Rozdział V. Gospodarka Miejska
IV. Dochody miasta
Od 1418 r. do miasta należał dochód z łaźni, postrzygalni sukna i wagi. W 1444 r. książę Bolesław IV nadał miastu dochody z mostu na rzece Narwi i prawo wyrębu dębów w lasach królewskich na ego reperację. W tym samym roku mieszczanie otrzymali przywilej na wolny połów ryb w rzece Narwi. Od początku XV wieku do uposażenia miasta należała pewna liczba włók ziemi, łąk, lasy. Według lustracji z 1564 r. miasto miało 57 włók gruntu, z czego cztery tworzyło folwark, cztery należało do wójta, trzy do kościoła, dwa do szpitala, cztery i pół do wolne były od podatków w wyniku otrzymanych przywilejów królewskich, z pozostałych trzydzieści dziewięć i pół mieszczanie obowiązani byli płacić czynsz królowi. W XVI wieku granica gruntów miejskich dosięgała z jednej strony rzeki Narwi, z drugiej strony Starej Łomży, Giełczyna i Konarzyc, z trzeciej strony Łomżycy i wsi królewskich. Grunty miejskie i wsi Łomżycy rozgraniczała rzeczka Giełczanka. Używanie obszernych pastwisk nad Narwią kwestionował folwark Piątnica. Ogrodów i grodzi miejskich było 148 morgów i 15 prętów. Miasto miało również nadane przywilejami cztery jeziora za Narwią, zwane Bielsk, Niecicz i Kruszewo. Królowa Bona i król Zygmunt August przekazali miastu dochód z ogrodów miejskich . W XVI wieku miasto miało tez znaczne zyski: od każdej beczki ryb, soli i miodu, z targowego, od kramów, podatek od napoi i szos.
W 1637 r. włók miejskich było 57, folwarcznych 4, w ojtowskich4, poświstnych 3, szpitalnych 2, benedyktynek 2, miejskich libertowanych 4,5, mansjonarskich 3, jezuitów3,5, włók osiadłych tylko 12. W 1789 r. posiadłości miejskie znajdowały się w dawnych granicach. W tymże roku miast nie miało żadnych dochodów oprócz propinacji (z karczmy). Do miasta należały tylko dwa młyny, jeden wiatrak. Dochód z przewozu przez Narew należący według dawnych przywilejów do miasta zagarnęli starostowie łomżyńscy. Z jarmarków i targów miasto nie miało żadnych dochodów, ponieważ z przyznanych dziewięciu rocznie odbywał się tylko jeden jarmark. Według dawnych przywilejów wyznaczone były następujące jarmarki: NMP Oczyszczenia, Wstępny, Kwietny, Przewodni, na Boże Ciało, na św. Michała, na św. Stanisława Kostkę. Targi naznaczone na poniedziałki zbierały się szczupłe z powodu odbywających się targów w Śniadowie.
Łomżanie jako mieszkańcy miasta królewskiego ponosili ciężary na rzecz króla. Z włók czynszowych i łąk płacili czynsz w pieniądzach i uiszczali daniny w naturze np. owies, kapłony, gęsi. Owe daniny mieli nawet odwozić sami do Warszawy i do innych miast. Daniny w naturze ciążyły także na rzeźnikach, piwowarach, piekarzach, zdunach, rybakach i bartnikach. W czasie bytności królewskiej w Łomży mieszczanie obowiązani byli odwieźć dwór królewski razem z rzeczami na pierwszy nocleg. W pospolite ruszanie dosmaczali wóz wojenny. Od tych ciężarów i powinności miasto było nieraz zwalniane na skutek pożarów i klęsk żywiołowych. Ponadto na mocy przywilejów książęcych i królewskich niektóre posiadłości i domy położone w mieście, tak zwane jurydyki, były wolne od świadczeń na rzecz króla.
Do czasu rozbiorów kraju istniało starostwo grodowe łomżyńskie. Należało ono do najbogatszych w dawnej Rzeczypospolitej. Wyposażenie starostwa składało się z pięciu miast królewskich i ponad dwudziestu dobrze zagospodarowanych wsi. Ponadto należała do niego rozległa Zagajnica, zwana później Kurpiowską, a także kompleks leśny Czerwonego Boru i rozlegle bagna nad Narwią zwane Biel. Niezależnie od tego urząd starosty grodowego przynosił duże dochody gotówkowe z płat sądowych i notarialnych, z propinacji i z innych źródeł. O nadanie tego bogatego starostwa ubiegali się ludzie ustosunkowani, dygnitarze państwowi. M. in. w 1708 r. otrzymał je Jan Szembek od króla Augusta II. Jego jedyna córka poślubiła Ignacego Przyjemskiego, w posiadaniu którego, a potem jego syna starostwo łomżyńskiego pozostawało do zajęcia dóbr przez rząd pruski. Dwór starosty znajdować się w Kupiskach, potem w Konarzycach74.
