Celem i zadaniem Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego im. Wagów, które powstało w 1975 roku, jest krzewienie nauki i pielęgnowanie kultury, inspirowanie i prowadzenie badań naukowych oraz gromadzenie publikacji i wszelkich materiałów naukowych ze szczególnym uwzględnieniem Ziemi Łomżyńskiej i Kurpiowszczyzny.
Wyniki prac badawczych historyków publikowane są w wydawanych przez ŁTN od 1985 roku „Studiach Łomżyńskich”. W tomie XXV, wydanym w 2015 roku, ukazała się rozprawa Pana Czesława Rybickiego Łomżyńskie stowarzyszenia kultury fizycznej realizujące w swojej działalności ideę ruchu sokolego do 1918 r.
Pierwszą część tej interesującej publikacji zamieszczamy poniżej.
Redakcja serwisu
Studia Łomżyńskie
tom XXV, Łomża 2015
Czesław Rybicki
Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe
im. Wagów
Łomżyńskie stowarzyszenia kultury fizycznej realizujące w swojej działalności ideę ruchu sokolego do 1918 r.
Wstęp
W XIX wieku nastąpiły w Europie dynamiczne przemiany społeczno gospodarcze, polityczne i kulturalne, towarzyszyła im postępująca industrializacja, urbanizacja i demokratyzacja. Zmiany te powodowały upowszechnienie oświaty, rozwój nauki i rewolucje techniczną. Sprzyjały one kształtowaniu się nowożytnych państw narodowych, rozwojowi ideologii nacjonalistycznej i kultowi tradycji narodowej. Stanowiły one podłoże do rozwoju ruchu gimnastycznego i innych form kultury fizycznej. W rozwoju ruchu gimnastycznego w Europie można wyróżnić dwa nurty. Pierwszy ukształtował się w narodach, które posiadały niepodległy byt państwowy. Służył on utrwaleniu osiągniętego rozwoju, potencjału gospodarczego i politycznego. Drugi nurt rozwinął się w krajach, które utraciły niepodległość. Ruch gimnastyczny traktowano w nim jako czynnik w walce o ocalenie bytu narodowego i scalenie narodowe, fizyczne, moralno – duchowe odbudowanie społeczeństwa oraz jako przygotowanie do walki o niepodległość.
Rozwój ruchów gimnastycznych w Europie poprzedzających powstanie „Sokoła” na ziemiach polskich
Na początku XIX wieku Friedrich Ludwik Jahn stworzył w Niemczech ruch gimnastyczny, zwany też często „ruchem turnerskim”, którego założeniem ideowym było dążenie do zjednoczenia i odbudowania silnego państwa niemieckiego, przekonanie o szczególnej roli narodu niemieckiego. Boisko miało stanowić ośrodek wychowania młodzieży niemieckiej oparty na starogermańskich, rycerskich wzorach. Młodzież miała spędzać na boiska dwa wolne od nauki popołudnia (środy i soboty). Obowiązywało jednolite umundurowanie, do ćwiczeń zakładano prosty lniany strój. Ćwiczenia Jahna przybrały postać zorganizowanego systemu z celem podstawowym wychowania młodzieży do służby wojskowej z uwzględnieniem ogólnego wychowania. Odbywało to się z udziałem specjalnie szkolonych instruktorów. Rozbudowano system różnego rodzaju pomocy i przyrządów (drążki, poręcze) do rozwijania sprawności fizycznej. Do najbardziej typowych ćwiczeń zalecanych przez Jahna należały: 1. rzuty (oszczepem, kulą), 2. skoki (wolne, o tyczce, w dal, na konia, na poręczach i innych przyrządach), 3. biegi, 4. woltyżerka, 5. ćwiczenia równowagi (na belce, na kładce), 6. ćwiczenia na drążku, 7. ćwiczenia na poręczach, 8. wspinanie, 9. zapasy, 10. gry gimnastyczne. System ten trafił na podatny grunt związany z militaryzacją państwa niemieckiego oraz uzyskał wsparcie niemieckich pedagogów i lekarzy1. Ryszard Wroczyński zauważył, że „polityczna ideologia Jahna opierała się na przymierzu mieszczaństwa z arystokracją w ramach monarchii konstytucyjnej”2.
