Kółko Gimnastyczne „Leopoldyna” w Łomży
Zakaz tworzenia towarzystw gimnastycznych był łamany prze dorosłych oraz uczniów. „Czuwaj” z 1921 r. poinformował, że „… wśród młodzieży gimnazjalnej zaczęły się tworzyć tajne kółka gimnastyczne, na przykład
w Łomży w roku 1903 – 1905 istniało kółko pod nazwą „Leopoldyna”. Należało do niego około 30 chłopców, którzy zbierali się potajemnie w konspiracyjnym mieszkaniu i tam gimnastykowali się na komendę najmniej godzinę dziennie. Prawie wszyscy chłopcy tworzyli jednocześnie kółka abstynentów, pracę tę przerwały wypadki roku 1905”1. Członkami kółka byli głównie uczniowie „Państwowego Gimnazjum Męskiego”. Wynajęli przy ulicy Nowogrodzkiej
w domu Czochańskiego w podwórku pomieszczenie na salkę gimnastyczną. Zdobyli trochę przyrządów gimnastycznych, rapiery i inne przybory do fechtunku i podczas wolnych wieczorów uprawiali gimnastykę i szermierkę. Instruktorem był mężczyzna, cywil, członek „Sokoła”, którego nazwiska nie udało się ustalić. Kółko nie było zalegalizowane. W przypadku jego wykrycia groziło uczestnikom przynajmniej wydalenie ze szkoły. Popularność kółka spowodowała szerzenie się informacji o jakiejś kobiecie, „Leopoldynie” z którą jakoby zadawali się uczniowie. Taka informacja stała się przedmiotem rozważań rady pedagogicznej. Życzliwy uczniom ksiądz pastor Kacper Mikulski po tejże radzie z zatroskaną miną spytał ucznia Mieczysława Czarneckiego, uczestnika kółka: Co to za kobieta Leopoldyna, u której zbiera się młodzież? Usłyszawszy prawdę o Leopoldynie ucieszył się bardzo i ostrzegł uczniów, że ktoś donosi dyrektorowi Michałkiewiczowi o tym co dzieje się wśród uczniów. Władze zorganizowały poszukiwania kobiety o tym imieniu, okazały się one jednak nieskuteczne. Szpiega w innych okolicznościach przyłapano na podsłuchiwaniu nielegalnego zebrania uczniowskiego. Okazał się nim rosyjski Żyd Arkadij Mojsiejewicz Szachnarowicz, którego już wcześniej podejrzewano o to. Skończyło się to potężnym laniem. Po zdradzeniu się stał się on bezużyteczny dla władz. Wykryty szpieg skompromitował siebie i dyrektora. Obydwaj wyjechali z Łomży. Uczniowie jednak w obawie o konsekwencje zaprzestali działalności w kółku. Do ulubionych zajęć uczniów łomżyńskich szkół w czasie wolnym od lekcji należała gra w palanta i krokieta. Grywano na dziedzińcu szkolnym, na placu przy cmentarzu, przy ulicy Kopernika i na placyku przy klasztorze Benedyktynek. W następnych latach bardziej popularny stał się tenis ziemny. Uczniowie korzystali także z możliwości uprawiania pływania na Narwi, śmiałkowie wykonywali nawet skoki do wody z mostu z wysokości drugiego piętra. Zdarzało się, że uczestnicy tych pływań ginęli tragicznie w nurtach Narwi. Pływano w łazienkach kąpielowych Jankowskiego przy ulicy Zjazd i Rybaki, naprzeciw Kamiennych Schodków i w miejscu zwanym „Topisuką”, przy moście przy ulicy Zdrojowej oraz na całej długości rzeki w granicach miasta między spławianymi tratwami prze orylów – flisaków. Jesienią rywalizowano w walce na kasztany, których w Łomży rosło niemało. Kończyło się to guzami, często obawami o utratę wzroku na wskutek urazów. Zimą korzystano z lodowisk – ślizgawek jakie tworzyły się na sadzawce
w ogrodzie farnym, na rozlewiskach Narwi na nadrzecznych łąkach, na stawie dr. Szyszki przy ulicy Zamiejskiej, na stawie Czochańskiego przy ulicy Nowogrodzkiej i stawie Jemielitego przy ulicy Rybaki. 2
Kółko Gimnastyczne w Łomży
W drugiej połowie XIX wieku, po upadku powstania styczniowego, Galicja pełniła wiodącą rolę w rozwoju ruchu sokolego. Mirosław Ponczek poinformował, że ruch sokoli łączył „… w atrakcyjnych formach wychowanie fizyczne z patriotycznym ośrodkiem dyspozycji organizatorskiej oraz instruktażu dla polskiej młodzieży we wszystkich zaborach”3 oraz, że „emisariusze ze Lwowa, Krakowa, Stanisławowa i Tarnowa ułatwili zakładanie gniazd sokolich młodym i ambitnym działaczom rodzącego się na przełomie XIX i XX wieku ruchu sportowego, gimnastycznego, turystyki kwalifikowanej, turystyczno – krajoznawczego oraz gimnastyki leczniczej”4. Powstające pierwsze gniazda sokole w zaborze rosyjskim potrzebowały pomocy organizacyjnej szkoleniowej i o taką pomoc do druhów z Galicji się zwróciło. „Sokolstwo galicyjskie nie pozostało głuche na to wezwanie i udzieliło gniazdom zaborze rosyjskim znacznej pomocy organizacyjnej i szkoleniowej”5. Jan Snopko poinformował, że „znad Pełtwi i spod Wawelu płynęła często inspiracja i zachęta oraz konkretne wskazówki, materiały organizacyjne, czasem nawet instruktorzy”6, a „działacze sokoli przywiązywali dużą wagę do jedności ideowej i organizacyjnej, której zachowanie wymagało oczywiście kontaktów między rozbiorowych. Wzajemne kontakty utrzymywano mimo przeszkód czynionych przez