Jurydyki nie podlegając władzy, sądownictwu i ciężarom miejskim stanowiły konkurencje w handlu rzemiośle. Mieszkańcy jurydyk zajmując się handlem i rzemiosłem opłacali jedynie podatki na rzecz właściciela jurydyki. W Łomży w XV wieku uwolniony był nadaniami księcia Janusza I dom Janikowskich, sześć domów położonych w Rynku i przy ulicy Długiej oraz kilka innych domów. Największa jurydyka kościelna należała do proboszcza. Składała się z folwarku proboszczowskiego, z Popowej Góry oraz ze wsi Skowronki.
W XVIII wieku Łomża bardzo ucierpiała z powodu uciążliwych kontrybucji. W 1706 r. nałożył ją w znacznym wymiarze Karol XII, który maszerując na Litwę w zimie tego roku zatrzymał się w mieście. W latach 11711-1715 Łomżę grabiły na przemian wojska rosyjskie i saskie, chorągwie konfederacji tarnogrodzkiej. W czasie wojny sukcesyjnej, szczególnie w latach 1733-1736, mieszczanie nękani byli dużymi kontrybucjami. W 1768 r. Rosjanie i konfederaci barscy zabierali konie i bydło, podwody i zrywność. W 1794 r. w czasie powstania kościuszkowskiego powstańcy nałożyli na mieszkańców całej ziemi łomżyńskiej kontyngent żywnościowy i w tymże roku Prusacy podobne żądania wysunęli Prusacy75.
1. XIX wiek
Latach 1870-1874 średni roczny dochód miasta Łomży wynosił 16,5 tys. rubli, wobec na przykład 1,3 tys. rb w Kolnie i 6,0 tys. rb w Ostrołęce. Dziesięć lat później (1880-1884) dochody Kasy Miejskiej w Łomży wzrosły do 27,9 tys. rb rocznie, czyli do 1,86 rb na jednego mieszkańca miasta. Przez długie lat, bo aż do 193 r. wpływy przeważały nad wydatkami i to niekiedy bardzo wyraźnie. W latach 1900-1904 planowane roczne dochody Łomży miały wynosić około 38,8 tys. rb, a więc niewiele więcej niż przed dwudziestu laty. Szybciej w tym okresie powiększyły się wpływy Makowa i Ostrowi. W 1909 r. dochody grodu nadnarwiańskiego przekroczyły 50 tys. rb. Łomża plasowała się w połowie drugiej dziesiątki miast Królestwa Polskiego, ustępując wielu ośrodkom, które nie były stolicami guberni76.
Do szczegółowej analizy wybrać można projekt ostatniego budżetu na 1914 r. Po stronie dochodów zwyczajnych opiewał on na ponad 58 tys. rb. Kwotę tę zamierzano uzyskać z następujących źródeł: a) 21,4 tys. od właścicieli nieruchomości, m. in. na oświetlenie ulic (7,6 tys.), na utrzymanie stróżów nocnych i z tytułu innych jeszcze składek; b) 16,5 tys. z wydzierżawionych własności i przywilejów miejskich, a więc od placów, łąk, pastwisk, rzeźni (4,5 tys.), kąpielisk letnich, 140 miejsc od prowadzenia handlu na Starym Rynku, 200 straganów mięsnych (1,8 tys.), za wódę z wodociągów (1,7 tys.), , z prawo połowy ryb; c) 11,3 tys. z opłat jarmarcznej, targowej, kopytkowej (łącznie z tych trzech 3,2 tys.), za wystawianie paszportów, utrzymywanie wzorców miar i wag; d) 7,4 tys. z płat za prowadzenie działalności handlowej i przemysłowej, za patenty od właścicieli piwiarni, za pozwolenie na trzymanie psów, posiadanie rowerów, samochodów; e) 1,1 tys. z dochodów pomocniczych, drobnych, przypadkowych; f) tylko 450 rb ze skarbu państwa.