Wzorując się na Niemcach również w krajach słowiańskich rozwinięto ideę stowarzyszeń gimnastycznych. Rozszerzała się ona w duchu przeciwstawienia ideowo – narodowym wpływom niemieckim lub rosyjskim oraz w obronie zagrożonego bytu narodowego tych krajów i walki o niepodległy byt narodowy. Większość krajów słowiańskich nie posiadała wolności3. Klęski Austrii w wojnach z Francją i Piemontem w 1859 r. oraz klęska w 1866 r. pod Sadowną z Prusami przyśpieszyły utworzenie organów autonomicznych poszczególnych narodowości o ograniczonych uprawnieniach sejmów krajowych. Bezpośrednim impulsem do powstania Stowarzyszenia Gimnastycznego „Sokół” był wzrost aktywności zamieszkałej w Czechach ludności niemieckiej w tworzeniu boisk turnerskich. W 1862 r. powołano Praskie Zrzeszenie Gimnastyczne, które w niedługim czasie od powstania przyjęło nazwę „Sokół”. Stowarzyszenie szybko rozszerzyło swoją działalność na obszarze Czech i Moraw. Twórcy czeskiego „Sokoła”, Mirosław Tyrś i Jindřich Fügner akcentowali w programach cele narodowe i wyzwoleńcze. M. Tyrś dokonał modyfikacji gimnastyki niemieckiej, rozszerzył ich właściwości higieniczno – korektywne i estetyczne. Systematyka opracowana przez Tyrśa stała się na długie lata podstawą programową „Sokoła” w krajach w których się on upowszechnił. Idea ruchu sokolego przeniknęła z Czech do innych krajów słowiańskich: do Słowenii (1863), Polski (1867), Chorwacji (1874) i innych. Zaistniała dążność do traktowania ruchu sokolego jako ogólnosłowiańskiego ruchu wychowania fizycznego. Skutkiem tego były międzynarodowe zloty sokole w Pradze w latach 1882, 1891, 1895, 1901, 1907 i w 19124.
Powstanie i rozwój Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich pod zaborami
Powstanie „Sokoła” nastąpiło w czasie nastania w polskim społeczeństwie powątpiewania wiary we własne siły i możliwość odzyskania niepodległości. Pojawiły się liczne głosy potępiające romantyzm polityczny, wzywające do trzeźwości i realizmu, do pogodzenia się z zaborcami, wzywające do odrzucenia mrzonek niepodległościowych, a skierowania całej energii do podniesienia ekonomicznego i gospodarczego narodu. Popularność zyskiwały hasła pozytywizmu, pacyfizmu, pracy organicznej i trójlojalizmu. Spowodowane to było krwawym stłumieniem powstania w 1863 r. oraz ciężkimi represjami jakie po tym nastąpiły w Królestwie Polskim5. Pod koniec XIX i na początku XX w. Polacy w zaborze austriackim mieli największą swobodę w zakładaniu polskich, narodowych stowarzyszeń. Jako pierwsze w drugiej połowie XIX wieku zaczęły powstawać ochotnicze Straże Ogniowe. Były pierwszą jedyną legalną formacją polskojęzyczną, uprawnioną do posiadania własnego munduru. Konieczność istnienia ochotniczych Straży Ogniowych uznawali Polacy i zaborcy. Z biegiem lat stały się namiastką polskiej organizacji niepodległościowej. Wiele drużyn strzeleckich czy gniazd sokolich powstało na bazie wcześniej istniejących struktur Straży Ogniowej. Z nich przed wybuchem I wojny światowej wywodzili się członkowie polskich organizacji paramilitarnych. Członkowie łączyli służbę w tych organizacjach z obowiązkami strażaków ochotników. Panująca w straży dyscyplina, posiadanie umundurowania, musztra z polską komendą stwarzały dla polskiej młodzieży namiastkę polskiej armii6. W 1866 r. Klemens Żukotyński, student prawa i Ludwik Goltental, elew inżynierii wraz grupą młodzieży lwowskiej założyli pierwsze na ziemiach polskich gniazdo sokole. Uzyskali poparcie wpływowych ludzi, takich jak dr Józefa