władze pruskie rosyjskie. Działania tego typu nie były pozbawione znaczenia, gdyż długotrwałe rozbicie granicami państw zaborczych – mimo wielu zjawisk potwierdzających jednorodność polskiej wspólnoty narodowej – sprzyjało też narastaniu dysonansów i poczucia odrębności. Ponad rozbiorowa łączność organizacji sokolich przyczyniła się więc w jakimś stopniu do ogólnonarodowej integracji społeczeństwa w okresie niewoli. Sokoli wymieniali doświadczenia, wzory organizacyjne, wydawnictwa, podkreślali jedność narodową”7. W 1905 r. powstało w Łomży z inicjatywy emisariusza Marwega z Galicji „Kółko Gimnastyczne”. W założeniach organizatorów „Kółko” miało być zalążkiem organizacji o szerszych zadaniach8. Początkowo „Kółkiem” kierował instruktor Marweg z Galicji. Liczyło ono około 20 osób. Wśród członków „Wspólna Praca” z 1917 r. wymieniła: Bolesława Kierzyńskiego, Franciszka Prusińskiego, Mieczysława Wilhelmiego, Jakuba Wilczewskiego i Władysława Szwejcera. Początkowo korzystano z sali gimnastycznej „Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego”, ćwicząc pod kierownictwem Marwega. Jednak wioślarze, z uwagi nieprzychylność władz administracyjnych dla „Kółka”, z obawy o swoje istnienie odmówili użyczania sali. Instruktor Marweg, pochodzący z Galicji po kilku tygodniach z obawy przed represjami musiał opuścić Łomżę. Prowadzenie ćwiczeń przejął Franciszek Prusiński. Ćwiczenia kontynuowano w kilku mieszkaniach prywatnych, a później z powodu wymienionych obaw i całkowitego braku lokalu do ćwiczeń w stodole na ulicy Nadnarwiańskiej. Zimowe mrozy zmusiły młodzież do przerwania treningów. Wzorowało ono swoją działalność na Towarzystwie Gimnastycznym “Sokół”. Kółko istniało około roku9.
Towarzystwo Higieniczne w Łomży
W 1898 r. powstało „Warszawskie Towarzystwo Higieniczne. Skupiło ono działaczy higienicznych oraz stało się głównym ośrodkiem na terenie Królestwa Polskiego planującym, wykonującym i kontrolującym działania w dziedzinie higieny. Jego działania odbywały się poprzez: wyrażanie opinii, postulatów i edukowanie społeczeństwa. Wydział Higieny Wychowawczej towarzystwa skupił postępowych lekarzy, pedagogów i wszystkich tych którzy pragnęli działać dla dobra dzieci i młodzieży na polu higienicznym. Szczególnie wiele uwagi poświęcono higienie wychowawczej i szkolnej, nauczaniu higieny, higienie indywidualnej oraz zwalczaniu chorób zakaźnych. Wraz z powstaniem „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego” zaistniały lepsze warunki do ujednolicenia rozproszonych działań w dziedzinie higieny, przyczyniły się do rozpoczęcia zatrudniania lekarzy w szkołach, szczególnie w szkołach prywatnych. W 1902 r. powstały już za zgodą generał gubernatora warszawskiego oddziały „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego” w Łodzi, Lublinie i Częstochowie10.
„Wspólna Praca” z 1911 i 1913 r. poinformowała, że w 1903 r. utworzony został w Łomży oddział „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”. Przedstawiciele oddziału dr Beber i Franciszek Hryniewicz zdążyli wziąć udział w kwietniu tego roku w zjeździe higienistów w Warszawie11. Dokumenty archiwalne zawierają informację o podjęciu 21 marca 1904 r. pierwszej próby utworzenia oddziału „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego” w Łomży. Towarzystwo miało działać na podstawie statutu „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”. 66 mieszkańców Łomży podpisało prośbę o wyrażenie zgody na otwarcie w Łomży oddziału „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”. W piśmie nadmieniono, iż pracują już oddziały Towarzystwa w Lublinie, Kaliszu, Częstochowie i w Łodzi. Wśród wnioskodawców udało się odczytać nazwiska: dr. Rudolfa Bebera, lekarza Wacława Szyszko, lekarza miejskiego Chilińskiego, Franciszka Hryniewicza, Stanisława Brzozowskiego, Józefa Bebera, G. Tyszki, Marii Chlebowskiej, E. Liżewskiego, Józefa Rychtera, Ludwiki Sużyckiej, B. Wolskiego, Anny Skłodowskiej, Brunona Nowickiego, Kraszewskiej, Z. Bortnowskiej, B. Kuczewskiego, S. Grigoriewa, Władysława Banacha, A. Dardzińskiego, Tymińskiego, C. Kuberskiego, J. Nowowiejskiej, M. Piotrowskiej, S. Rożańskiej, S. Harasimowicza, Kraszewskiej – drugiej, lekarza kolneńskiego – W. Rybki, Władysława Szwejcera, Łempickiego, W. Andrzejewskiego, C. Mazurkiewicza, Marii Piotrowskiej, Jana Lutosławskiego, Stanisława Włodka, Władysław Żbikowskiego, Ignacego Niemyskiego, Teodory Jabłonowskiej, B. Trzcińskiego, Zdzitowieckiej, Marcelego Mroza, M. Krauzego, K. J. Ruseckiego, Bolesława Kierzyńskiego, A. Kowalskiego, Stanisława Kaczyńskiego, J. Kramskiego, B. Grodzkiego, Konstantego Długoborskiego, W. Niwińskiego, S. Lubomirskiej, Adolfa Galińskiego, T. Glebowa, Kłoskowskiego, Miszewskiego, lekarza – Kanclerza, Stanisława Komornickiego, F. Tymowskiego, Kazimierza Jeżewskiego, Bronikowskiego i Majewskiego. Znaczną część podpisów złożono w języku polskim12 Dnia