Strukturę wydatków na 1914 r. przewidywano następująco: a) 20,8 tys. na fundusz osobowy, w tym pensje pracowników Magistratu 10,8 tys.; b) 12,7 tys. na wydatki komunalne, m. In. na utrzymanie wodociągów, regulacje ulic, porządkowanie placów i terenów zielonych, oświetlenie miasta, na telefony, remont mostów, drobne zakupy; c) 5,6 tys. na obsługę majątku miejskiego, wynajem pomieszczeń, opłatę podatków skarbowych; d) 2,9 tys. na utrzymanie szkół początkowych, pomoc dla starców i opiek społeczną, dla oddziału okulistycznego szpitala Świętego Ducha; 1,9 tys. na wydatki drobne i przypadkowe; 0,5 tys. na spłatę Klugów, m. In. zaciągniętych wcześniej na budowę rzeźni oraz lombardu. Razem więc wydatki zwyczajne w 1914 r. miały sięgnąć 49.1 tys. rb. Uzupełniały je wydatki jednorazowe; 167 rb na remont pomieszczeń ze sprzętem przeciwpożarowym,2 tys. na urządzenie Seminarium nauczycielskiego, 3 tys. na lombard, 3,1 tys. na uruchomienie studni artezyjskiej w rzeźni, 3,6 na wybrukowanie ulicy Kierzkowej. Po dodaniu wydatków zwyczajnych i nadzwyczajnych otrzymano kwotę równą planowanym dochodom. Ogółem pensje i opłaty biurowe miały pochłonąć połowę wydatków zwyczajnych, a trzecią część wszystkich wydatków. Podobnie działo się jednak w innych miastach polskich zaboru rosyjskiego. Bardzo skromnie w Łomży wypadły rozchody na szkolnictwo i szpitale, a dopiero w ciągu roku zwiększono kwoty na wydatki komunalne. Po tej korekcie budżet miał wzrosnąć o około 4 tys. po obu stronach, aktywów i pasywów. Wybuch wojny zmusił do kolejnych zmian, tym razem in minus. Zmalały wpływy, zredukowano zatem wydatki inwestycyjne, zamykając ostatecznie budżet 1914 r. na poziomie 51-52 tys. rb77.
2. Okres międzywojenny
W lipcu 1917 r. komisja szacunkowa oceniła straty poniesione przez miasto podczas wojny, a mianowicie straty spowodowane przez wojsko rosyjskie na sumę 561415 rb, przez wojsko niemieckie – 73565 rb, przez rekwizycje rosyjskie – 274817 rb, przez rekwizycje niemieckie – 348085 rb. Oprócz tego zarejestrowano osiemdziesiąt osiem wypadków strat poniesionych na sumę 107365 rb. Od lat nie poprawiano bruków i mostów, przez które przeszły tysiące armat i samochodów. Wiele domów w mieście i na przedmieściach były uszkodzone przez pociski armatnie i postój wojsk nieprzyjacielskich. Gospodarka miasta Łomży znalazła się w trudnej sytuacji. W budżecie na poszczególne lata planowano dochody i rozchody. Oto zestawienie budżetu miasta na rok 1917-1918. zarząd ogólny 111000 rb, opieka nad ubogimi 25500, policja, straż ogniowa i zdrowie publiczne 12037, szkolnictwo 11 600, rzeźnia i jatki 8600, zaopatrzenie miasta w wodę 10000, wydział gospodarczy 311000, elektrownia miejska 139000. Rozchody: zarząd ogólny 25423, opieka nad ubogimi 90150, policja, straż ogniowa i zdrowie publiczne 53587, szkolnictwo 62361, rzeźnia i jatki 3084, zaopatrzenie miasta w wodę 10000, wydział gospodarczy 75394, elektrownia miejska 219177; niedobór w budżecie miasta wynosił 79177 rb78.
Budżet na 1925 r. po stronie dochodów przedstawia się następująco. Dochody zwyczajne: zalegle podatki z 1924 r. 5000 zł, (co stanowiło 0,83%), dochody z własnego majątku 15268 (2,54%), czysty zysk z przedsiębiorstw miejskich 34214 (5,68%), zapomogi ze strony państwa 4150 (0,69%), dodatki do podatków państwowych 232520 (38,63%), samodzielne podatki 128857 (21,41%), udział w podatkach państwowych 30000 (4,98%), opłaty 86448 (14,36%), zwroty 5971 (0,83%), kary 2200 (0,37%), dochody nieprzewidziane 6000 (1,00%), dochody nadzwyczajne: pożyczki, darowizny, zapisy i wpływy jednorazowe 52275 (8,68%); ogółem dochodów 601904 zł. Wydatki zwyczajne: koszty administracji 1330077 (22,10%), koszty utrzymania majątku miejskiego 25864 (4,30%), komunikacja 32000 (5,31%), utrzymanie porządku w mieście 65128 (10,82%), opieka społeczna 58566 (9,73), szkolnictwo i oświata 50950 (8,46%), cele kulturalne i sportowe 1050 (0,18%), bezpieczeństwo publiczne 24306 (4,04%), wydatki nieprzewidziane 4000 (0,66%), wydatki nadzwyczajne: pożyczki, zapomogi i wydatki jednorazowe 12500 (2,08%), zakup nieruchomości 7500 (1,24%), inwestycje 165085 (37,43%).
