Rozdział XII. BEZPIECZEŃSTWO

1. Wojsko

Po powstaniu listopadowym wojsko rosyjskie stacjonowało w Łomży do 1833 r., kończąc swój pobyt wielką paradą wojskową 27 sierpnia tego roku. Pozostawiono tutaj na stałe garnizon wojskowy: sztab brygady, sztab pułku piechoty, batalion piechoty, sotnię kozaków, komendy inwalidów i żandarmerię²⁹⁰ . Gubernia łomżyńska, powstała w 1866 r., wchodziła w skład Warszawskiego Okręgu Wojskowego. W końcu lat sześćdziesiątych w Łomży stał sztab 10 Małorosyjskiego Pułku Grenadierów (bataliony stacjonowały w Tykocinie, Stawiskach, Nowogrodzie). Zasadnicze zmiany nastąpiły w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, kiedy to zaostrzeniu uległy stosunki rosyjsko-niemieckie. Do Łomży w miejsce grenadierów przesunięto sztab 4 Dywizji Piechoty, dowództwo jej 1. Brygady i 14 Ołaniecki Pułk Piechoty oraz analogicznie sztab 6 Dywizji Kawalerii, dowództwo jej 1. Brygady i 17 Wołyński Pułk Dragonów (przemianowany na 6 Wołyński Pułk Ułanów), którego szwadrony stacjonowały także w Wiźnie, Sławcu, Kupiskach. Na początku lat dziewięćdziesiątych do Łomży przybył jeszcze 13 Białozierski Pułk Piechoty z 4 Dywizji Piechoty. Według danych spisu 1897 r. kwaterowało w Łomży niemal siedem tysięcy wojskowych, czyli więcej niż co czwarta osoba przebywająca wówczas w mieście nosiła mundur armii carskiej. W następnych latach ubyło w Łomży sztabowców, ale za to przybył 3. Dywizjon 4 Brygady Artylerii Polowej i dopiero po 1910 r. wycofano z miasta na krótko pułk ułanów. Wojsko, poza kadrą oficerów i podoficerów zawodowych wyższych stopni oraz ich rodzinami, w minimalnym stopniu uczestniczyło na co dzień w życiu miasta. Ogromna większość żołnierzy służby czynnej i kadry zawodowej przybywała do Łomży z odległych guberni Cesarstwa Rosyjskiego. Z woli sztabowców carskich stała się Łomża twierdzą, jednym z punktów ufortyfikowanych na linii od Kowna przez Grodno, Osowiec, Ostrołękę, Różan, Pułtusk, Serock i Zegrze.

W 1889 r. usypano dwie reduty ziemne na lewym brzegu Narwi, a od 1902 r. (1896 r.?) wznoszono trzy forty na prawym brzegu w odległości 1,5 km od przeprawy. Całość wzmocniono elementami betonowymi i połączono wałem ziemnym z fosą. Dalszą rozbudowę przerwano w 1909 r., ale w trzy lata później znów ruszyły tu prace z udziałem wojska i robotników cywilnych. Twierdza przejściowo miała obsadę w sile batalionu artylerii wałowej (trzy kompanie) i pododdziałów wyznaczonych z miejscowego garnizonu²⁹¹.

W 1889 r. rozpoczęto w Łomży budowę kompleksu koszarowego, lokując go przy Szosie Sniadowskiej. Wykonawstwa podjęli się przedsiębiorcy żydowscy, realizując typowe obiekty dla pomieszczenia pododdziałów, sztabów, także stajnie, magazyny, kasyna, lazarety, budynki mieszkalne dla rodzin. Czer­wone ściany koszarowe stały się odtąd charakterystycznym elementem zabu­dowy miejskiej. Nawet jednak po wzniesieniu tego kompleksu część wojsk przebywała w wynajętych pomieszczeniach w kilku punktach Łomży.