Millereta – lekarza domowego ówczesnego namiestnika Galicji A. Gołuchowskiego i hr. Jana Aleksandra Fredro. Przygotowali projekt statutu wzorowany na statucie czeskiego „Sokoła”, który z Pragi przysłano na prośbę założycieli7. W 1866 r. przystąpiono już do organizowania ćwiczeń. Dnia 7 lutego 1867 r. statut został zatwierdzony. Datę tę uważa się za dzień powstania polskiego „Sokoła”. Przyjęło ono 2 lata później nazwę Towarzystwo Gimnastyczne ”Sokół”. Przez 17 lat Sokół lwowski był jedynym polskim gniazdem sokolim nie tylko w Austrii, ale i na świecie.8 W 1868 r. w Krakowie powstało towarzystwo „Orzeł Biały”, a w 1869 r. w Krakowie i Lwowie utworzono towarzystwa łyżwiarskie. W końcu XIX wieku gniazda sokole zaczęły powstawać na ziemiach zaboru pruskiego, na Śląsku i Wielkopolsce. W 1884 r. powstało gniazdo w Inowrocławiu, w 1886 r. w Poznaniu i Bydgoszczy, w 1887 r. w Szamotułach i Gnieźnie. W 1894 r. utworzono gniazdo wśród Polaków zamieszkałych we Wrocławiu, a w 1885 r. w Bytomiu. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku powstały następne gniazda na Śląsku: w Siemianowicach, Rybniku, Chorzowie, Lipinach, Mysłowicach i innych miejscowościach9 Powstawały też liczne gniazda „Sokoła” w ośrodkach emigracji, w Nadrenii, w Stanach Zjednoczonych i w Belgii, Francji, Holandii. W 1887 r. powstało pierwsze gniazdo „Sokoła” w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Dnia
7 stycznia 1894 r. postał Związek Sokołów Polskich w Ameryce10 Najpóźniej, bo dopiero od 1905 r. gniazda sokole zaczęły powstawać w zaborze rosyjskim. Skupienia się władz na wewnętrznych wydarzeniach związanych z wrzeniem rewolucyjnym i wojną rosyjsko – japońską spowodowało rozluźnienie nacisku administracyjno – policyjnego. W zaborze tym wcześniej zabraniano zakładania gniazd sokolich, miały bowiem one opinię placówek narodowych i ideowo polskich. Istniały wprawdzie oddziały gimnastyczne przy kilku towarzystwach, ale jako nieliczne nie miały większego oddziaływania Przyczyną opóźnienia była wzmożona rusyfikacja oraz przeszkody polityczne i formalne11. W styczniu 1906 r. odbył się w Warszawie zjazd organizatorów „Sokoła” z Królestwa Polskiego. W marcu 1906 r. zalegalizowano działalność Stowarzyszenia Gimnastycznego „Sokół” w Warszawie z prawem otwierania oddziałów na prowincji. Zaistniała potrzeba utrzymania jedności ideowej, organizacyjnej, programowej oraz koordynowania poczynań powstałego ruchu. Już 29 lipca 1906 r. powstał Związek Sokoli obejmujący swym działaniem obszar Królestwa Polskiego. W wyborach uczestniczyło 87 delegatów z kół warszawskich i prowincjonalnych. Wybrano 16 – osobowy zarząd składający się w połowie z delegatów warszawskich i z prowincji. Prezesem został Lucjan Kobyłecki, zastępcami: Kazimierz Srokowski i Stanisław Popowski. Sekretarzami zostali: Stefan Dziewulski, Jan Rudnicki i W. Stpiczyński12. W tymże roku powstało kilka gniazd w Warszawie oraz pojedyncze gniazda w Radomiu, Piotrkowie, Łodzi, Kaliszu, Częstochowie, Wilnie, Łomży i w innych miastach. Prowadziły one szeroką działalność społeczną, kulturalną i oświatową. Organizowano spotkania, zloty, wieczory literackie, pokazy sportowe, obchody świąt narodowych, chóry, teatrzyki, czytelnie, biblioteki itp. Głównym celem jednak było organizowanie i popularyzowanie różnych ćwiczeń fizycznych oraz podniesienie stanu kultury fizycznej w narodzie. Społeczeństwo utożsamiało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” z szkołą kadr dla przyszłego wojska polskiego13 .