W poszczególnych latach podawano „wyjaśnienia i wyliczenia do budżetu”, czyli skąd płynęły dochody i na jakie wydatki je przeznaczano. Oto przykład z 1925 r. Dział A. D o c h o d y z w y c z a j n e: I. Dochody z własnego majątku: czynsz z 38 placów, czynsz z kino-teatru Mirage, dzierżawa kiosku na Placu Pocztowym, dzierżawa budki na Starym rynku, dzierżawa słupów ogłoszeniowych, dzierżawa placów miejskich, dzierżawa 19 jatek, dzierżawa rybołówstwa, dochód z paśników Pulwy, dochód z parków i ogrodów miejskich. II. Czysty zysk z przedsiębiorstw miejskich: z elektrowni, z rzeźni, z gospodarstwa rolnego. III. Zapomogi ze strony państwa: subwencja na utrzymanie schroniska św. Józefa, zapomoga na utrzymanie szkoły dla terminatorów rzemieślniczych. IV. Dochody do podatków państwowych: dodatek do państwowego podatku od gruntów, dodatki do państwowych podatków od przemysłu i handlu, ½% od sumy obrotu, 25% od ceny świadectw przemysłowych, dodatki od państwowych podatków od poszycia, zużycia względem produkcji, dodatki do opłat państwowych od patentów na wyrób i sprzedaż trunków, przetworów wódczanych i spirytusowych. V. Samodzielne podatki: podatek od placów budowlanych i od gruntów o charakterze budowlanym, podatek od nieruchomości, podatek od lokali, podatek od zbytku mieszkaniowego, podatek od mieszkań w hotelach, pensjonatach i pokojach umeblowanych; podatek doładunków kolejowych, podatek od umów o przeniesienie nieruchomości, podatek od zaprotestowania weksli, podatek od spadków i darowizn, podatek od publicznych zabaw, widowisk i rozrywek, podatek od posiadania przedmiotów zbytku, podatek od psów, podatek od osób utrzymujących służbę domową, podatek od plakatów, szyldów i anonsów. VI. Udział w podatkach państwowych: 30 % państwowego podatku dochodowego. VII. Opłaty: za czynności biura adresowo-meldunkowego, za czynności urzędu rozjemczego do spraw najmu lokali, za czynności urzędu stanu cywilnego wyznań niechrześcijańskich, za czynności komisji techniczno-sanitarnych, inne opłaty kancelaryjne, za czynności sekwestratorów, za dezynfekcję, za korzystanie z karetki do przewożenia chorych, opłaty z targowiska dla zwierząt, opłaty z targowiska na Starym rynku, z łazienek rzecznych, opłaty za wodę, opłaty rogatkowe, specjalne opłaty drogowe. VIII. Zwroty: zwrot opłaconych kosztów kuracyjnych, zwrot kosztów opieki nad ubogimi, którzy nie nabyli prawa do trwałej opieki w m. Łomży, częściowy zwrot zaliczki udzielonej S. Brzozie na budowę łaźni ludowej, zwrot kosztów wymiaru i poboru państwowego podatku od nieruchomości. IX. Kary: za przekroczenia podatkowe, za opóźnienie przy opłacaniu podatków miejskich, inne kary. X. Dochody nieprzewidziane: różne wpływy na rzecz Opieki Społecznej, inne wpływy nieprzewidziane. Dział B. D o c h o d y n a d z w y c z a j n e. XI. Pożyczki, darowizny, zapisy i wpływy jednorazowe: 50% ze skarbu państwa na budowę szkół powszechnych, od wydziału powiatowego w Łomży połowa kosztów na brukowanie ulicy Nowogrodzkiej; dalej w protokole wymieniono sześćdziesiąt punktów i a przy każdym z nich odpowiednie sumy.