Budynki przetrwały pierwszą wojnę światową i nadal służyły swemu przeznaczeniu. W okresie międzywojennym przebywał tutaj 33 Pułk Piechoty. Podczas drugiej wojny światowej budynki 33 pułku piechoty zostały zniszczone w 70%, a budynki ośrodka saperów w 100%. W 1948 r. radni miasta Łomży zamierzali przystosować budynki pokoszarowe do celów fabrycznych, tym bardziej, że znajdowały się one w odległości 100 m od kolei i do tych obiektów dochodziła sieć wodociągowa. W rok potem burmistrz miasta Łomży wnioskował, aby wyremontować jeden z budynków po koszarach, umieścić tam biura i mieszkania dla pracowników wojskowych oraz oddziały wojsk przebywających w Łomży. Na to jednak była potrzebna zgoda ministerstwa obrony narodowej, które odwlekało przydzielenie budynków pod zarząd miejski. W odniesieniu do tych budynków ministerstwo miało własne plany²⁹².

Sytuacja przejściowa trwała kilka lat. Zarządzeniem Organizacyjnym z 29 stycznia 1953 r. Dowódca Okręgu Wojskowego utworzył w Łomży 33 Szkolny Batalion Młodszych Specjalistów Remontu Traktorów z numerem Jednostki Wojskowej 5523; pierwszym dowódcą został ppłk Witold Szymański. Jednostka otrzymała zadanie przejęcia obiektów koszarowych i skompletowania potrzebnego sprzętu. Następnie przystąpiono do szkolenia żołnierzy, którzy mieli remontować traktory należące do armii. Dnia 19 kwietnia 1957 r. nazwę jednostki zmieniono na 33 Batalion Szkolny Naprawy Traktorów z utrzymaniem numeru 5523; obowiązki dowódcy przejął mjr Miron Grzelak. W batalionie szkolono mechaników sprzętu ciężkiego. Następnej zmiany nazwy jednostki dokonano 22 sierpnia 1961 r. tworząc 33 Szkolny Batalion Ciągników Gąsienicowych z dowódcą Zdzisławem Gałązką; zachowano numer jednostki 5523. Dnia 15 lutego 1971 r. pod szyldem Jednostki Wojskowej 5523 powstał 33 Ośrodek Szkolenia Specjalistów Samochodowych z dowódcą mjr Anatolem Jastrzębskim. Na podstawie zmian w nazwach batalionu, w których występują słowa: traktory, ciągniki i samochody widać zachodzące zmiany w wyposażeniu wojska w pojazdy. Zawsze jednak w nazwach występował numer batalionu „33″, jakby nawiązanie do 33 pułku piechoty z okresu międzywojennego. Dnia 1 stycznia 1973 r. nastąpiła kolejna zmiana pod tym samym numerem 5523 Jednostki Wojskowej. Wówczas powstały 107 Okręgowe Warsztaty Remontu Konserwacyjnego Pojazdów Kołowych usytuowane w strukturze Warszawskiego Okręgu Wojskowego; pierwszym dowódcą był Anatol Jastrzębski. Jednostka przetrwała do 1996 r., specjalizując się jako jedyna w okręgu w naprawie sprzętu kołowego. Przewinęły się tutaj tysiące pojazdów wojskowych, prowadzono też usługi dla miejscowej ludności.

Dnia 1 lipca 1996 r. na miejsce Jednostki Wojskowej 5523 utworzone zostały Rejonowe Warsztaty Techniczne, podporządkowane dowódcy 1 Dywizji Zmechanizowanej; kierownikiem Warsztatów został ppłk Tadeusz Warec. W nazwie nie użyto już słowa jednost­ka wojskowa, był nie dowódca, lecz kierownik, nie występowały etaty żołnie­rzy służby zasadniczej. Faktycznie była to nadal jednostka wojskowa, gdyż na etacie w warsztatach pracowała wojskowa kadra zawodowa oraz zajmowano się sprzętem wojskowym i uzbrojeniem. Dnia 1 stycznia 2002 r. w miejsce 15 Rejonowych Warsztatów Technicznych sformowany został 1 Batalion Re­montowy działający w strukturze 1 Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej; dowództwo batalionu objął ppłk Ludwik Zalewski. Batalion otrzymał numer Jednostki Wojskowej 1511. Jednostka ta ma charakter techniczny, remontowy. Tworzą ją żołnierze zawodowi, żołnierze służby zasadniczej i pracownicy woj­ska.