3 (16) czerwca 1904 r. Pomocnik Warszawskiego Generał – Gubernatora Podgorodnikow zatwierdził instrukcję dla oddziału łomżyńskiego „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego” co było równoznaczne z zalegalizowaniem działalności oddziału. Na podstawie paragrafu 3 statutu „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego” i zezwolenia Warszawskiego Generał – Gubernatora otworzono w Łomży oddział tegoż stowarzyszenia. Rzeczywista działalność łomżyńskiego oddziału zaczęła się jednak w 1905 r13. Działalnością Towarzystwa początkowo planowano objąć powiat łomżyński i kolneński, ale po przemyśleniu postanowiono rozszerzyć ją także na pozostałe sąsiednie powiaty, co też zostało usankcjonowane stosownym zapisem instrukcji dla oddziału14. Zadaniem oddziału było szerzenie wśród mieszkańców wiedzy z zakresu higieny, jak również praktyczne wdrażanie podstaw higieny w życiu codziennym w celu zmniejszenia chorób i śmiertelności. Osiągnięciu tych zadań miało służyć przekazywanie komunikatów dotyczących higieny, rozważanie problemów z dziedziny higieny na zebraniach oddziału oraz urządzenie pracowni higienicznej, założenie muzeum i urządzanie wystaw higienicznych15. Członkowie oddziału dzielili się na członków założycieli, zwyczajnych i rzeczywistych. Założycielami były osoby, które podpisały podanie o zatwierdzenie oddziału. Byli oni zobowiązani tak samo jak członkowie rzeczywiści do uiszczania corocznie ustalonej składki. Członkowie rzeczywiści byli wybierani przez zarząd w tajnym głosowaniu. Opłacali składkę roczną w kwocie 10 rubli. Członkami zwyczajnymi były osoby, które wpłaciły do kasy Oddziału niemniej niż 50 rubli jednorazowo lub 3 ruble roczni16. Członkami stowarzyszenia mogły zostać osoby obojga płci pragnące doskonalić swój rozwój. Statut nie zezwalał na przynależność uczniów z niższych i średnich zakładów naukowych. Studenci szkół wyższych mogli być członkami o ile zezwalał na to statut ich uczelni17. Osoby pragnące wstąpić do Towarzystwa musiały uzyskać rekomendację dwóch członków. Imię i nazwisko kandydata wywieszano na tydzień czasu na tablicy ogłoszeń w lokalu stowarzyszenia. Działanie to miało pozwolić na zebranie dyskretnych informacji o kandydacie, które mogły zapobiec jego przyjęciu przypadku posiadania złej opinii. Decyzja o przyjęciu lub nieprzyjęciu zapadała na ogólnym zebraniu członków podczas tajnego głosowania zwanego balotowaniem18. Zarząd Oddziału składał się z 6 – ciu członków wybranych przez Zebranie Ogólne z pomiędzy członków rzeczywistych. Oprócz wymienionych członków Zarządu stałym jego członkiem był Inspektor Gubernialny Urzędu Lekarskiego lub jeden z powiatowych lub miejskich lekarzy mianowany przez gubernatora19. Do prowadzenia korespondencji z władzami i osobami prywatnymi upoważniony był prezes zarządu. W razie jego nieobecności mógł zastąpić go wiceprezes. Całą korespondencję Towarzystwa należało prowadzić w języku rosyjskim. Wymóg stosowania jedynie języka rosyjskiego obejmował także dokumentację wewnętrzną, protokoły, dzienniki posiedzeń władz Towarzystwa, rachunkowość i sprawozdania. Drukowanie sprawozdań do ogólnego użytku członków dozwolone było także w przekładzie na język polski, pod warunkiem, ażeby przekład polski był drukowany równolegle z tekstem rosyjskim. Korespondencja z innymi prywatnymi Towarzystwami i osobami dozwolona była w języku polskim20. Kontrolę nad poprawnością realizowanej działalności, właściwym wydatkowaniem funduszy, dysponowaniem majątek sprawowała Komisja Rewizyjna. Składała się ona z 3 członków i tyluż kandydatów. Komisja zbierała się przynajmniej 1 raz w roku lub częściej jeśli była taka potrzeba21. W celu usprawnienia działalności zarząd oddziału z własnej inicjatywy lub na żądanie najmniej 20 członków miał prawo tworzenia sekcji. Do sekcji mogli należeć tylko członkowie oddziału. Członkowie oddziału, którzy na dany rok zadeklarowali udział w sekcjach wybierali ich zarząd przez tajne głosowanie z pośród siebie. Zarząd sekcji składał się z prezesa, wiceprezesa, skarbnika, sekretarza i 2 zastępców sekretarza. Sekcje prowadziły samodzielną działalność, mogły gromadzić fundusze, zobowiązane były jednak do składania zarządowi oddziału sprawozdań za ubiegły rok. Terminy zebrań sekcji były z góry ustalone na cały rok. W dniu 16 czerwca 1904 r. Pomocnik Warszawskiego Generał Gubernatora zatwierdził instrukcję dla oddziału. Dokładnie zasady działania regulował regulamin wewnętrzny oddziału, który uzupełniał tą instrukcję. Dnia 12 marca 1905 r. Ogólne Zebranie Oddziału zatwierdziło powyższy regulamin22.