Dział A. W y d a t k i z w y c z a j n e. I. Koszty administracji: wydatki osobowe – pensje personelu, 5% dopłata do kasy przezorności, wynagrodzenie specjalne za bardziej intensywną pracę i większość wymaganych zajęć, diety i koszty podróży urzędników i członków magistratu, pomoc lekarska dla pracowników miejskich, opłaty szkolne za dzieci pracowników miejskich, koszty ściągania podatków; wydatki rzeczowe – utrzymanie gmachów przeznaczonych na potrzeby administracji, podatki państwowe i składka ubezpieczeniowa od nieruchomości miejskich, remont lokalu biura magistratu, opał i światło, utrzymanie czystości, zakup i remont mebli i rzeczy biurowych, materiały piśmienne i druki, pisma i książki, porto oraz depesze i rozmowy telefoniczne, utrzymanie telefonów, składka do związku Miast Polskich, porady prawne i koszta prowadzenia spraw sądowych, przeprowadzenie wyborów do rady miejskiej, konie do wyjazdów w sprawach miejskich. II. Koszty utrzymania majątku miejskiego: państwowy podatek z gruntów miejskich, uregulowanie hipotek nieruchomości miejskich, utrzymanie targowiska dla zwierząt, remont jatek, utrzymanie parków i skwerów. III. Komunikacja: utrzymanie dróg bitych, bruki i aleje, mostki i poręcze, udział miasta na remont drogi jednaczewskiej. IV. Utrzymanie porządku w mieście: oświetlenie ulic i placów, oczyszczanie miasta, remont i utrzymanie w porządku kanałów, utrzymanie zegarów miejskich. V. Zdrowotność: i szpitalnictwo: utrzymanie szpitala św. Wojciecha dla wenerycznych chorych, utrzymanie szpitala św. Rocha dla zakaźnych chorych, utrzymanie karetki do przewożenia chorych, leczenie chorych w szpitalach św. Ducha, Żydowskim, w szpitalach pozamiejskich i w zakładach dla umysłowo chorych, ambulatoria miejskie – ambulatorium okulistyczne, ambulatorium ogólne, przychodnia przeciwgruźlicza, walka z chorobami zakaźnymi – koszty dezynfekcji, szczepienia ochronne, utrzymanie miejsca zakopywania zwierząt, higiena ludowa – zaopatrzenie miasta w wodę, konserwacja łazienek rzecznych, zaliczka na budowę łaźni ludowej, zabezpieczenie miejsc przeznaczonych do kąpieli i do pławienia koni w rzece Narwi, konserwacja mostu do prania bielizny w rzece Narwi, pomoc akuszeryjna. VI. Opieka społeczna: zwrot kosztów instytucjom Opieki Społecznej oraz związkom komunalnym poniesionych na opiekę nad starcami i dziećmi przynależnymi do miasta Łomży, utrzymanie Schroniska św. Józefa, utrzymanie przytułku dla starców i noclegowego w gmachu starego więzienia, higieniczno-lekarska opieka nad dziećmi – kropla mleka, kolonie letnie, subsydia dla instytucji dobroczynnych, obiady dla biednych, zapomoga dla rodziny Gibasa poległego podczas rozbrajania Niemców, pomoc doraźna dla wyjątkowej nędzy, wydatki pogrzebowe. VII. Szkolnictwo i oświata: szkolnictwo zawodowe – zapomogi dla szkół zawodowych i niezamożnych uczniów tychże szkół, utrzymanie szkoły dokształcającej dla terminatorów rzemieślniczych, szkolnictwo powszechne – wydatki na szkoły miejskie, oświata pozaszkolna – prowadzenie kursów dla analfabetów, subsydia do kasy im. Mianowskiego, różne zapomogi. VIII. Cele kulturalne i sportowe: na fundusz na założenie miejskiej biblioteki Trzeciego Maja, nagrody dla towarzystw sportowych, zapomogi różnym instytucjom kulturalno-oświatowym. XI. Bezpieczeństwo publiczne: udział w kosztach utrzymania policji państwowej, utrzymanie aresztu, pożarnictwo – utrzymanie dozorcy remizy starzy pożarnej, utrzymanie gmachu remizy, urządzenie połączenia telefonicznego, opał i światło, narzędzia pożarnicze, konie, premie dla strażaków, woziwodów i furmanów za rychłe stawianie do pożaru, kursy pożarnicze, i zjazdy, składka Wojewódzkiego Związku Pożarniczego. X. Wydatki nieprzewidziane: do dyspozycji rady miejskiej, do dyspozycji magistratu. Dział B. W y d a t k i n a d z w y c z a j n e. XI. Pożyczki, zapomogi i wydatki jednorazowe: subsydium dla wojewódzkiego komitetu popierania badań torfowych i hydrologicznych Państwowego Instytutu Geologicznego, wymiary miasta, budowa pomnika synom ziemi łomżyńskiej poległym w obronie ojczyzny. XII. Zakup nieruchomości: kupno nieruchomości od Lewjusza. XIII. Inwestycje: brukowanie nowych ulic, budowa dwóch studzien artezyjskich, budowa dwóch ustępów publicznych, budowa szkół powszechnych, na fundusz inwestycyjnych do dyspozycji rady miejskiej; wymieniono następnie pięćdziesiąt cztery punkty i przy każdym odpowiednie sumy wydatków.
