jest przebudowanym budynkiem elektrowni.
Opracowano na podstawie: Leszek Taborski Łomża i jej mieszkańcy 1418 – 1939. Witold Jemielity
Łomża w okresie międzywojennym
http://www.youtube.com/watch?
1 comments
Dodałabym tylko kilka słów o niechęci jaką ponoć do Łomży i Łomżan żywił Marszałek Piłsudski. Złośliwi mówią, ze to za sprawą rodziny żony, która zamieszkiwała Łomżę;). Genezą jednak owych resentymentów był fakt długotrwałego sporu z Romanem Dmowskim, a także to, iż w mieście od dawna Endecja cieszyła się ogromną popularnością. Swego czasu natrafiłam na taką anegdotę…
W roku 1918 Marszałek Piłsudski prowadził naradę z doradcami na temat podziału administracyjnego Polski. Projekt rozważał koncepcję woj. płn. mazowieckiego, ze stolicą w Łomży, na którą nie chciał zgodzić się marszałek. Jeden z doradców powiedział:
– Panie Marszałku, wobec tego gdzie…?
– Tu -odrzekł Marszałek pokazując jakiś punkt na mapie
– Panie Marszałku, ale tu nic nie ma…
– A nie prawda… jest Białystok…
– Ale Panie Marszałku, przecież to wieś…
– Nic nie szkodzi, piękny dworzec zbudujemy… A i z Endekami z Generalnej Guberni będzie święty spokój…
Czy anegdota jest prwadziwa, czy też wymyślona, nie wiem, niemniej fakt, iż rzuca ona wiele światła na konflikt łomżyńsko- białostocki dodaje jej pikanterii ;).
Co ciekawe, nie tak dawno plotkowałam w Lublinie, z jednym znajomym historykiem. Rozmawialiśmy o znajomych – łomżanach z dziada pradziada… a mój rozmówca w pewnej chwili rzekł…
– cieszę się, ze ich Pani zna… To stara porządna endecka rodzina, zresztą jak wiele w Łomży…
Możeby tak jakiś pomniczek dla dziadka Romana???