W 1907 r. „Ruch” poinformował o zawiązaniu w Łomży oddziału „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”23. Dnia 12 marca 1905 r. towarzystwo rozpoczęło działalność od zatwierdzenia regulaminu organizacji wewnętrznej. W celu łatwiejszego realizowania zadań Zarząd oddziału miał prawo powoływać do życia: „sekcje, komitety, oraz za pozwoleniem władzy otwierać pracownie do badań hygienicznych, muzeum, wystawy hygieniczne, zakłady dezynfekcyjne, instytuty położnicze, szczepień ochronnych, ogródki dziecięce, ochronki, kolonje letnie, łaźnie, kąpiele dla dzieci, instytucje p. n. „Kropla mleka” itp.24. Niepowodzenia na froncie japońsko – rosyjskim oraz wydarzenia rewolucyjne wewnątrz cesarstwa zmusiły rząd do złagodzenia restrykcyjnej polityki wewnętrznej. Zaczęto wydawać zezwolenia na powstawanie narodowych stowarzyszeń gimnastycznych i sekcji związanych z taką aktywnością i ich działanie. Najpierw w łomżyńskim oddziale powołano sekcję wychowawczą, a prawie równolegle w czasie powołano sekcję higieny miasta, a 2 lata później sekcję odczytową. Sekcja higieny miasta ograniczyła się za zgodą władz w działalności do roli opiekunów sanitarnych i w tej formie istniała w następnych latach. Jej aktywność była zmienna, uzależniona od energii członków i warunków jakie uzależnione były od uzyskanych finansów i zgód władz na różne działania. W 1905 r. sekcja wychowawcza założyła na wynajętym obszernym placu przy ulicy Adamowskiej przy późniejszej siedzibie gimnazjum żeńskiego ogródek do zabaw dziecięcych. Wzorowany on był na ogrodach im. Raua w Warszawie. Ogródek prowadziła grupa pań. Na zabawy codziennie uczęszczały tłumy dzieci, przeważnie biednej ludności, która zajęta była w porze letniej pracą zarobkową poza domem i nie mogła opiekować się swoimi dziećmi. „Wspólna Praca” z 1913 r. poinformowała w polemicznej wymianie poglądów z „Głosem Łomżyńskim”, że „ani w Łomży, ani w Ostrołęce działalności gimnastycznej przy Towarzystwie Higienicznym nie było, więc nie mogło być zawieszania takiej przez władze”25 Interpretacja ta wytworzona była w czasie gdy działała cenzura rosyjska. Najprawdopodobniej chodziło o działalność gimnastyczną realizowaną w ramach „Towarzystwa Sokół”, która źle była postrzegana przez władze i redaktorowi zależało by nie utożsamiać jej w oficjalnej przestrzeni publicznej z „Towarzystwem Higienicznym”. „Wspólna Praca” z 1917 r. wydawana już za czasu okupacji niemieckiej przedstawiła informację o powstaniu, istnieniu sekcji gimnastycznej i wzajemnym popieraniu się jej z sekcją wychowawczą. Dnia 21 marca 1906 r. realizowane przez „Kółko Gimnastyczne” zadania przejęła i kontynuowała powołana w tym dniu przy „Towarzystwie Higienicznym” „Sekcja Gimnastyczna”26. W takiej formie ogródek przetrwał do jesieni 1906 r. kiedy powstało i działało w Łomży „Towarzystwo Gimnastyczne Sokół”. Zarząd „Sokoła” zawarł porozumienie z „Towarzystwem Higienicznym” dotyczące wspólnego korzystania z ogródka i lokalu zimowego przy ulicy Krótkiej w domu Iwanowskiego z którego korzystały również miejscowe szkoły. W wyniku współpracy tych sekcji 19 maja 1906 r. otworzono na placu przy ulicy Adamowskiej „Ogród Jordanowski” nazywany wówczas ogródkiem gier, zabaw i gimnastyki dziecięcej. Po zawieszeniu, a w rzeczywistości rozwiązaniu działalności „Sokoła” sekcja wychowawcza jeszcze przez rok prowadziła ogródek gier i zabaw dziecięcych. Czyniła to już w mniejszym zakresie bowiem ograniczyła organizację zajęć dla dzieci, które opłacały składkę. Sekcja wychowawcza27. „Sokół” poinformował, że otwarcie ogródka nastąpiło na wskutek starań sekcji wychowawczej28. W 1907 r. w pobliskiej Ostrołęce utworzono sekcję wychowawczą i „Ogród im. W. E. Raua” prowadzący podobną działalność. Początkowo sekcja ostrołęcka należała do łomżyńskiego oddziału, a następnie przeszła do warszawskiego oddziału29. W działalności tych ogrodów znalazła zastosowanie idea stworzona przez krakowskiego lekarza, dr. Henryka Jordana. Nawiązał on w niej do polskiej tradycji oraz wykorzystał najnowsze osiągnięcia nauki z Europy i Ameryki Północnej, poddał również analizie istniejące stosunki i potrzeby społeczne. Powstał system wychowawczy dostosowany do polskich warunków. Wzorem tych przedsięwzięć był utworzony przez dr. Henryka Jordana park w Krakowie. Otwarcia i poświęcenia łomżyńskiego ogródka dokonał ksiądz Gumowski. Przewodniczką sekcji gimnastycznej większością głosów wybrana została Leonia Górska, zastępcą dr Rudolf Beber, a sekretarzem Janina Nowowiejska. Gospodarzami wybrano panów: Haraburdę i Sineburego. Kierownikiem