Tak było w 1925 r. A oto jeszcze zestawienia samych wydatków z kilku kolejnych lat. W 1 9 2 7 r.: administracja ogólna 162234 zł (co stanowiło 15,84% do ogólnej sumy wydatków), majątek komunalny 174620 (17,05%), przedsiębiorstwa komunalne 33708 (3,29%), spłata długów 112778 (11,01%), drogi i place publiczne 120217 (11,75%), pomiary i plany rozbudowy miasta 2180 (0,21%), oświata 166177 (16,23%), kultura i sztuka 3949 (0,39%), zdrowie publiczne 89935 (8,78%), opieka społeczna 112220 (10,96%), poprawianie rolnictwa 415 (0,04%), popieranie handlu i przemysłu 3903 (0,38%),bezpieczeństwo publiczne 39990 (3,91%), różne 1611 (),16%). W 1 9 3 0 r. wydatki: administracja ogólna 18837 zł (13,89%), majątek komunalny 164878 (12,15%), przedsiębiorstwa 114000 (8,42%), spłata długów 108275 (7,98%), drogi i place publiczne 59364 (4,37%), pomiary i plany rozbudowy 25000 (1,84%), oświata 263367 (19,41%), kultura i sztuka 8950 (0,66%), zdrowie publiczne 154154 (11,36%), opieka społeczna 190423 (14,04%), popieranie rolnictwa 1733 (0,12%), popieranie przemysłu i handlu13640 (1,01%), bezpieczeństwo publiczne 54055 (3,98%), różne 10480 (0,77%). W 1 9 3 7 r. wydatki zwyczajne: zarząd ogólny 110282 (nie podawano procentów), majątek komunalny 9159, przedsiębiorstwa komunalne 12222, spłata długów 41421, drogi i place publiczne 17475, pomiary i plany rozbudowy miasta 2030, oświata 69359, kultura i sztuka 1139, zdrowi publiczne 57186, opieka społeczna 50040, popieranie przemysłu i handlu 1600, bezpieczeństwo publiczne 26761, różne 18402; wydatki nadzwyczajne: przedsiębiorstwa komunalne 152221, drogi i place publiczne 43020, zdrowie publiczne 689, opieka społeczna 26365, różne 80587, pokrycie niedoboru budżetowego z lat ubiegłych 135978 zł. W budżecie na 1 9 3 9/ 4 0 r. zostaną wymienione dochody i wydatki. Dochody zwyczajne: majątek komunalny 34022 zł (nie podawano procentów), przedsiębiorstwa komunalne 171629, subwencje i dotacje 40060, zwroty 28548oplaty administracyjne 15901, opłaty za korzystanie z zakładów i urządzeń komunalnych 7156, udział w podatkach państwowych 136000, dodatki do podatków państwowych 89851, podatki samoistne 31503, różne 1504; dochody nadzwyczajne: ze sprzedaży majątku 28932, subwencje i dotacje 30000, pożyczki 136000, podatki inwestycyjne 18000. Wydatki: zarząd ogólny 131544, majątek komunalny 13771, przedsiębiorstwa komunalne 131000, spłata długów 58867, drogi i place publiczne 46131, pomiary i plany rozbudowy miasta 21000, oświata 131007, kultura i sztuka 2150, zdrowie publiczne 91975, opieka społeczna 77289, popieranie przemysłu i handlu 6158, bezpieczeństwo publiczne 27664, różne 30550. Rosły więc dochody, a z nimi wydatki. Największe wpływy pochodziły z podatków państwowych i dodatków do podatków państwowych, największe rozchody przeznaczano na zarząd ogólny miasta, oświatę, zdrowie publiczne i opiekę społeczną79.