Od 1953 r. w skład batalionu wchodził Garnizonowy Węzeł Łączności, który w 1965 r. wyodrębnił się z batalionu zostając instytucją wojskową. Jego zadaniem było zapewnienie łączności w Garnizonie Łomża i Zambrów oraz łączności tych garnizonów w sieci garnizonów Wojska Polskiego. W 1953 r. powstała Wojskowa Administracja Koszar do prowadzenia gospodarki garni­zonu w zakresie konserwacji, napraw i remontu infrastruktury wojskowej. W 1977 r. utworzono Pracownię Psychologiczną Pomorskiego Okręgu Woj­skowego, w której prowadzono badania poborowych, kandydatów do szkół wojskowych i kierowców. W 1984 r. powołano Wojskowy Ośrodek Kultury z zadaniem organizowania działalności kulturalnej, oświatowej i rekreacyjnej w środowisku wojskowym. Od 1989 r. ośrodek prowadzi działalność również wśród ludności cywilnej²⁹³.

2. Areszt śledczy i więzienie

Według lustracji z 1564 r. na środku rynku stał murowany ratusz. Całe piętro tego gmachu zajmowała wielka sala, pod którą mieścił się areszt policyjny, „turma łomżyńska” i izba tortur. Do ratusza dotykała piętrowa wieża, w której osadzano więźniów. Ratusz uległ zniszczeniu już w połowie XVII wieku²⁹⁴. W 1823 r. przekazano do użytku nowy ratusz i w dwa lata potem obok niego wybudowano więzienie miejskie (do tej pory mieściło się ono w starym ratuszu, który rozebrano w 1825 r.). W końcu XIX wieku ministerstwo sprawiedliwości zaakceptowało wzniesienie nowych gmachów na areszt śledczy.

Wybrano lokalizację w pobliżu więzienia, brakowało jednak funduszów, a przewidywano również trudności z wykupem placu. W 1903 r. wstrzymano w ogóle te starania, czekając na zakończenie podobnej instytucji w Ostrołęce, co nastąpiło w 1909 r. Sporządzony w tym roku raport zawierał niemal krytyczne uwagi o stanie aresztu w Łomży, mieszczącego się „kątem” przy magistracie. Panowały w nim wilgoć, ciemności, dokuczliwa ciasnota, bo w czterech celach dla mężczyzn przebywało i po 90 osób, to jest niemal dwukrotnie więcej niż przewidywały normy. Część osób zatrzymanych musiała spać na podłodze, nie funkcjonowały oddzielnie kuchnia i izba przyjęć, a z konieczności recydywistów lokowano razem z osobami sprowadzonymi tu po raz pierwszy. W dodatku magistrat chciał jak najszybciej odzyskać pomieszczenia. Nic nie wiadomo o przełamaniu impasu w tej sprawie²⁹⁵.

W 1839 r. zbudowano nowe więzienie przy ul. Wiejskiej, do którego w 1883 r. dostawiono skrzydło z przeznaczeniem dla kobiet. Gdy w 1901 r. więźniów przeniesiono do innych pomieszczeń, budynek przy ul. Wiejskiej służył do przetrzymywania aresztowanych osób, ponadto mieszkało tam wiele biedszów, a przewidywano również trudności z wykupem placu. W 1903 r. wstrzymano w ogóle te starania, czekając na zakończenie podobnej instytucji w Ostrołęce, co nastąpiło w 1909 r. Sporządzony w tym roku raport zawierał niemal krytyczne uwagi o stanie aresztu w Łomży, mieszczącego się „kątem” przy magistracie. Panowały w nim wilgoć, ciemności, dokuczliwa ciasnota, bo w czterech celach dla mężczyzn przebywało i po 90 osób, to jest niemal dwu krotnie więcej niż przewidywały normy. Część osób zatrzymanych musiała spać na podłodze, nie funkcjonowały oddzielnie kuchnia i izba przyjęć, a z konieczności recydywistów lokowano razem z osobami sprowadzonymi tu po raz pierwszy. W dodatku magistrat chciał jak najszybciej odzyskać pomieszczenia. Nic nie wiadomo o przełamaniu impasu w tej sprawie^295.