do spraw zabaw została Olimpia Haraburda. Za sprawy „ćwiczeń cielesnych” w sekcji gimnastycznej odpowiadał druh Bronisław Szczęsny, który przybył z Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Krakowa i Janina Nowowiejska, a później Wacław Szczęsny. Ćwiczenia uprawiało 80 osób dorosłych obojga płci. W godzinach popołudniowych od 5 tej do 7 mej w ogródku ćwiczyły nieodpłatnie dzieci i młodzież. „Sokół” z 1907 r. poinformował, że zapisywano dzieci bez względu na wyznanie30 W zajęciach popołudniowych uczestniczyło 357 dziewcząt i 282 chłopców. W tym czasie uczestnikami opiekowały się dyżurujące panie: Antonowicz, Batogowska, Grodzka, Górska, Krukowska, Karbowska, Sinebury, Staniszkis, Schleuer i Saroszewska. Oprócz tej grupy rano od godziny 10 do 12 ćwiczyła 30 osobowa grupa dzieci od której pobierano opłatę w wysokości 1 rubla miesięcznie. W czasie lata ogródek przeniesiono na ulicę Szosową, niedaleko ogrodu spacernego31. „Przegląd Łomżyński” poinformował, że „starsza młodzież w liczbie 80 osób obojga płci ćwiczyła w sekcji gimnastycznej pod kierunkiem p. Bronisława Górskiego i p. Wielowiejskiej. Później Bronisława Górskiego zastąpił Wacław Szczęsny”32. Fundusze na działanie ogródka pozyskano poprzez składki i organizację płatnych zabaw. Ze składek na zabawki i sprzęt do ćwiczeń pozyskano 65 rubli i 10 kopiejek. Zorganizowano 4 zabawy z których uzyskane pieniądze przeznaczono na funkcjonowanie ogródka. Podczas drugiej zabawy, 15 sierpnia 1906 r. odbył się pokaz gimnastyczny dzieci przygotowany przez Bronisława Górskiego, syna Leonii Górskiej. Pokaz składał się z ćwiczeń marszowych, ćwiczeń wolnych i z laskami i był najbardziej interesującym punktem programu. Dziewczęta i chłopcy ćwiczyli w jednolitych strojach. Dziewczęta ubrane były w spódnice o kolorze ciemnym i białe bluzki, chłopcy w ciemne spodnie i białe koszule. Działalność ogródka zakończono 7 października 1906 r. wraz z nastaniem chłodów jesiennych. W 1906 r. działalność towarzystwa zakończyła się pozytywnym wynikiem finansowym w wysokości 1500 rubli33.
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Łomży
Dnia 10 czerwca 1906 r. odbył się w „Łomżyńskim Towarzystwie Wioślarskim” chrzest nowych o łodzi. Nadano im znamienne nazwy: „Korona” i „Litwa”. Chrzestnymi zostali druhowie z „Warszawskiego Towarzystwa Wioslarskiego”: wiceprezes Lucjan Kobyłecki, Stanisław Lipczyński i Zygmunt Trejdosiewicz. Stanisław Lipczyński ufundował pamiątkowe żetony dla zwycięzców regat, które odbyły się w tym dniu. Lucjan Kobyłecki, 29 lipca 1906 r. został wybrany prezesem „Związku Sokolego” w Królestwie Polskim34. Kontakty z działaczami „Sokoła” w Królestwie Polskim założyciele i członkowie łomżyńskiego „Sokoła” utrzymywali poprzez udział w regatach wioślarskich w Płocku, Włocławku i w Warszawie oraz w naradach i zlotach wioślarskich w Ciechocinku, Warszawie i Włocławku. Znaczna ilość członków łomżyńskich stowarzyszeń gimnastycznych była jednocześnie członkami „Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego”35. Połączenie wyżej wymienionych zdarzeń z podjęciem starań łomżyńskich działaczy o założenie gniazda „Sokoła” w Łomży wydaje się nieprzypadkowe. Wykorzystano czasowe złagodzenie represji carskich i zgromadzeni na zebraniu 16 czerwca 1906 r. mieszkańcy Łomży napisali prośbę do gubernatora o zarejestrowanie „Towarzystwa Gimnastycznego Sokół” w Łomży. W dniu 18 czerwca 1906 r. złożyli ją wraz z dwoma egzemplarzami projektu statutu w kancelarii gubernatora. Uiścili też 4 ruble i 2 kopiejki opłaty urzędowej. Podpisy pod prośbą w języku polskim złożyli: Jakub Winnicki, Bronisław Nawojski – syn Szczepana, Stanisława Dąbrowska – córka Stanisława, Maria Piotrowska – córka Kajetana oraz Franciszek Piotrowski – syn Piotra36. „Wspólna Praca” poinformowała, że zebrani 17 lipca 1906 r. członkowie – mieszkańcy Łomży podjęli ponowną próbę zorganizowania Towarzystwa Gimnastycznego “Sokół”. Przyjęto postanowienie o założeniu stowarzyszenia „Sokół” w Łomży37. Napisano 2 prośbę w tej sprawie do gubernatora. Ponieważ „Sokół” jeszcze nie istniał użycie słowa członkowie zapewne dotyczyło członków „Towarzystwa Higienicznego” uczestniczących w działalności gimnastycznej. Bolesław Stupakowski także poinformował, o odbytym 17 lipca 1906 r. zebraniu założycielskim38. Następnego dnia przedstawiono gubernatorowi podanie o zalegalizowanie towarzystwa w Łomży. Podpisało go 15 wnioskodawców. Dnia 14 (27) sierpnia 1906 r. statut został zalegalizowany poprzez wpisanie łomżyńskiego „Sokoła” do rejestru stowarzyszeń guberni łomżyńskiej. W