Ukształtowanie „idei sokolej” w społeczeństwie polskim
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” skupiało głównie mieszczan i inteligencję o poglądach narodowych. Godłem Towarzystwa był sokół w locie. Jego symbolika dla większości Polaków była oczywista. Był symbolem nadziei, jedności, honoru, męstwa, szlachetności, wierności ideałom i narodowym tradycjom. Taką też interpretację przedstawił Mariusz Gizowski: „Sokół jako symbol Towarzystwa właśnie poprzez swoją wieloznaczność ze wszech miar odpowiadał całej organizacji. Sokół pod zaborami głównie symbolizował zakazane po utracie niepodległości godło narodowe – Orła Białego. W okresie, kiedy używanie polskiego godła narodowego – symbolu narodu i państwowości – było zabronione w oficjalnej symbolice społecznej, godło białego sokoła umieszczonego na czerwonym polu płata sztandaru Towarzystwa Gimnastycznego, dla wielu Polaków było jednoznacznym nawiązaniem do polskości. Sokół przedstawiany na sztandarach Towarzystwa był postrzegany jako Orzeł Biały. Sokole godło miało wtedy określoną wymowę patriotyczną – narodową. Taka była jego istota i przesłanie”14 Godła używano na pieczęci i sztandarze Towarzystwa. Myślą przewodnią ruchu sokolego stała się sentencja rzymskiego poety – satyryka Juniusa Decimusa Juwenalisa (ok. 50 – 130 n. e.) „Mens sana in corpore Sano” (W zdrowym ciele zdrowy duch). Podkreślała ona holistyczny jedność rozwoju duchowego i fizycznego. Dewiza ta stała się fundamentalnym punktem programu polskiego sokolstwa. Rozumienie jej treści odnoszono nie tylko do jednostki, ale do całego narodu15. Dewiza ta nie była idealizowaniem brutalnej siły. Kazimierz Toporowicz poinformował, że twórcy „Sokoła” w swoich deklaracjach ideowych napisali; „(…) My nie chcemy siły przed prawem, my chcemy siły na usługach prawa i sprawiedliwości”16. Początkowy statutowy cel Towarzystwa, mówiący o „pielęgnowaniu gimnastyki wspólnymi ćwiczeniami, wspólnymi wycieczkami, śpiewem i szermierką”, rozszerzono, podkreślając, że „(…) gdy powszechnie głoszono hasło dobrobytu i hasło oświaty – my Sokoły dodaliśmy hasło trzecie – zdrowia i siły”17. Podkreślono, że „(…) towarzystwo spełniając swe zadania służy wyższemu celowi, staje się cząstką organiczną systemu narodowej pracy”18. Kazimierz Toporowicz poinformował także, że „rozwój fizyczny, moralny i duchowy społeczeństwa polskiego traktowano jako środek do osiągnięcia wyższych celów narodowych, nie zaś jak cel sam w sobie. Wychowanie w duchu narodowym zdrowego moralnie i fizycznie młodego pokolenia Polaków, uznali „Sokoli” za najwyższą wartość społeczną i swoje posłannictwo”19. Antoni Dziędzielewicz za główne zadanie „Sokoła” uważał gimnastykę wychowawczą, która powinna być podstawą systemu wychowawczego kształtującego „miljony obywateli zdrowych, dzielnych i skonsolidowanych karnością w sprawach narodowych …”20. Głoszono hasło ponad rozbiorowej jedności narodowej wyrażającej się w organizacji życia organizacyjnego i dążeniu do realizacji celu niepodległościowego poprzez przygotowanie kadr dla polskiej siły militarnej przewidywanej wojnie mocarstw21.