W 1839 r. zbudowano nowe więzienie przy ul. Wiejskiej, do którego w 1883 r. dostawiono skrzydło z przeznaczeniem dla kobiet. Gdy w 1901 r. więźniów przeniesiono do innych pomieszczeń, budynek przy ul. Wiejskiej służył do przetrzymywania aresztowanych osób, ponadto mieszkało tam wiele biednych rodzin robotniczych. W 1920 r. budynek został częściowo rozebrany. Dalszą rozbiórkę przeprowadzono w 1934 r. Areszt miejski przeniesiono do zakupionego budynku przy ul. Zatylnej²⁹⁶.

W kwietniu 1901 r. odbyła się uroczystość wmurowania aktu erekcyjnego pod nowy zespół więzienny zaprojektowany przez Feliksa Nowickiego. Tempo prac było tak szybkie, że już w listopadzie następnego roku obiekt oddano do użytku. Łomża otrzymała więzienie karno-śledcze dla 450 osób z zapleczem gospodarczym, stacją pomp, ogrzewaniem parowym, biurami, kaplicami, szpitalem, salami do pracy. Kompleks więzienny składał się z kilku budynków murowanych, dwu- i trzypiętrowych. Teren więzienia obejmował ponad 4000 m² i otoczony był grubym wysokim ceglanym murem ze strażnicami.

W budynkach znajdowało się: dwieście trzydzieści cel pojedynczych dla mężczyzn, pięćdziesiąt dziewięć cel pojedynczych dla kobiet, jedenaście ogólnych sal dla 121 mężczyzn, trzy ogólne sale dla 28 kobiet, osiem karcerów dla 26 mężczyzn i dwanaście dla kobiet. Według ówczesnych ocen w więzieniu łomżyńskim panowały dobre warunki sanitarne i higieniczne, a wskaźnik śmiertelności więźniów należał do najniższych wśród tego typu zakładów na obszarze Cesarstwa Rosyjskiego. Było to również zasługą długoletnich wysiłków lekarzy Wacława Szyszko i Józefa Zaleskiego oraz felczera Chrzanowskiego. Korzystny wpływ na zdrowie więźniów wywierała praca zarobkowa przy produkcji płótna lnianego, szyciu bielizny, w warsztatach ślusarskim i kowalskim, okresowo także przy żniwach, wyrębie lasu, na terenie miasta.

Obiekt służył władzom carskim, wśród zastępców naczelnika, strażników i personelu pomocniczego przeważali jednak Polacy, a także rodowici łomżanie. W prasie łomżyńskiej ukazywały się wzmianki o więzieniu. W 1926 r. specjalnie przeznaczony nauczyciel kształcił 105 osób podzielonych na trzy grupy. W 1928 r. w związku z amnestią zwolniono około 140 więźniów, głównie politycznych. W czasie drugiej wojny światowej w murach więzienia przebywało bardzo wiele osób. Stąd były one wywożone na masowe egzekucje do Giełczyna, Pniewa, Sławna. W 1944 r. odstępujący Niemcy wysadzili budynki więzienne w powietrze, pozostał tylko dawny budynek administracyjny z bramą wjazdową (po przebudowie umieszczono w nim szkołę muzyczną) oraz dwa małe budynki pomocnicze (w jednym z nich od 1955 r. jest Archiwum Państwowe, drugi przeznaczono na mieszkania). Na pozostałym obszarze wzniesiono osiedle mieszkaniowe. Cegłę po zniszczonych obiektach spożytkowano do remontu budynków w mieście. Po 1945 r. nie było w Łomży więzienia²⁹⁷.