spisie członków założycieli, przy części nazwisk istniały dopiski składających podpisy z informacją o roli społecznej lub zawodzie. Członkami założycielami zostali: Edmund Suchcicki, Jakub Wilczewski, murarz; Władysław Szwejcer, były urzędnik; Bolesław Karwasiński, subiekt; Ignacy Niemyjski, urzędnik; Bronisław Nawojski; Maria Piotrowska, córka aptekarza; Helena Putkowska, córka lekarza; Franciszek Tuszowski; Bolesław Kierzyński, właściciel zakładu fryzjerskiego; Jan Kraszewski, były urzędnik, kamienicznik; Bolesław Giedroyć, krawiec; Aleksander Chrystowski, adwokat; Franz Gryniewicz (Franciszek Hryniewicz); Stanisława Dąbrowska, córka kamienicznika; Stanisława Dąbrowska; Bolesław Zawadzki. Jan Snopko określił pozycję społeczną założycieli jako przedstawicieli inteligencji i drobnomieszczaństwa. Wśród nich był: adwokat, kilku byłych urzędników, sprzedawca, rzemieślnicy – murarz, krawiec i właściciel domu oraz córka aptekarza, lekarza i właściciela domu39. „Sprawa Katolicka” z 1936 r. wymienia 1906 r. jako datę powstania „Sokoła” w Łomży, a jako założycieli Feliksa Śmigielskiego i R. Bielickiego40. Założyciele planowali rozpocząć zajęcia od gimnastyki, a następnie poszerzyć ofertę towarzystwa o kolarstwo, wioślarstwo, jazdę konną, łyżwiarstwo, pływanie, szermierkę, chór, orkiestrę, czytelnię i bibliotekę41.
Dnia 24 sierpnia 1906 r. dwóch członków łomżyńskiego gniazda: Michał Lutostański i Adam Chętnik ukończyli zorganizowane w Warszawie na Dynasach wakacyjne kursy nauczycielskie. Ich organizatorem był zarząd główny „Sokoła”. Otrzymali zaświadczenia z uczestnictwa w odbytych ćwiczeniach praktycznych i teoretycznych. Kurs ukończyło pięćdziesięciu pięciu druhów42 Legalna działalność „Sokoła” w Królestwie Polskim była krótkotrwała. Jeszcze w 1906 r. po upadku rewolucji gniazda sokole zostały zlikwidowane. Zmusiło to łomżyńskich organizatorów do odwołania tego przedsięwzięcia. Niektóre z gniazd jednak prowadziły nadal działalność, ale już jako aktywność tajną i pod zmienioną nazwą jako towarzystwa muzyczne, sportowe, śpiewacze itp. „Wspólna Praca” z 1917 r. poinformowała, że miejscowi działacze obawiając się, że towarzystwa sokole zostaną zlikwidowane, nie dokonali sfederowania „Kółka” ze „Związkiem Towarzystw Gimnastycznych Sokół” podobnie jak założyciele „Sokoła” im. Stanisława Staszica w Warszawie. Działalność swoją planowali prowadzić nie na podstawie centralnego statutu „Sokoła”, lecz samodzielnie na podstawie statutu zarejestrowanego przez miejscowe władze gubernialne. Jednak ukaz carski dokonujący zawieszenia a później likwidacji objął również i towarzystwa nie zrzeszone w centrali warszawskiej. Postanowieniem z 22 sierpnia 1906 r. (4 września) nr 393 Warszawski Generał Gubernator zobowiązał władze Królestwa Polskiego do niezwłocznego zamknięcia towarzystw gimnastycznych. Gubernator łomżyński zobowiązał policmajstra do natychmiastowego wykonania polecenia. Decyzję uzasadniano istnieniem stanu wojennego. Członkowie łomżyńskiego „Sokoła” zaplanowali i przygotowywali na 8 września 1906 r. otwarcie sokolni – sali gimnastycznej w domu Iwanickiego przy ulicy Krótkiej. W ostatniej chwili odwołano zapowiedzianą uroczystość i przełożono na 7 października 1906 r. Odbyła się ona już pod patronatem „Towarzystwa Higienicznego”. Działalność w sokolni realizowana była przez „Towarzystwo Higieniczne” i miejscowe szkoły, ale już nie na zasadzie współpracy „Sokoła” i „Towarzystwa Higienicznego”43. Gubernator łomżyński poinformował warszawskiego generał gubernatora pismem z 7 listopada, że „Polskie Gimnastyczne Towarzystwo Sokół” w Łomży zarejestrowano 14 sierpnia 1906 r. i mimo, że zaczęło ono funkcjonować zamknięto je na podstawie pisma okólnego Naczelnika Królestwa Polskiego nr 1641 z 20 sierpnia 1906 r. na cały okres obowiązywania stanu wojennego44. Mimo oficjalnego zamknięcia związku sokolego w Królestwie Polskim działał on nadal konspiracyjnie. Istniejące gniazda legalizowały swoją działalność pozornie jako kółka śpiewacze, sportowe, higieniczne, teatralne i inne. Przybierają one nazwy „Miłośników Muzyki”, „Piechura”, „Lutni” i nadal uprawiają ćwiczenia, prowadzą pracę wychowawczą wśród społeczeństwa polskiego, utrzymują łączność między sobą i z „Sokołem” w Galicji45. Członków „Sokoła” Polacy darzyli szacunkiem i uznaniem. Przykładem takiej postawy jest w następnych latach po rozwiązaniu „Sokoła” obniżenie wysokości składek członkowskich dla byłych członków tego stowarzyszenia tak jak i dla członków „Towarzystwa Muzycznego Lutnia” przez „Łomżyńskie Towarzystwo Wioślarskie”46.