Głoszona przez „Sokoła” idea solidaryzmu narodowego realizowana w atmosferze patriotyzmu, demokratyzmu oraz w duchu głębokiej religijności przygotowywała podłoże do odzyskania utraconej pod koniec XIX wieku niepodległości. Organizacja sokola docierała do ludności ziem polskich pod zaborami z ideami odrodzenia moralno – fizycznego, równowagi cielesno – duchowej, kultywowania polskiej tradycji, myśli historycznej oraz ewolucji ruchu gimnastyczno – sportowego charakterystycznego dla przełomu XIX i XX wieku. Mirosław Ponczek za lwowskim „Katechizmem Sokolskim” informuje, że celem organizacji jest „… pełne wychowanie Polaka pod względem duchowym i fizycznym, a znamionami ducha Sokolego jest karność, odwaga, światłość czynów, równowaga duchowa, odporność na pożyteczne cele publiczne i chęć do pracy w organizacji własnej …”22. Odrodzenie fizyczne narodu traktowano jako podłoże odrodzenia narodowego. Traktowano integralnie odnowę duchową i fizyczną. „Sperare contra spem: „wiara i moc ducha ponad przemoc siły”23. Wymienione cele działalności ukształtowały w kolejnych latach istnienia Towarzystwa pojęcie „Idei sokolej”. Rozumiano przez nią walkę społeczeństwa o zachowanie polskich tradycji, języka polskiego, wartości narodowych, a docelowo odzyskanie wolności i niezależności24. Adam Płomieńczyk w działalności polskiego „Sokoła” przed I wojną światową wyróżnił 3 nurty. Do pierwszego zaliczył życie klubowe i gimnastykę, do drugiego sport, do trzeciego zaistniałego po 1912 r. szkolenie wojskowe. Wraz z rozwojem tej ostatniej warstwy działalności do tradycyjnego programu ćwiczeń gimnastyki szwedzkiej na sali gimnastycznej i pokazów dołączyła pod wpływem młodszego pokolenia zaprawa lekkoatletyczna: biegi krótkie i długie, rzuty dyskiem i oszczepem, skoki wolne na odległość i wysokość (bez odskoczni), skoki o tyczce i inne. Wszystkie te nowe ćwiczenia przeprowadzano poza salą gimnastyczną. Nurt ten powstał pod wpływem „Drużyn Strzeleckich” i „Związku Strzeleckiego”. Propagowano ideę czynnej walki zbrojnej o Polskę i przygotowywano się do niej poprzez ćwiczenia wojskowe w polu25.
– – – – – –
1. R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 1985, s. s. 152 – 155.
2. dz. cyt., s. 154.
3. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867 – 1997, s. 9; R. Wroczyński, dz. cyt., s. 208.
4. Z. Grot, T. Ziółkowska, Dzieje kultury fizycznej (do roku 1918), Poznań1990, s. 12; E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. s. 9, 10; R. Wroczyński, dz. cyt., s. 213; J. Snopko, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Galicji 1867 – 1914, Białystok 1997, s. 36.
5. M. Terech, Zarys Dziejów Sokolstwa Polskiego, Warszawa 1932, s. 5.
6. T. Zawistowski, Emblematy galicyjskich ochotniczych Straży Pożarnych, w: „pamięć.pl” 2012, nr 7, s. s. 62 – 64.
7. J. Gaj, K. Hędzelek, Dzieje kultury fizycznej w Polsce w XIX i XX wieku, Poznań 1991, s. s. 48, 49; Z. Grot, T. Ziółkowska, dz. cyt., s. 212; red. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Z dziejów Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, Częstochowa 2001, s. 11; K. Toporowicz, Zarys dziejów „Sokoła” na ziemiach polskich w latach 1867 – 1947, w: red. Z. Pawluczuk, Z dziejów Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Gdańsk, 1996, s. 8; R. Wroczyński, dz. cyt., s. s. 207, 208, 209, 210, 211, 213.