3. Sytuacja po 1945 r.

W kwietniu 1945 r. starosta łomżyński informował wojewodę białostockiego, że na terenie powiatu panowała anarchia. Uzbrojone oddziały grasowały bezkarnie w dzień i w nocy. Codziennie miało miejsce terroryzowanie ludności, rozbrajanie posterunków Milicji Obywatelskiej. Władze bezpieczeństwa nie mogły opanować stale pogarszającej się sytuacji. W sierpniu 1946 r. jeden z radnych łomżyńskich wnioskował o zamknięcie w Łomży kilku restauracji, w których zbierali się przeciwnicy ówczesnego rządu. W kwietniu 1947 r. starostwa stwierdził, że z chwilą wejścia w życie ustawy o amnestii stan bezpieczeństwa w powiecie łomżyńskim znacznie się poprawił, chociaż zdarzały się wypadki grabieży i inne nadużycia. Jeszcze w 1949 r. ludność obawiała się wywózki do Związku Radzieckiego²⁹⁸.

Na terenie miasta i w okolicy stacjonowały oddziały Armii Czerwonej. W 1946 r. władze powiatowe zapytały wójtów gmin, jakie mieli pretensje z tytułu świadczeń na rzecz Armii Czerwonej. Z poszczególnych gmin napłynęły odpowiedzi, że nie było strat lub nie posiadają na to dowodów. Jedynie zarząd gminy Śniadowo stwierdził, że w 1944 r. ludność dostarczyła dla Armii Czerwonej około 80 ton mięsa, 350 ton zboża, 400 ton ziemniaków i nie otrzymała za to należności. W 1945 r. komisja mieszkaniowa przeprowadziła rozmowy z kurią biskupią o wypożyczenie budynku Domu Katolickiego dla wojska sowieckiego. Pomimo odmowy przekazania budynku został on zajęty przymusowo przez wojsko. W lipcu 1945 r. starosta łomżyński informował wojewodę białostockiego, że stosunek ludności do Armii Czerwonej znacznie się pogorszył a nawet był dość wrogi ze względu na to, iż stacjonujące na terenie powiatu oddziały dopuszczały się gwałtów i rabunków na okolicznej ludności. W marcu 1947 r. starosta pisał, że stosunek miejscowej ludności do Armii Czerwonej był negatywny. Społeczeństwo powiatu miało obawy, że Armia Czerwona w przypadku konfliktów międzynarodowych może okupować Polskę a rząd radziecki może tutaj utworzyć 17 Republikę²⁹⁹.

Źródła:

^290.Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża 1794-1866, s. 200.

^291.A. Dobroński, Łomża 1866-1918, s. 14.

^292.ArPł, Powiatowa Rada Narodowa, sygn. 4 k. 6, 12, 26.

²⁹³R. Matuszewski, Wojsko Polskie w Łomży, Zeszyty Łomżyńskie, 2002 nr 3/15, s. 30. Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża 1794-1866, s. 129.

²⁹⁴A. Dobroński, Łomża 1866-1918, s. 15.

²⁹⁵A. Dobroński, Łomża 1866-1918, s. 15.

²⁹⁶.W. Jemielity, Łomża w okresie międzywojennym, s. 124.

²⁹⁷. Por. J. Gwardiak, Łomżyńskie więzienie gubernialne 1892-1917, Studia Łomżyńskie, t. 2, Łomża 1989, s. 43-62.

 ²⁹⁸. ArPł, Starostwo Powiatowe, sygn. 206 k. 4. Zarząd Miejski, sygn. 2 k. 75. Powiatowa Rada Narodo­wa, sygn. 1 k. 12, 39; sygn. 3 k. 7; sygn. 30 k. 11-47.

²⁹⁹ArPl, Starostwo Powiatowe, sygn. 6 k. 12. Powiatowa Rada Narodowa, sygn. 55 k. 3; sygn. 73 k. 1