Przypisy:
1. „Czuwaj” 1921, nr 3 z V, s. s. 2, 3; A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1914, Łomża 1993, s. 177.
2. R Ciborowski., Lata Szkolne, (w:) „Wiadomości Łomżyńskie” 1992, nr 48/50 z I – III, s. 34; M. Czarnecki, dz. cyt, s. 9; „Czuwaj” 1921, nr 3 z V, s. 2,3; Cz. Rybicki, Korzenie krzepy, /w:/ „Kontakty” 1994, nr 32 z
7 VIII, s. 6; B. Winiarski, Nad Pissą, Wissą i Narwią, Łomża 1999, s. s. 107, 114, 120 – 125, 132,189, 190.
3. M. Ponczek, dz. cyt., Powstanie …, s. 54.
4. M. Ponczek, dz. cyt., Powstanie …, s. 54.
5. J. Snopko, dz. cyt., s. 171.
6. dz. cyt., s. 169.
7. dz. cyt., s. 169.
8. A. Dobroński, dz. cyt., s. 177; F. Grochocki, Notes (rękopis w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego); B. Stupakowski, Zarys dziejów sportu w Łomży, AWF Warszawa 1972, (maszynopis pracy magisterskiej w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego), s. s. 17, 18; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
9. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 771; F. Grochocki, Notes, (rękopis w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego); „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 9 z 28 II, s. 6, 7, 8; nr 10 z III, s. s. 4, 5; B. Stupakowski, dz. cyt., s. s. 17, 18; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
10. L. Szymański, Higiena i wychowanie fizyczne w szkolnictwie ogólnokształcącym w Królestwie Polskim 1815 – 1915, w: U. Kowieska, Wybór źródeł i tekstów z historii kultury fizycznej i rehabilitacji, Wrocław 1994, s. s. 208 – 213; L. Szymański, Higiena szkolna w Królestwie Polskim w latach 1864 – 1914, w; Rozprawach Naukowych Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, t. V, Wrocław 1967, s. s. 99 – 104, 110.
11. „Wspólna Praca” 1911, nr 3 z 21 I, s. 30; 1913, nr 4 – 5 z IV –V, s. 114.
12. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, sygn. 1841.
13. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, sygn. 1841, Instrukcja dla oddziału łomżyńskiego „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”; A. Dobroński, dz. cyt., s. 37.
14. „Ruch” 1907, nr 21 – 23 z 11 XII, s. 243; „Wspólna Praca” 1913, nr 4 – 5 z IV –V, s. 114.
15. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, sygn. 1841, Instrukcja dla oddziału łomżyńskiego „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”.
16. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, sygn. 1841, Instrukcja dla oddziału łomżyńskiego „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”.
17. Archiwum Państwowe Łomża, Zespół Zarządu Policmajstra Łomżyńskiego, sygn. 300, Statut „Łomżyńskiego Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”; Archiwum Główne Akt Dawnych, Zespół Warszawskiego Generał Gubernatora, sygn.7197.
18. Archiwum Państwowe Łomża, Zespół Zarządu Policmajstra Łomżyńskiego, sygn. 300, Statut „Łomżyńskiego Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego” (balotowanie – tajne głosowanie przy pomocy czarnych i białych kul. Kandydat, który uzyskał w głosowaniu większość białych kul uzyskiwał prawa członkowskie); Archiwum Główne Akt Dawnych, Zespół Warszawskiego Generał Gubernatora, sygn. 7197.
19. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, sygn. 1841, Instrukcja dla oddziału łomżyńskiego „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”.
20. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, sygn. 1841, Instrukcja dla oddziału łomżyńskiego „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”
.21. Archiwum Państwowe Łomża, Zespół Policmajstra Łomżyńskiego, sygn. 183.
22. Archiwum Państwowe Łomża, Zespół Policmajstra Łomżyńskiego, sygn. 183.
23. „Ruch” 1907, nr 14 – 16 z 26 IX, s. 167.
24. Archiwum Państwowe Łomża, Zespół Policmajstra Łomżyńskiego, sygn. 183 (pisownia oryginalna).
25. „Wspólna Praca” 1913, nr 4 – 5 z IV –V, s. 114.
26. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, sygn. 1841; F. Grochocki, Notes (zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego); „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 9 z 28 II, s. s. 6, 7, 8; B. Stupakowski, dz. cyt., s. 18; „Wspólna Praca” 1913, nr 4 – 5 z IV –V, s. 114; 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70,71.
27. A. Dobroński, dz. cyt., s. 177; F. Grochocki, Notes (zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego); „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 9 z 28 II, s. s. 6, 7, 8; „Ruch” 1907, nr 14 – 16 z 26 IX, s. 167; „Sokół” 1907, nr 5 z 1 III, s. 76; B. Stupakowski, dz. cyt., s. 18; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
28. „Sokół” 1907, nr 5 z 1 III, s. 76; „Wspólna Praca” 1911, nr 3 z 21 I, s. 30; 1913, nr 4 – 5 z IV –V, s. 114 („Towarzystwo Gimnastyczne Sokół” zalegalizowano w Łomży 27 sierpnia 1906 r.); 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
29. „Ruch” 1907, nr 21 – 23 z 11 XII, s. 243; „Wspólna Praca” 1913, nr 4 – 5 z IV –V, s. 114; .