8. M. Fularski, Przysposobienie wojskowe w Polsce, Warszawa 1929, s. s. 132, 133; J. Gaj, K. Hądzelek, dz. cyt., s. s. 48 – 50; Z. Grot, T. Ziółkowska, dz. cyt., s. 212; 48, 49; R. Wroczyński, dz. cyt., s. 213.
9. R. Wroczyński, dz. cyt., 217, 219; J. Gaj, K. Hądzelek, dz. cyt., s. 50, 51; E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. s. 29 -35; K. Toporowicz, dz. cyt., s. s. 9, 10
10. J. Gaj, K. Hądzelek, dz. cyt., s. s. 51, 52; Z. Grot, T. Ziółkowska, dz. cyt., s. 212, 215; E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. s. 11, 29 – 35, 47 – 51, 54 – 56.
11. M. Terech, dz. cyt., s. s. 18, 40; K. Toporowicz, dz. cyt., s. 10
12. „Ruch” 1906, nr 8 z 11 V, s. s. 95, 96; M. Terech, dz. cyt., s. s. 18, 19.
13. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. s. 42 – 44; R. Wroczyński, dz. cyt., s. s. 219, 220.
14. M. Gizowski, Zarys problematyki weksykologicznej Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Polsce, w: red. W. Cynarski, K. Obodyński, M. Mirkiewicz, Z dziejów Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Polsce. W 135. rocznicę powstania, Krakó 2004, s. s. 27, 28.
15. A. Dziędzielewicz, Zadania sokolstwa polskiego (credo sokolskie), Warszawa 1925, s. 17; M. Rotkiewicz, Światło Olimpii, Warszawa 2011, s. s. 86, 87; K. Toporowicz, E. Małolepszy, Geneza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich. Powstanie „Sokoła” we Lwowie, w: Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. 13
16. K. Toporowicz, E. Małolepszy, Geneza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich. Powstanie „Sokoła” we Lwowie, w: Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. 13
17. K. Toporowicz, E. Małolepszy, Geneza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich. Powstanie „Sokoła” we Lwowie, w: Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. 13
18. K. Toporowicz, E. Małolepszy, Geneza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich. Powstanie „Sokoła” we Lwowie, w: Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. 13; K. Toporowicz, Zarys dziejów „Sokoła” na ziemiach polskich w latach 1867 – 1947, w: red. Z. Pawluczuk, Z dziejów Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, Gdańsk 1996, s. 9.
19. K. Toporowicz, Geneza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich. Powstanie „Sokoła” we Lwowie, w: E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. 13.
20. A. Dzięgielewicz, dz. cyt. s. 23.
21. dz. cyt., s. s. 30, 31.
22. M. Ponczek, Zagłębiowski „Sokół w walce o wartości narodowe i sportowe w latach zaborów i II Rzeczypospolitej”, w: Regionalizm w szkolnej edukacji. Wielokulturowość Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec – Dąbrowa Górnicza, Będzin 2009, s. s. 104, 105; M. Ponczek, Sokolstwo polskie w diecezji katowickiej w czasach II Rzeczypospolitej (1926 – 1939), w: Społeczno – kulturowe studia z kultury fizycznej, red. K. Obodyński, P. Król, W. Bajork, Rzeszów 2012; M. Ponczek, Powstanie i działalność górnośląskiego „Sokoła” w latach 1895 1939, w: Z najnowszych dziejów kultury fizycznej i turystyki w Polsce, red. T. Drozdek – Małolepsza, Częstochowa 2011, s. 54; K. Toporowicz, E. Małolepszy, Geneza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich. Powstanie „Sokoła” we Lwowie, w: Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. 13
23. M. Dzięgielewicz, dz. cyt., s. 35.
24. Toporowicz, E. Małolepszy, Geneza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich. Powstanie „Sokoła” we Lwowie, w: Z. Pawluczuk, dz. cyt., s. 13
25. „Rząd i Wojsko” 1921, 17 VII, nr 28 – 29 (160 – 1) s. s. 2, 3.
Redakcja Serwisu