3. Po 1945 r.
Po wojnie zarząd miejski ocenił straty materialne. Miasto Łomża zostało zniszczone „w osiemdziesięciu procentach”, szczególnie dotknęło to budynki w śródmieściu. Wyliczono także inne zniszczenia: odlewnia żelaza, fabryka waty, fabryka narzędzi rolniczych, browar, 55 zakładów rzemieślniczych, 48 sklepów i placówek handlowych, przedsiębiorstwa miejskie takie jak elektrownia, wodociągi, kanalizacja, rzeźnia. Dom żołnierza był zniszczony w 70%, koszary 33 pułku piechoty budynki 70%, a budynki ośrodka saperów 100 %, w sądzie okręgowym były zniszczone budynki 100%, państwowe gimnazjum ogólnokształcące 50%, stacja kolejowa budynki i rozdzielnia 100%, kościół pojezuicki 100%, ratusz 50%, szkoła na Rybakach 70%, hale targowe 50%, budynek rzeźni miejskiej 50%, budynek ochotniczej straży pożarnej 25%, dom dziecka na ul. Senatorskiej 50%, budynki wydziału powiatowego na Placu Pocztowym i budynek przy ul. Wiejskiej 100%, szkoła rzemiosła na rybakach 100%, synagoga 100 %. Planując budżet na 1948 r. zarząd miejski ocenił zniszczenia wojenne Łomży „prawie na siedemdziesiąt procent”, w tym stosunku uległy zniszczeniu budynki i przedsiębiorstwa miejskie, które z braku pieniędzy nie mogły być odbudowane, również budynki prywatne były odbudowywane w bardzo powolnym tempie. Pisano dalej, że w pierwszym rzędzie należałoby dokonać kapitalnego remontu wodociągów i kanalizacji oraz odbudować szkolę powszechną, hale targowe i gmach zarządu miejskiego80.
W czerwcu 1945 r. stwierdzono, że zadłużenie miasta było katastrofalne i wynosiło 338482 tys. zł. Na pokrycie zadłużeń Konieczna była natychmiastowa pomoc w postaci dotacji, gdyż w przeciwnym razie zarząd miasta zmuszony byłby przerwać wszystkie rozpoczęte prace. Budżet za 1946 r. został zamknięty deficytem 922899 zł. Na 1948 r. przewidziano dochód w wysokości 25816084 zł, na 1963 r. – 15361080 zł, na 1983 r. – 504958800 zł, na 1990 r. – 46734431000 zł, na 1993 r. – 84805275 zł (w latach 1945-2000 pieniądze miały rożną wartość). Oto przykładowo i wydatki z 1993 r.: rolnictwo 41000 zł (0,05%), gospodarka komunalna 6145000 (7,3%), gospodarka mieszkaniowa i niematerialne usługi komunalne 3210000 (3,8%), oświata i wychowanie 11851000 (14%), kultura i sztuka 1625000 (1,9%), ochrona zdrowia 582110 (0,7%), opieka społeczna 16321000 (19,2%), kultura fizyczna 785000 (0,9%), turystyka i wypoczynek 20000 (0,02%), różna działalność 100000 (0,13%), administracja państwowa i samorządowa 13267000 (15,6%), dotacje 880000 (10,4%), rezerwa budżetowa 1 5000320 (1,8%), wydatki inwestycyjne 20557845 zł (24,2%)81.
Własnością miasta była rzeźnia. Budynki rzeźni zostały częściowo uszkodzone w czasie wojny i po ich naprawie wznowiono tam pracę. W 1961 r. dokonano uboju: koni 20, krów 1135, cieląt 668, buhajów 351, jałówek 32, owiec 80, trzody chlewnej 11707 sztuk. W pięć lat potem: krów – 452, jałówek -452, buhajów – 26, cieląt – 97, owiec – 1, trzody chlewnej – 6826 sztuk82.
Do miasta należał także hotel miejski. W 1948 r. zwrócono się do wojewody białostockiego o środki na budowę hotelu w Łomży, gdyż miasto go nie posiadało, co powodowało duże trudności i niewygody dla osób przyjeżdżających. W marcu 1949 r. burmistrz Bauer proponował radzie miejskiej, aby zrezygnować z budynku po Hotelu Europejskim i urządzić hotel miejski na ul. Wiejskiej w domu po zmarłym właścicielu Wronie. Po przebudowie domu uzyskano 24 pokoje gościnne. W 1964 r. stwierdzono, że hotel jest zbyt mały, zawierano umowy z prywatnymi osobami, by pomieścić wszystkich zgłaszających się w celu skorzystania z usług hotelowych. W 1973 r. radni zobowiązali miejskie przedsiębiorstwo gospodarki komunalnej i mieszkaniowej w Łomży do przekazania z dniem 1 stycznia następnego roku hotelu komunalnego przy ul. Wiejskiej dla ogólnokrajowej spółdzielni turystycznej „Gromada”. W tymże 1973 r. oddano do użytku Hotel „Polonez” 83.