30. „Sokół” 1907, nr 5 z 1 III, s. 76 (ul. Adamowska, obecnie Bernatowicza; ul. Szosowa, obecnie Polowa); B. Stupakowski, dz. cyt., s. s. 18, 19; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
31. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 771, 973, 828; Archiwum Państwowe w Łomży, Zespół Zarządu Policmajstra Łomżyńskiego, sygn. 183; A. Chętnik, Z przeszłości i zabytków Łomży, Łomża – Nowogród 1937, s. s. 30, 31; „Echa Płockie i Łomżyńskie”1903, nr 102, z 10 XII, s. 3; M. Gosk, Leonia z Machwicz – Machczyńskich Górska. Aktorka – amatorka i mistrzyni Koronki klockowej, w: „Studia Łomżyńskie” 2010, t. XXI, s. 212, 213 (według relacji Leonii Mejerowej, córki Leonii Górskiej jej matka była założycielką ogródka jordanowskiego. Synowie Leonii i Henryka Górskich, Bronisław i Zygmunt, po strajku szkolnym w 1905r. zmuszeni zostali do wyjazdu do Austrii i Niemiec w celu kontynuacji nauki. Byli członkami Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie. Uczestniczyli w zlocie „Sokoła w Krakowie w 1906r.); F. Grochocki, Notatnik, dz. cyt.; „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 9 z 28 II, s. 6, 7, 8; nr 10 z III, s. 4, 5; „Ruch” 1907, nr 5 z 1 III, s. 76 (ul. Adamowska, obecnie Bernatowicza); nr 14 – 16, z 26 IX, s. 167; 1911, nr 8 z 26 IV, s. 87; 1912, nr 21 – 23 z 11 XII, s. 243, 251; 1913, nr 1 z 11 I, s.2; „Sokół” 1907, nr 5 z 1 III, s. 76 (ul. Szosowa, obecnie Polowa); „Sport Polski” 1906, nr 34 z 1 IX, s. 4, 5, 6; B. Stupakowski, dz. cyt., s. s. 18, 19; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
32. „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 9 z 28 II, s. s. 6, 7, 8; B. Stupakowski, dz. cyt., s. s. 18, 19.
33. „Sokół” 1907, nr 5 z 1 III, s. 76.
34. „Sport Polski” 1906, nr 23 z 16 VI, s. 4; M. Terech, dz. cyt., s. s. 18, 19, 40; K. Toporowicz, Zarys dziejów „Sokoła” na ziemiach polskich w latach 1867 – 1947, w: Z kat historii polskiego „Sokoła” – materiały posesyjne, Kraków 1995, s. 12.
35. Cz. Rybicki. Działalność kulturalna Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego, w: ”Studia Łomżyńskie” 1995, nr V, s. s. 21, 23, 24.
36. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 828; Archiwum Główne Akt Dawnych, Zespół Warszawskiego Generał Gubernatora, sygn. 2717.
37. „Wspólna Praca” 1911, nr 3 z 21 I, s. 30; 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
38. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 828; A. Chętnik, dz. cyt., s. s. 30, 31; A. Dobroński, dz. cyt., s. 177; J. Snopko, Powstanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, (w:) „Studia Łomżyńskie” nr 4/1993, s. s. 207 – 209; B. Stupakowski, dz. cyt., s. 19; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
39. Archiwum Główne Akt Dawnych, Zespół Warszawskiego Generał Gubernatora, sygn. 2717; Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 828; A. Chętnik, dz. cyt., s. s. 30, 31; J. Snopko, Powstanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, (w:) „Studia Łomżyńskie” nr 4/1993, s. s. 207 – 209; B. Stupakowski, dz. cyt., s. 19; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
40. „Sprawa Katolicka” 1936, nr 42 z 18 X, s. 5.
41. Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 828; J. Snopko, Powstanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, (w:) „Studia Łomżyńskie” nr 4/1993, s. 212.
42. „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 9 z 28 II, s. s. 6, 7, 8; „Sport Polski” 1906, nr 34 z 1 IX, s. s. 4, 5, 6.
43. Archiwum Główne Akt Dawnych, Zespół Warszawskiego Generał Gubernatora, sygn. 2717, 3072; Archiwum Państwowe Białystok, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 771, 973, 828; Archiwum Państwowe w Łomży, Zespół Policmajstra Łomżyńskiego, sygn. 167, 183; M. Fularski, dz. cyt., s. s. 135, 136; F. Grochocki, Notatnik, dz. cyt.; W. Jemielity, dz. cyt., s. 134; „Ruch” 1906, nr 9 z 28 VIII, s. s. 7, 8; nr 10 z 11 IX, s. 118; nr 12 z 21 X, s. 141; 1907, nr 5 z 1 III, s. 76; nr 14 – 16, z 26 IX, s. s. 167, 181, 182; 1911, nr 8 z 26 IV, s. s. 87; 1912, nr 21 – 23 z 11 XII, s. s. 243, 251; 1913, nr 1 z 11 I, s. 2; „Sokół” 1907, nr 5 z 1 III, s. 76; J. Snopko, Powstanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, (w:) „Studia Łomżyńskie” nr 4/1993, s. s. 205 – 224; „Sport Polski” 1906, nr 34 z 1 IX, s. 4, 5, 6; B. Stupakowski, dz. cyt.; R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Ossolineum 1985, s. 211 – 222; „Wspólna Praca” 1913, nr 4 – 5 z IV –V, s. 114; 1917, nr7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
44. Archiwum Główne Akt Dawnych, Zespół Warszawskiego Generał Gubernatora, sygn. 2717, 3072; M. Terech, dz. cyt., s. s. 19, 20
45. M. Terech, dz. cyt., s. 19; K. Toporowicz, Zarys dziejów …, dz. cyt., s. 12.
46. F. Grochocki. Notes (w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży); „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 9 z 28 II, s. s. 6, 7, 8; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z 1 IV, s. s. 70, 71.
Redakcja Serwisu