V. Oświetlenie
W gubernialnej Łomży starano się rozwiązać trudną kwestię oświetlenia miasta. Nie wystarczało 150 przestarzałych lamp naftowych, ulice spowijał mrok. W 1898 r. powołano komisję, która miała przeanalizować warunki umów na oświetlenie Łomży. Na środku Starego Rynku zamontowano na próbę latarnię naftową systemu „Gałkina” o mocy 960 świec. Stopniowo instalowano następne latarnie, zaczęto nawet mówić o oświetleniu elektrycznym. Nowy kontrakt z 1910 r. przewidywał oświetlenie miasta przez 63 latarnie. W marcu 1914 r. , gdy przygotowywano ostatni już kontrakt dzierżawczy, stało w Tomzy 74 lampy „Gałkina” i 4 zwykłe, wszystkie opalane naftą. Elektrownię zbudowano dopiero w okresie I wojny światowej84.
W styczniu 1945 r. Niemcy przed opuszczeniem Łomży wywieźli prawie wszystkie urządzenia elektrowni miejskiej, resztę instalacji wraz z budynkiem zniszczyli przez wysadzenie w powietrze. Ten sam los spotkał stację pomp. Według posiadanych informacji część wywiezionych urządzeń miała się znajdować w Instenburgu w Prusach Wschodnich. W celu przewiezienia tych urządzeń delegowany został do Instenburga kierownik elektrowni z paroma pracownikami. Po zbadaniu na miejscu stwierdzono, że niektóre silniki istotnie były w tym mieście, lecz wywiezione zostały nie wiadomo przez kogo i dokąd. W maju 1945 r. przystąpiono do uruchomienia silnika Diesla w byłej fabryce waty. W październiku tego roku przynajmniej niektóre urzędy i szkoły otrzymamy oświetlenie. Dnia 9 marca 1946 r. została ponownie uruchomiona elektrownia miejska. W lipcu 1947 r. podano, że światło było zasadniczo od godziny 2030 do godziny 100, w marcu następnego roku przedłużono oświetlenie do godziny 200, do czasu odejścia pociągu ze stacji w Łomży85.
Źródła:
74 B. Wojciechowski, Ignacy Przyjemski, Olsztyn 2004, s. 5, 57, 140.
75 D. Godlewska, Łomża, s. 73-78, 100, 108.
76 A. Dobroński, Łomża, s. 29.
77 A. Dobroński, Łomża, s. 31.
78 Wspólna Praca 25 08 1917.
79 ArPł, Akta miasta Łomży, sygn. 2 k. 15; sygn. 4 k. 36; sygn. 6 k. 33; sygn. 7 k. 68, 118; sygn. 10 k. 82; sygn. 11 k. 48; sygn. 12 k. 115. Por. H. Mejer, Stan gospodarczy powiatu łomżyńskiego oraz środki jego podniesienia, Łomża 1934.
80 ArPł, Zarząd Miejski w Łomży 1945-1950, sygn. 2 k. 13, 28, sygn. 45 k. 3. Zarząd Miejski w Łomży 1947, sygn. 21 k. 1-6. W marcu 11951 r. miejska rada narodowa po raz pierwszy odbyła swe narady w Sali ratusza. ArPł, Zarząd Miejski w Łomży 1945-1950, sygn. 2 k. 13, 20, 28. Powiatowa rada Narodowa w Łomży 1944-1950, sygn. 2 k. 20, 45. Prezydium Miejskiej rady Narodowej w Łomży 1950-1975, sygn. 1 Łomża 01 12 1951.
81 W. Jemielity, Łomża 1945, s. 75.
82 ArPł, Prez. MRN, sygn. 9 k. 43. Wydział Powiatowy, sygn. 33 k. 58, 71. Z. Piechociński, Wczoraj, dziś i jutro PPS im. A. Zawadzkiego, Ziemia Łomżyńska, t. 2, Łomża 1986, s. 49 – 52.
83 ArPł, Wydział Powiatowy, sygn. 28 k. 1, 9. Zarząd Miejski, sygn. 13 k. 75, 77. Prez. MRN, sygn. 11 k. 348. Rada Narodowa, sygn. 27 k. 299.
84 A. Dobroński, Łomża, s. 34.
85 W. Jemielity, Łomża 1945, s. 74.
3 comments
Drobiazgowe wpisy, dobra tematyka
Jest tu przedrukowana cała książka ks. prof. Witolda Jemielitego, Dzieje Łomży. Tysiącletnie, dlatego tak drobiazgowe wpisy
Strona świadczy o interesujących wydarzeniach, zachęcam do dyskusji Imprezy Integracyjne Gliwice